Chuyên đề Xây dựng mô hình ngân hàng trong các tập đoàn kinh tế hiện đại cho Việt Nam

, ban cán sự Đảng, Tổng giám đốc và các cơ quan quản lý Nhà nước  Việc quản lý hoạt động kinh doanh còn nhiều yếu kém - Cơ cấu sản xuất hàng hóa không hợp lý, năng suất, chất lượng hàng hoá chưa cao - Chi phí hành chính và tiếp khách còn lớn - Việc liên doanh với các chủ đầu tư nước ngoài chưa đạt hiệu quả cao  Mối quan hệ giữa TCT với các doanh nghiệp thành viên và giữa các doanh nghiệp thành viên với nhau chưa tốt - Các hình thức khoán được áp dụng ở các doanh nghiệp thành viên chưa có hiệu quả cao - Tính độc lập tự chủ kinh doanh của TCT đối với các cấp quản lí và của các doanh nghiệp thành viên đối với Tổng công chưa được thực hiện  Việc triển khai thực hiện cổ phần hoá, chuyển đổi sở hữu còn chậm chạp 20 IV. Đánh giá thực trạng ngân hàng Việt Nam: 1.1. Thực trạng ngành ngân hàng từ trước tới nay Dù thực tế hiện nay ngành Ngân hàng nói riêng cũng như tài chính nói chung gặp nhiều khó khăn trong năm 2008. Tuy nhiên sự khó khăn này chỉ là vấn đề tạm thời và sẽ sớm được khắc phục khi nền kinh tế Việt Nam trở lại đúng quỹ đạo tăng trưởng như trước đây. Nếu nhìn kỹ hơn sẽ thấy được tiềm năng to lớn của ngành Ngân hàng ở nước ta khi có sự tăng lên nhanh chóng về số lượng ngân hàng, về qui mô vốn điều lệ, về mạng lưới chi nhánh. Hơn thế, Việt Nam lại là một nước đông dân cư (hơn 80 triệu người), mà dân số đa phần ở độ tuổi còn trẻ, các tiện ích dịch vụ ngân hàng là không thể thiếu trong đời sống hằng ngày như thẻ tín dụng, vay vốn, ngân hàng internet…..Thế nhưng hiện nay chỉ chưa tới 10% dân số Việt Nam được tiếp xúc với các dịch vụ ngân hàng. Cho thấy tiềm năng phát triễn là còn rất lớn. Quan trọng hơn chính là quan điểm xuyên suốt của Chính phủ Nền kinh tế Việt Nam đang trên đưòng xây dựng thành một nền kinh tế thị trường tự do. Muốn xây dựng được một nền kinh tế thị trường thành công thì phải xây dựng được một hệ thống ngân hàng đủ mạnh. Từ tất cả dự liệu trên cho thấy ngành ngân hàng sẽ sánh vai cùng với nền kinh tế Việt Nam không chỉ trong giai đoạn khó khăn mà còn hướng tới tương lai.  Về năng lực tài chính. Năng lực tài chính được xem xét trên các mặt: - Về vốn chủ sở hữu + Các tư liệu thống kê cho thấy, vốn tự có của các NHTM Việt Nam quá thấp. NHNo&PTNT Việt Nam với vốn tự có được xem là lớn nhất, song cũng chỉ đạt khoảng 400 triệu $, thấp xa so với các NHTM các nước Bảng 2.4: Quy mô vốn tự có của một số NHTM trong khu vực (ĐVT: Triệu USD) Ngân hàng 2004 2005 2006 Bangkok (Thái Lan) 2.588 2.950,5 3.674,2 Maybank (Malaysia) 3.653 3.963 4.214 21 Lippo Bank (Indonesia) 285 667.5 4 Bank of China 30.907 52.884 Woori (Hàn Quốc) 6.734 7.332 9.579 Kookmin (Hàn Quốc) 8.637 9.526 UOB (Singapore) (triệu SGD) 14.924 16.791 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam; Fitch Rating; www.bangkokbank.co.tl; www.maybank.com.my; www.uob.com.sg; Xét theo tiêu chuẩn Basel thì hầu hết các NHTM ở Việt Nam đều không đáp ứng được (Hệ số CAR