Tóm tắt Luận án Truyền thông thị giác từ góc nhìn thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại

iên soạn: Truyền thông đại chúng, Truyền thông (các mô hình). Nghiên cứu biểu tượng - Một số hướng tiếp cận lý thuyết (2014) của Đinh Hồng Hải, phần viết về Cấu trúc luận với nghiên cứu biểu tượng, tác giả chỉ ra lý thuyết quan trọng là cấu trúc luận do nhà ngôn ngữ học Ferdinand de Saussure đề xuất trong cuốn Ngôn ngữ học đại cương được mô hình hoá là Ký hiệu = Cái biểu đạt và Cái được biểu đạt. Phần viết Nghiên cứu biểu tượng từ góc nhìn ký hiệu học, đề cập sâu hơn về ký hiệu học trong việc sử dụng cấu trúc luận và ký hiệu học nghiên cứu biểu tượng. Bài viết Sự bất tiện nghi của hình ảnh (2016) của Trần Trọng Vũ đăng trên tạp chí Mỹ thuật & Nhiếp ảnh (số 10, 2016), viết về triển lãm ảnh của nghệ sĩ Laurent Branavon tại L'Espace - Trung tâm văn hoá Pháp tại Hà Nội. Tác giả bài viết chỉ ra sự đặc biệt trong cách tiếp cận thị giác hình ảnh của nghệ sĩ Laurent Branavon: là sự biến hoá - tồn tại và không tồn tại, mặc dù nó hiện hữu. - Công trình nghiên cứu liên quan đến thiết kế đồ hoạ: Luận án tiến sĩ Thiết kế đồ hoạ Việt Nam trong mối liên hệ với Mỹ thuật truyền thống (2016), của tác giả Nguyễn Hồng Ngọc và luận án tiến sĩ Giá trị mỹ thuật của bao bì hàng hoá công nghiệp (2011) của tác giả Nguyễn Thị Hợp, là hai công trình nghiên cứu liên quan đến những vấn đề thuộc TKĐH. Cuốn sách Thế giới biểu tượng trong di sản văn hóa Thăng Long – Hà Nội (2011) của hai tác giả Trần Lâm Biền và Trịnh Sinh. Việc giới hạn những di sản văn hoá truyền thống trong khuôn khổ của biểu tượng để nghiên cứu giá trị là cách tiếp cận hoàn toàn mới của hai tác giả. Cuốn Tranh dân gian Việt Nam (1984) của Nguyễn Bá Vân và Chu Quang Trứ. Mặc dù không đề cập đến yếu tố 7 TTTG, nhưng qua phân tích nội dung và ý nghĩa của các hình tượng, gián tiếp các tác giả đã chỉ ra ý nghĩa TTTG trong tranh dân gian. Cuốn sách Đồ họa cổ Việt Nam (2011), của Phan Cẩm Thượng, Lê Quốc Việt và Cung Khắc Lược là cuốn sách đầu tiên tập hợp đầy đủ các loại hình Đồ họa cổ và những vấn đề có liên quan đến đồ họa Việt Nam. Với cách tiếp cận nghiên cứu các hiện vật là hướng đi mới, nhìn nhận sự tồn tại của hiện vật để “truyền đi” một nội dung “giao tiếp” chứ không đơn thuần để làm đẹp. 1.2. Cơ sở lý luận 1.2.1. Một số thuật ngữ và khái niệm liên quan - Thuật ngữ Truyền thông: Truyền thông là quá trình trao đổi thông điệp giữa các nhóm thành viên hay nhóm người trong xã hội nhằm đạt được sự hiểu biết lẫn nhau. Trong trường hợp nghiên cứu đề tài luận án, cách hiểu về thuật ngữ truyền thông: Truyền thông là hành vi truyền đạt ý nghĩa từ một cá thể hay tập thể đến một cá thể hay tập thể khác thông qua việc hiểu và sử dụng lẫn nhau dấu hiệu và quy tắc ký hiệu học. - Thuật ngữ Thị giác: Thị giác là khả năng nhìn được một đối tượng hay sự vật trong môi trường ánh sáng, thông qua thị giác con người cảm nhận các dấu hiệu như màu sắc, hình, không gian và chuyển động của đối tượng, đó là các ý tưởng và thông tin trong các hình thức có thể được đọc hoặc nhìn". - Khái niệm Truyền thông thị giác: Truyền thông thị giác là một khái niệm ghép từ hai thuạt ngữ: truyền thông và thị giác, trong tiếng Anh gọi là Visual communication. Khi chuyển sang tiếng Việt, có một sso cách gọi: Truyền thông thị giác, Giao tiếp thị giác, Truyền thông hình ảnh hay Truyền thông trực quan. Trong nghiên cứu đề tài luận án sẽ sử dụng visual communication là truyền thông thị giác. 8 Tham khảo một số định nghĩa, NCS nêu ra định nghĩa truyền thông thị giác phù hợp với nội dung đề tài luận án: Truyền thông thị giác là hình thức truyền tải một thông điệp hay cảm xúc nhất định nào đó thông qua thị giác. Không sử dụng lời nói để nói chuyện với người xem, mà dùng những hình ảnh, minh họa, màu sắc, bố cục...để diễn tả cảm xúc và thông điệp. Trong truyền thông thị giác, một thông điệp hình ảnh kết hợp với văn bản sẽ tạo nên một sức mạnh lớn hơn để thông tin, giao tiếp, giáo dục hoặc thuyết phục một đối tượng hoặc nhóm đối tượng nhận tin. - Khái niệm Thiết kế đồ hoạ: Thiết kế đồ hoạ là những giải pháp trên mặt phẳng hai chiều. Những lĩnh vực mới của thiết kế web và đồ hoạ chuyển động mở rộng ra lĩnh vực 3 chiều (3D) và những ứng dụng theo thời điểm 4 chiều (4D). Nền tảng quan trọng của TKĐH bao gồm các yếu tố cơ bản của đồ hoạ và nguyên lý thiết kế. Một TKĐH được cho là "tốt" phải có sự kết hợp hài hoà và chia sẻ lẫn nhau giữa các nguyên lý thiết kế như: sự tương phản, sự cân bằng, nhịp điệu, và sự thống nhất. - Khái niệm Thiết kế đồ hoạ hiện đại: TKĐH hiện đại phản ánh được sự tác động của công nghệ mới, sự kết hợp với máy tính, mối quan hệ giữa phương tiện và thông điệp giao tiếp, tạo ra một hoặc một nhóm sản phẩm có khả năng liên kết - kết nối với một đối tượng khác. TKĐH hiện đại là giao tiếp bằng hình ảnh được phát triển trên nền tảng TKĐH truyền thống hai chiều (2D) mở rộng ra lĩnh vực ba chiều (3D) và những ứng dụng theo thời điểm bốn chiều (4D), trình bày trong cả hai môi trường thực và ảo. - Khái niệm Nhận thức thị giác: Nhận thức thị giác là một dạng của nhận thức cảm tính, đi từ cảm nhận dấu hiệu thị giác đến lựa chọn và thông qua một số hoạt động tinh thần để nhận thức ý nghĩa. Nhận 9 thức thị giác là sự nhận thức thực tại khách quan một cách cụ thể, trực tiếp bằng giác quan thị giác. 1.2.2. Khái quát về thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại từ 1986 đến nay TKĐH Việt Nam hiện đại ở giai đoạn này được ghi nhận thành công ở thể loại thiết kế logo, trong rất nhiều thiết kế logo được sử dụng rộng rãi phải kể đến logo Petrorimex (1989) của Vũ Hiền. Sự ra đời logo Petrorimex, đồng thời hình thành một loạt của hàng bán lẻ Xăng dầu trên cả nước được quy chuẩn về bảng hiệu, màu sắc, kiểu chữ, thiết kế nội thất, trang phục và thẻ nhân viên... đó là lý do để đánh giá logo Petrorimex mang tính thương mại đầu tiên ở Việt Nam - biểu hiện sinh động TKĐH hiện đại. Ngoài thiết kế logo, các hình thức TKĐH quảng cáo như áp phích giới thiệu và quảng cáo sản phẩm, bao bì, tờ rơi, tờ gấp...cũng phát triển mạnh mẽ. TKĐH ở giai đoạn này chuyển dần theo hướng truyền thông - giao tiếp. Bắt đầu từ năm 1986, máy tính hỗ trợ TKĐH