chỉ đạt bình quân xấp xỉ 5%) trong khi đó, hầu hết các NHTM trong khu vực hệ số này đã đạt trên 8%. Chẳng hạn: Hệ số CAR bình quân của các NH khu vực Châu Á - Thái Bình Dương (gồm 52 NH thuộc10 nước - là 13,1%); của các NH các nước Châu Á mới nổi (Gồm 14 NH của Thailand, Indonesia, Malaysia, Phillipines) là 12,3%. - Về khả năng sinh lời Khả năng sinh lời là điều kiện để đánh giá hiệu quả kinh doanh của NH. Khả năng sinh lời được thể hiện qua các chỉ số ROE và ROA. Về hệ số ROA (tỷ lệ lợi nhuận ròng sau thuế so với tổng tài sản): Do chất lượng tín dụng kém, trong khi đó các hoạt động kinh doanh khác chưa phát triển, nên hệ số ROA của NHTM Việt Nam khá thấp, khoảng 0,38%. Trong khi đó, hệ số này của NHTM các nước trong khu vực là tương đối cao. Cụ thể: Hệ số ROA của nhóm các NH khu vực Châu Á - Thái Bình Dương (gồm 52 NHTM thuộc 10 nước) là 0,94. Hệ số ROA ở các NH thuộc các nước mới nổi (Gồm 14 NH của các nước Thailand, Indonesia, Malaysia, Phillipines) là 0,77. Về hệ số ROE (tỷ lệ lợi nhuận trên vốn): Hệ số này của các NHTM Việt Nam cũng khá thấp. Bảng 2.5: Tỷ lệ lợi nhuận/vốn của các NHTM Việt Nam giai đoạn 1998 - 2007 Đơn vị tính: % Trong khi đó, hệ số này của NHTM các nước luôn ở mức trên 15%. Rõ ràng là các NHTM Việt Nam hoạt động kinh doanh với hiệu quả khá thấp 22 Mức sinh lời ROA, ROE của NHTM Việt Nam đạt thấp do các nguyên nhân chủ yếu sau đây: (1) Do vốn tự có của NHTM nhỏ, đương nhiên làm giảm khả năng tăng lợi nhuận (theo nguyên tắc đòn bẩy tài chính); (2) Tỷ lệ tài sản có không sinh lời/ tổng tài sản có quá cao nên làm giảm thu nhập của NH; (3) Do mức độ áp dụng công nghệ tiên tiến hạn chế, tỷ lệ giao dịch tự động còn thấp nên năng suất lao động kém; (4) Cơ cấu thu nhập của các NHTM còn chưa hợp lý, chỉ có khoảng 10% là từ dịch vụ. Trong khi khả năng sinh lời từ hoạt động dịch vụ cao hơn nhiều so với khả năng sinh lời từ hoạt động tín dụng. Qua sơ bộ thống kê, ta có thể nhận thấy lý do chủ yếu khiến cho trong giai đoạn này mặc dù chính phủ khuyến khích việc thành lập các NH nhưng do khả năng sinh lợi của hệ thống NH trong giai đoạn này không cao nên không thu hút được lượng vốn đầu tư thành lập thêm NH. Thống kê cho thấy hệ thống NHTM CP đã giảm từ 51 NH (1997) xuống còn 35 NH (2006). Bảng 2.6: Số lượng các ngân hàng thương mại (NHTM) từ năm 1991-2006 Năm 1991 1992 1993 1997 2000 2001 2002 2006 NHTM Nhà nước 4 4 4 5 5 5 5 5 NHTM cổ phần 4 22 41 51 48 43 36 34 NHTM liên doanh 1 2 3 4 5 5 5 5 Chi nhánh NH nước ngoài 0 5 8 24 26 26 26 31 Nguồn: website Ngân hàng Nhà nước Việt Nam  Năng lực hoạt động kinh doanh Năng lực hoạt động của một NHTM thông thường được xem xét trên các mặt: - Năng lực huy động vốn Do nhu cầu vốn hoạt động từ các khách hàng một số năm gần đây khá lớn, nên các NHTM đã đưa ra nhiều chính sách khuyến mãi, hậu mãi để huy động vốn, sự cạnh tranh nhìn chung là khá quyết liệt. Tuy nhiên, có thể thấy là các NHTM Việt Nam vẫn chủ yếu sử dụng công cụ giá thấp để huy động vốn. Một số NHTM cũng sử