xuất hiện ở Việt Nam, đã tạo nên một cuộc "cách mạng" thực sự trong việc sử dụng chữ và hình ảnh trong TKĐH nó rút ngắn thời gian tổng hợp, trình bày và liên kết các thành phần của một sản phẩm TKĐH. Sự tham gia của máy tính và số hoá vào quá trình TKĐH đã thúc đẩy các loại hình TKĐH quảng cáo tấm lớn phát triển, bao gồm cả quảng cáo động. Đồng thời trong TKĐH xuất hiện thuật ngữ thiết kế đồ hoạ đồng bộ và thiết kế đồ hoạ hệ thống nhận diện để tạo dựng hình ảnh đại diện cho tổ chức, cá nhân, sản phẩm... Hai dạng thức thiết kế này xuất hiện cho thấy TKĐH đã quan tâm đến liên kết các thành phần đơn lẻ thành một hệ thống nhất quán về hình thức và nội dung, thể hiện rõ chức năng truyền thông - giao tiếp. Trong khoảng 20 năm trở lại đây, TKĐH Việt Nam đã tham gia thiết kế một số thể loại mới như: TKĐH giao diện người dùng, thiết kế web, thiết kế game, đồ hoạ chuyển động, TKĐH 10 thông tin, được thể hiện trong cả môi trường tĩnh và động, là những thể loại trước đây chưa từng xuất hiện ở Việt Nam. 1.2.3. Mối quan hệ giữa thiết kế đồ hoạ và truyền thông thị giác - Mối quan hệ trong ngôn ngữ biểu đạt: Từ những dấu hiệu: màu sắc, hình, không gian và chuyển động trong tạo hình của TKĐH người xem cảm nhận dấu hiệu TTTG. Ý nghĩa TTTG trong TKĐH được hình thành trong tâm trí người xem bắt đầu từ những dấu hiệu cảm nhận đầu tiên. - Mối quan hệ trong chức năng truyền thông - giao tiếp: TKĐH đang phát triển theo định hướng truyền thông và giao tiếp, chức năng truyền thông và giao tiếp của TKĐH thể hiện ở khả năng trao đổi thông tin qua hình ảnh - là dạng thức một thông điệp truyền thông. 1.2.4. Lý thuyết áp dụng - Lý thuyết Gestalt đề cập đến nội dung: mắt con người ghi nhận tất cả các kích thích thị giác, trong khi não sắp xếp các cảm giác đó thành một hình ảnh nhất quán. Nếu không có một bộ não liên kết các yếu tố cảm giác bộ phận, hiện tượng toàn bộ sẽ không diễn ra. Quan điểm này được cụ thể bằng bốn nguyên tắc hay còn gọi là luật Gestalt đó là: giống nhau, tiệm cận, liên tục, và số phận chung. - Ký hiệu học là lý thuyết nhận thức của nhận thức thị giác, nó được coi là lý thuyết định hướng trong nghiên cứu TTTG, ký hiệu học là nghiên cứu khoa học của dấu hiệu. Nghiên cứu về ký hiệu học trong TKĐH chỉ ra mỗi tín hiệu đều chứa ý nghĩa thông điệp truyền thông, cho dù là chữ hay hình ảnh. Thông qua ký hiệu học để thấy được tính chất của tín hiệu thị giác và vai trò của các mã tín hiệu thị giác trong chức năng truyền thông - giao tiếp từ góc nhìn TKĐH Việt Nam hiện đại. Tiểu kết 11 Mặc dù TKĐH Việt Nam đã được nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên, hoàn toàn thiếu vắng những nghiên cứu để cập đến TTTG trong TKĐH, trong khi đó TKĐH Việt Nam đã và đang phát triển theo hướng truyền thông và giao tiếp, là biểu hiện sinh động về TTTG. Nghiên cứu TTTG từ góc nhìn TKĐH, nguồn tài liệu hỗ trợ chủ yếu là gián tiếp hoặc có nội dung gần. Việc xác định một số thuật ngữ, khái niệm có liên quan là cơ sở để xác định hướng tiếp cận nghiên cứu và lý thuyết áp dụng. Trong nhiều lý thuyết liên quan đến nghiên cứu truyền thông, có hai lý thuyết liên quan trực tiếp đến nghiên cứu TTTG là: lý thuyết Gestalt và lý thuyết Ký hiệu học. TKĐH Việt Nam hiện đại là đối tượng nghiên cứu của TTTG trong nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài, việc khái quát về TKĐH Việt Nam hiện đại từ 1986 đến nay và xác định mối quan hệ giữa TKĐH với TTTG là cần thiết. Chương 2 TRUYỀN THÔNG THỊ GIÁC QUA TẠO HÌNH CỦA THIẾT KẾ ĐỒ HOẠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 2.1. Dấu hiệu truyền thông thị giác thông qua ngôn ngữ tạo hình trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại. 2.1.1. Dấu hiệu truyền thông thị giác từ yếu tố màu sắc trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Dấu hiệu TTTG từ yếu tố màu sắc trong TKĐH được hình thành từ ba phương pháp mô tả màu sắc: Phương pháp khoa học, phương pháp so sánh và phương pháp chủ quan. 2.1.2. Dấu hiệu truyền thông thị giác từ yếu tố hình trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Trong cảm nhận TTTG, ngoài dấu hiệu màu sắc bộ não phản ứng với những thuộc tính phổ biến của hình, gồm ba hình thức: điểm, đường, và hình dạng. 12 2.1.3. Dấu hiệu truyền thông thị giác từ yếu tố không gian trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Yếu tố không gian trong tạo hình của TKĐH nhìn ở góc độ TTTG không đơn thuần mang ý nghĩa không gian "cơ học", không gian còn hàm chứa chiều sâu ý nghĩa TTTG. Yếu tố không gian trong tạo hình của TKĐH giúp người xem phân biệt đối tượng được cho là quan trọng. Không gian hỗ trợ nhận thức ý nghĩa TTTG qua tạo hình trong TKĐH bao gồm: không gian, kích thước, màu sắc, ánh sáng, kết cấu, can thiệp, thời gian, và phối cảnh. 2.1.4. Dấu hiệu truyền thông thị giác từ yếu tố chuyển động trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Các dấu hiệu màu sắc, hình và không gian tham gia vào sự chuyển động để tạo nên những phẩm chất cơ bản của hình ảnh, làm cho các tế bào trong vỏ não đáp ứng thị giác một cách nhanh chóng với một kích thích. Nghiên cứu TTTG từ góc nhìn TKĐH liên quan đến hai loại chuyển động: chuyển động đồ hoạ và chuyển động ngụ ý. Chuyển động đồ hoạ do người làm TKĐH chủ động thiết lập, để buộc mắt người xem phải di chuyển theo. Chuyển động ngụ ý hay còn là chuyển động ngầm được hình thành bởi người xem tự cảm nhận một hình ảnh duy nhất trong sự yên tĩnh của mắt. 2.2. Truyền thông thị giác từ các tập hợp dấu hiệu thị giác qua tạo hình của thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại 2.2.1. Truyền thông thị giác từ các tập hợp dấu hiệu thị giác giống nhau và không giống nhau trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Luật - giống nhau trong lý thuyết Gestalt cho rằng những dấu hiệu tương tự sẽ được tự động nhóm lại bởi bộ não. Sự giống nhau hoặc khác nhau của các dấu hiệu thị giác đến từ màu sắc, hình dạng, kích thước, cấu trúc, giá trị, và hướng. 13 2.2.2. Truyền thông thị giác từ các tập hợp dấu hiệu thị giác tiệm cận và không tiệm cận trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Sự tiệm cận trong cảm nhận dấu hiệu TTTG là người xem liên kết chặt chẽ hơn với những đối tượng ở gần nhau hơn là những đối tượng xa. Tương tự như vậy, trong TKĐH hai yếu tố đứng gần nhau sẽ được xem là liên quan gần gũi hơn so với một yếu tố ở cách đó rất xa. Tiệm cận cũng là một yếu tố thị giác phản ánh về không gian do người xem tưởng tượng. 2.2.3. Truyền thông thị giác từ các tập hợp dấu hiệu thị giác kết nối liên tục và không kết nối liên tục trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Bộ não không thích sự thay đổi đột ngột hoặc bất thường trong một dòng chuyển động của mắt. Nói cách khác, não tìm càng nhiều càng tốt sự tiếp nối trơn tru của một chuyển động đồ hoạ hay ngụ ý trong TKĐH để hình dung về ý nghĩa. Các dòng chuyển động hình thành có thể là một hình minh hoạ, hoặc một số đối tượng được sắp xếp cùng nhau theo một đường tưởng tượng. Người xem quan tâm đến những đối tượng thuộc về một dòng liên tục và tách ra về mặt tinh thần với những đối tượng không thuộc dòng đó. 2.2.4. Truyền thông thị giác từ các tập hợp dấu hiệu thị giác có chung đặc điểm và không có chung đặc điểm trong thiết kế đồ hoạ Việt Nam hiện đại Trong TKĐH, nhà thiết kế sử dụng các yếu tố đồ hoạ có chung đặc điểm về màu sắc, hình, không gian và chuyển động để hướng tâm trí người xem đến nội dung chính của thông điệp truyền thông. Tuy nhiên, một trong số những yếu tố đó không có cùng đặc điểm sẽ tạo nên sự căng thẳng cho người xem, bởi họ không nhìn thấy nó như là một phần của toàn bộ đang phát triển theo một định hướng. Tiểu kết 14 Chương 2, trình bày hai nội dung quan trọng là tiền đề để người xem hiểu được ý nghĩa TTTG trong TKĐH nói chung và TKĐH Việt Nam hiện đại nói riêng, đó là vai trò của dấu hiệu và tập hợp dấu hiệu thị giác liên quan đến yếu tố TTTG qua tạo hình của TKĐH Việt Nam hiện đại. Dấu hiệu TTTG trong TKĐH được người xem tiếp nhận thông qua phản ứng thị giác vỏ não với bốn thuộc tính căn bản là: màu sắc, hình, không gian và chuyển động Dấu hiệu đầu tiên mới chỉ là những ám hiệu có thể có nhiều ý nghĩa khác nhau. Lý thuyết Gestalt chỉ ra bốn luật thị giác trong việc liên kết các dấu hiệu thị giác đơn lẻ thành những tập hợp dấu hiệu thị giác có sự giống nhau, sự tiệm cận, sự liên tục, và đặc điểm chung. Sự liên kết các dấu hiệu thị giác theo nguyên tắc Gestalt thực chất diễn ra một cách bản năng và tự động. Các nhà TKĐH thường hay sử dụng hiệu ứng "bẻ cong" những luật này, để tạo nên những hình ảnh đặc biệt và đáng nhớ. Bốn luật Gestalt là quan trọng với người xem để hiểu ý nghĩa một thông điệp TTTG trong TKĐH - hiểu ý nghĩa của yếu tố thành phần sẽ giúp người xem hiểu rõ hơn toàn bộ ý nghĩa của thông điệp TTTG. Chương 3 TRUYỀN THÔNG THỊ GIÁC QUA BIỂU ĐẠT VÀ TIẾP NHẬN TÍN HIỆU THỊ GIÁC TRONG THIẾT KẾ ĐỒ HOẠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 3.1. Truyền thông thị giác qua tính chất của tín hiệu thị giác 3.1.1. Truyền thông thị giác qua tính hình tượng của tín hiệu thị giác Tín hiệu mang tính hình tượng, đơn giản là để giải thích cho tất cả những điều có ý nghĩa mà nó đại diện. Ví dụ, hình mũi tên là gần giống với ý nghĩa chỉ "phương hướng" mà hình mũi tên làm đại diện. Trong xã hội tiêu dùng hiện đại, TKĐH đang hướng đến sự tối giản 15 bằng cách sử dụng nhiều hơn những tín hiệu mang tính hình tượng để giao tiếp với người xem. 3.1.2. Truyền thông thị giác qua tính chỉ dẫn của tín hiệu thị giác Tính chất của tín hiệu mang tính chỉ dẫn là sự kết nối thông thường và hợp lý với những ý nghĩa hay ý tưởng mà nó đại diện, nó không phải là sự tương đồng trực tiếp với đối tượng. Do đó việc giải thích ý nghĩa một tín hiệu thị giác mang tính chỉ dẫn thường là khó và mất nhiều thời gian hơn so với dấu hiệu mang tính hình tượng. Dấu hiệu thị giác mang tính chỉ dẫn trong TKĐH để người xem chuyển đổi tín hiệu nhìn thấy sang ý nghĩa khác. 3.1.3. Truyền thông thị giác qua tính biểu tượng của tín hiệu thị giác Loại thứ ba của tín hiệu thị giác là trừu tượng nhất. Các tín hiệu không có sự kết nối hợp lý hoặc cùng cách biểu đạt cho những ý nghĩa mà nó đại diện. Vì lý do đó, các yếu tố văn hoá, xã hội ảnh hưởng nhiều đến ý nghĩa tín hiệu mang tính biểu tượng. Từ ngữ, con số, màu sắc, cử chỉ, cờ, trang phục, âm nhạc và các hình ảnh tôn giáo tất cả đều được coi là biểu tượng. Bởi vì những biểu tượng thường có gốc rễ sâu xa trong văn hoá của một nhóm đối tượng cụ thể, với ý nghĩa được truyền từ đời này qua đời khác. Tín hiệu mang tính biểu tượng có ý nghĩa hơn tín hiệu mang tính hình tượng và chỉ dẫn. 3.2. Truyền thông thị giác qua các mã tín hiệu thị giác Tất cả các yếu tố tạo nên một thông điệp hình ảnh trong TKĐH Việt Nam, cho dù là dẫn dắt chính hay chỉ hỗ trợ đều được diễn ra cùng một thời điểm trong mắt người xem, họ tự do xem xét chúng trong bất kỳ thứ tự nào. Mỗi bộ phận là một liên kết tạo thành một chuỗi các ý nghĩa, sự liên kết đó được gọi là mã, mỗi mã là sự pha trộn của nhiều ý tưởng và yếu tố. Vai trò của mã trong TKĐH nói chung là để biểu đạt 16 và giải thích ý nghĩa của các tín hiệu thị giác, sự tổng hoà ý nghĩa các tín hiệu thị giác truyền tải ý nghĩa một thông điệp truyền thông hay nói cách khác đó chính là cái được biểu đạt thông qua tạo hình của TKĐH. Lý thuyết ký hiệu học chỉ ra bốn loại mã: mã hoán dụ, mã tương tự, mã hoán vị và mã súc tích. Trong TKĐH, vai trò của các mã tín hiệu thị giác trong biểu đạt ý nghĩa TTTG rất ít khi xuất hiện đơn lẻ mà thường kết hợp cùng nhau hoặc tự thân trong mỗi hình thức mã đã ẩn chứa vai trò của các mã tín hiệu khác. Mã hoán dụ là một nhóm tín hiệu thị giác cho người xem giả định về ý nghĩa về những gì họ nhìn thấy. Bằng cách đó mã hoán dụ liên quan nhiều đến tính chất chỉ dẫn của tín hiệu thị giác. Mã tương tự là một nhóm tín hiệu thị giác để người xem so sánh trong tâm trí, nó hỗ trợ đến ký ức và liên tưởng. Mã hoán vị, bất cứ khi nào có một chuyển đổi ý nghĩa từ các nhóm tín hiệu thị giác, một mã hoán vị được sử dụng. Mã súc tích, trong nhiều khía cạnh là loại mã thú vị nhất. Mã súc tích, là một nhóm tín hiệu thị giác kết hợp lại để tạo thành một thông điệp hỗn hợp mới. 3.3. Tiếp nhận truyền thông thị giác và các yếu tố tác động Người xem nhìn được và hiểu ý nghĩa đúng của đối tượng là thông qua một số hoạt động tinh thần như: ký ức, đối chiếu, kỳ vọng, chọn lọc, quen thuộc, sự nổi bật, sự hoà hợp, văn hoá, và ngôn ngữ. 3.3.1. Ký ức trong tiếp nhận truyền thông thị giác Ký ức là hoạt động tinh thần quan trọng nhất liên quan đến tiếp nhận chính xác ý nghĩa TTTG trong TKĐH, ký ức tạo sự liên kết thực tại với tất cả những gì đã xảy ra trong quá khứ bao gồm cả hình ảnh của đối tượng. Ký ức là hoạt động tinh thần đầu tiên diễn ra trong quá trình nhận thức ý nghĩa TTTG. Trong một TKĐH, nếu ở đó không có những tín hiệu thị giác làm cho người xem liên hệ với quá khứ hoặc những gì đã từng trải nghiệm, họ sẽ nhanh chóng bỏ qua. 3.3.2. Sự so sánh trong tiếp nhận truyền thông thị giác 17 Con người thường hình thành những đặc điểm, tính cách của đối tượng nhìn thấy thông qua các hình dạng kỳ quặc do cảm nhận hay nghĩ đến từ đó trạng thái tinh thần so sánh với ký ức hình thành tổng quát về đối tượng đó. 3.3.3. Sự kỳ vọng trong tiếp nhận truyền thông thị giác Sự kỳ vọng là hoạt động tinh thần của người xem xảy ra trước khi họ nhìn thấy một sản phẩm TKĐH hoặc một đối tượng trong thực tế. Người xem thường kỳ vọng quá nhiều vào một hình ảnh hoặc tên gọi của sản phẩm... trước khi nó xuất hiện, do vậy thường dẫn đến nhận thức sai hoặc bỏ qua ý nghĩa đích thực của thiết kế. 3.3.4. Sự lựa chọn trong tiếp nhận truyền thông thị giác Hầu hết những gì mọi người nhìn thấy từ một thông điệp hình ảnh là một trải nghiệm thị giác phức tạp, nó không phải là một phần của phản ứng có ý thức, nó hoàn toàn vô thức và tự động, do đó một số lượng lớn các tín hiệu thị giác nhập vào và rời khỏi tâm trí người xem mà không được xử lý. Người xem thường chỉ tập trung vào những chi tiết quan trọng trong hình ảnh. Khi mắt tìm thấy đối tượng được cho là quan trọng hoặc được kỳ vọng, tâm trí người xem đột nhiên bị gắn chặt vào đối tượng đó và thường bỏ qua những đối tượng khác cũng góp phần làm nên ý nghĩa của thông điệp TTTG. 3.3.5. Yếu tố văn hoá và ngôn ngữ trong tiếp nhận truyền thông thị giác Văn hoá có liên quan đến mọi khía cạnh của đời sống con người thông qua các hoạt động như nói chuyện, trang phục, ẩm thực, ứng sử xã hội, thực hành tôn giáo, các biểu tượng tôn giáo, quốc huy và quốc kỳ, một kiểu tóc, trang phục...tất cả đều có ý nghĩa riêng và hàm chứa yếu tố văn hoá. Yếu tố văn hoá - văn hoá truyền thống sử dụng trong TKĐH cho mục đích truyền thông giao tiếp là nhân tố tác động mạnh đến hoạt động tinh thần, làm cho đối tượng tiếp nhận thông điệp thuận 18 lợi trong việc liên hệ với ký ức. Tín hiệu mang yếu tố văn hoá thường là tín hiệu nổi bật nên được lựa chọn đầu tiên bởi sự quen thuộc và dễ hoà hợp để từ đó liên tưởng với những gì đã biết. Yếu tố văn hoá, giúp cho nhà thiết kế mã hoá thông điệp thuận lợi, người nhận thông điệp có khả năng giải mã nhanh hơn để nhận thức ý nghĩa sâu sắc và ghi nhớ lâu hơn thông điệp truyền thông. Mặc dù mọi thứ người xem nhìn thấy bằng đôi mắt, những hầu hết mọi người suy nghĩ bắt đầu từ ngôn từ, chữ viết và ngôn ngữ là bước đầu tiên để con người hình dung về hình ảnh. Do đó, ngôn ngữ giống như bộ nhớ và văn hoá tác động đến hiểu biết sâu sắc của con người và ghi nhận giá trị tiếp theo của hình ảnh. Một trong những hình thức mạnh nhất để biểu đạt TTTG trong TKĐH là ngôn ngữ kết hợp với hình ảnh. Tiểu kết Chương 3. nghiên cứu yếu tố TTTG qua biểu đạt và tiếp nhận tín hiệu thị giác trong TKĐH Việt Nam hiện đại. Nội dung nghiên cứu xoay quanh những vấn đề liên quan tín hiệu thị giác, là nhân tố quan trọng tạo nên ý nghĩa TTTG. Một dấu hiệu thị giác chỉ trở thành tín hiệu thị giác khi trong đó mỗi dấu hiệu có hàm chứa cái biểu đạt + cái được biểu đạt hay nói đơn giản hơn đó là hình thức + nội dung của tín hiệu thị giác. Nội dung đầu tiên của chương 3, nghiên cứu về cái biểu đạt TTTG ở hai khía cạnh là tính chất của các tín hiệu thị giác và vai trò của các mã tín hiệu thị giác. Lý thuyết ký hiệu học chỉ ra ba loại khác nhau của tín hiệu thị giác mang tính chất: tín hiệu thị giác biểu đạt tính chất hình tượng, tín hiệu thị giác biểu đạt tính chỉ dẫn, tín hiệu thị giác biểu đạt tính hình tượng. Thông qua tính chất của tín hiệu thị giác để đối tượng tiếp nhận thông điệp TTTG giả định về ý nghĩa của các tín hiệu thị giác nhìn thấy - chưa phải ý nghĩa đúng. Nội dung thứ hai, nghiên cứu đề cập đến TTTG biểu hiện qua các mã tín hiệu trong TKĐH Việt Nam hiện đại. Mỗi cá nhân thường hình thành ý nghĩa của 19 các tín hiệu rất khác nhau, và thường liên kết ý nghĩa đơn lẻ của tín hiệu cho toàn thể ý nghĩa của thông điệp TTTG, trong khi đó mỗi tín hiệu là một chuỗi các ý nghĩa. Chính vì vậy, ký hiệu học chỉ ra khái niệm mã bao gồm: mã tương tự, mã hoán vị, và mã súc tích để lý giải những hình thái khác nhau của tín hiệu trong việc biểu đạt ý nghĩa TTTG để xác định ý nghĩa đúng. Nội dung thứ ba, nghiên cứu đề cập đến quá trình tiếp nhận TTTG và các yếu tố tác động. Thông qua tính chất của tín hiệu và vai trò của các mã tín hiệu người xem dần hình thành ý nghĩa TTTG, quá trình hình thành và nhận thức ý nghĩa TTTG ở người xem phải thông qua một số hoạt động tinh thần có liên quan đến vai trò của: ký ức, sự so sánh, sự kỳ vọng, sự lựa chọn, yếu tố văn hoá và ngôn ngữ. Chương 4 LUẬN BÀN NHỮNG ĐIỂM MẠNH VÀ HẠN CHẾ CỦA TRUYỀN THÔNG THỊ GIÁC TỪ GÓC NHÌN THIẾT KẾ ĐỒ HOẠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI Nghiên cứu cho thấy TKĐH Việt Nam hiện đại đã và đang phát triển theo định hướng truyền thông - giao tiếp. Điểm mạnh chung nhất của TKĐH Việt Nam trong mấy chục năm qua là sự đóng góp to lớn của TKĐH vào quá trình phát triển kinh tế, văn hoá và xã hội. Điểm hạn chế lớn nhất của TKĐH, đến từ chính thế mạnh của nó là truyền thông - giao tiếp, lý do hạn chế có nguyên nhân chủ quan và khách quan. Từ góc nhìn cá nhân, lịch sử, kỹ thuật, đạo đức và văn hoá để chỉ ra những thành tựu, hạn chế và kinh nghiệm rút ra. 4.1. Điểm mạnh và hạn chế từ góc nhìn cá nhân Lần đầu tiên khi tiếp cận với một sản phẩm TKĐH hầu hết người xem đều đưa ra một kết luận nhanh chóng về hình ảnh mà họ cảm nhận, nó hoàn toàn dựa trên một phản ứng cá nhân. Tuy nhiên, quan 20 điểm mang tính cá nhân đó hết sức quan trọng, bởi nó "tiết lộ" nhiều vấn đề về người đưa ra ý kiến và đối tượng được hỏi ý kiến. Thông qua góc nhìn cá nhân, cho thấy một TKĐH cho