dụng biện pháp mở rộng chi nhánh để tiến gần hơn tới khách hàng, tuy nhiên, việc mở chi nhánh hiện nay là khá ồ ạt, chưa thực sự tính đến hiệu quả gây khó khăn cho công tác quản trị, gia tăng rủi ro. Rõ ràng là, với đối sách tăng lãi suất để huy động vốn ít nhiều sẽ làm suy giảm lợi nhuận của các NHTM. Từ đó 23 cho thấy hiệu quả hoạt động của ngành NH trước năm 2006 không thu hút nhiều sự quan tâm của dư luận và các tập đoàn là do năng lực thu hút vốn thấp mà một phần cũng là do hạn chế về vốn chủ sở hữu. Tuy nhiên tiền đề cho sự phát triển của ngành NH, một ngành tiêu biểu cho nền kinh tế Việt Nam cũng được dự báo khả quan thông qua các bảng báo cáo và dự báo của các tổ chức quốc tế uy tín như ADP,IMF,WB….Mà căn cứ có tính thuyết phục và minh họa cho điều đó chính là năng lực phát triển tín dụng của Việt Nam qua các năm. - Năng lực đầu tư tín dụng. Do nhu cầu tín dụng trong nền kinh tế tăng cao, dẫn đến tốc độ tăng trưởng tín dụng của các NHTM rất lớn, dư nợ cho vay tăng rất mạnh một số năm gần đây. Cụ thể: Tốc độ tăng trưởng tín dụng bình quân của các NHTM khoảng trên 25%/năm, cá biệt có những ngân hàng có tốc độ tăng trưởng tới 30 - 40%/năm - một mức tăng trưởng quá cao, vượt xa mức trung bình của NHTM các nước trong khu vực. (Hầu hết NHTM các nước trong khu vực đều có mức tăng trưởng tín dụng dưới 10%. Trung Quốc mức tăng trưởng tín dụng chỉ khoảng 20%/năm so với mức tăng trưởng GDP bình quân trên 10%/năm) Bảng 2.7: Tốc độ tăng trưởng tín dụng giai đoạn 2000 – 2006 (Đơn vị: %) Năm 2000 2001 so với 2000 2002 so với 2001 2003 so với 2002 2004 so với 2003 2005 so với 2004 2006 so với 2005 NHTMNN 100 127 133 126 120 n.a n.a NHTMCP 100 121 133 151 140 n.a n.a NHLD và NH nước ngoài 100 105 130 129 127 n.a n.a Toàn ngành 100 123 130 129 141,65 131,1 119,69 Nguồn: website Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Từ đây, ta có thể lại thấy được sự gia tăng tốc độ tín dụng có thể là do chính sách của NH nhà nước trong việc duy trì thặng dư cung tiền để kích thích nền kinh tế. Một dấu hiệu khác cho thấy tiềm năng phát triển ngành NH dù việc đó có thể rất rủi ro về dài hạn do năng lực quản trị rủi ro của NH còn nhiều hạn chế trong một môi trường kinh doanh đầy rủi ro có thể dẫn đến nguy cơ rủi ro tín dụng tăng cao, xói mòn sự ổn định vĩ mô của hệ thống tiền tệ ngân hàng trong dài hạn. Vậy do đâu mà việc thành lập NH lại nở rộ vào năm 2007? 24 Để trả lời cho câu hỏi đó ta hãy nhìn sơ lại quá trình phát triển của đất nước Việt Nam để thấy rõ nguyên nhân chủ yếu. Năm 2007, mặc dù chịu những diễn biến bất lợi từ thị trường tài chính quốc tế (khủng hoảng thị trường nhà đất và tín dụng bất động sản của Mỹ, đồng USD yếu,...) cũng như bất cập trong điều hành chính sách tiến tệ của NH Nhà nước, hệ thống ngân hàng Việt Nam về cơ bản vẫn phát triển an toàn, lành mạnh để đóng góp quan trọng vào thành tích tăng trưởng chung của nền kinh tế. Cụ thể: Thứ nhất, như đã phân tích ở trên hệ thống các tổ chức tín dụng (TCTD) có tốc độ tăng trưởng rất lớn về tài sản có, dư nợ tín dụng, huy động vốn và nguồn vốn chủ sở hữu. So với GDP, tổng tài sản có đạt mức 150%, tổng dư nợ đạt 85%. So với cuối năm 2006, tổng tài sản có của hệ thống các TCTD tăng trưởng khoảng 44%,góp phần làm dư nơ tín dụng tăng 54% như trên đã nói. Nguồn vốn chủ sở hữu tăng cũng tăng trên 50%, chủ yếu là vốn điều lệ. Vốn điều lệ của các TCTD nhà nước tăng 57%; con số này là hơn 70% đối với các TCTD cổ phần. Tỷ lệ nợ xấu trong tổng dư nợ khoảng 2%. Hầu hết các TCTD kinh doanh có lãi, đặc biệt là khối các ngân hàng thương mại cổ phần (NHTMCP) đạt mức chênh lệch thu chi lớn. Thứ hai, hầu hết các TCTD đạt tỷ lệ an toàn vốn 8%, có một số ngân hàng thương mại nhà nước (NHTMNN) đã đạt mức trên 10% do vốn tự có (chủ yếu là vốn điều lệ) của các ngân hàng tiếp tục được bổ sung mạnh trong năm 2007 (NHTMNN tăng 50% và NHTMCP tăng 67%). Đặc biệt, vào những ngày cuối cùng của năm 2007, Ngân hàng Ngoại thương Việt Nam đã trở thành NHTMNN đầu tiên thực hiện IPO thành công đợt phát hành 97,5 triệu cổ phiếu với sự tham gia của 9326 nhà đầu tư với mức giá trúng thầu bình quân 107.860 đồng/cổ phiếu và đây cũng là đợt IPO lớn nhất trong lịch sử thị trường chứng khoán Việt Nam đến nay. Thứ ba, hệ thống sản phẩm dịch vụ ngân hàng tiếp tục phát triển theo chiều hướng đa dạng hoá, hiện đại hoá. Các ngân hàng thương mại (NHTM) tập trung khai thác thị trường dịch vụ ngân hàng bán lẻ hết sức tiềm năng. Các NHTM tung ra thị trường nhiều dịch vụ ngân hàng hấp dẫn như tài khoản cá nhân, ATM, thẻ tín dụng, tín dụng tiêu dùng. Dịch vụ thẻ có bước phát triển về chiều rộng và chiều sâu, công nghệ thẻ chuyển sang áp dụng tiêu chuẩn EMV, nhiều dịch vụ gia tăng của thẻ thanh toán đã được triển khai. Đặc biệt tháng 11/2007, thị trường thẻ Việt Nam đã chứng kiến một sự kiện đột phá đó là việc đạt được thỏa thuận kết nối giữa hai hệ thống thẻ thanh toán lớn nhất Việt Nam (Công ty chuyển mạch tài chính Quốc 25 gia Việt Nam BanknetVn và Công ty Smartlink) để tạo ra một hạ tầng kỹ thuật chấp nhận thẻ với 4500 máy ATM và hơn 2 vạn thiết bị đọc thẻ POS. Năm 2007, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 20/2007/CT-TTg về việc triển khai trả lương qua tài khoản là bước tích cực về mặt chính sách có tác dụng thúc đẩy dịch vụ thẻ phát triển. Thứ tư, năm 2007 tiếp tục chứng kiến xu hướng hợp tác cùng phát triển giữa các TCTD và giữa TCTD với các doanh nghiệp thông qua thiết lập các liên minh, liên kết, đối tác chiến lược hoặc thỏa thuận hợp tác toàn diện. Các NHTM Việt Nam thu hút được sự quan tâm lớn của các nhà đầu tư trong nước và ngoài nước. Nhiều định chế tài chính lớn đã trở thành cổ đông lớn, cổ đông chiến lược hoặc đối tác chiến lược của các NHTM, đồng thời đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao năng lực quản trị, hiện đại hoá công nghệ và phát triển dịch vụ ngân hàng của các NHTM Việt Nam. 1.2. Minh họa cho rủi ro tiềm ẩn thực tế Thông qua các qui định rành buộc ta thấy ngân hàng nhà nước rất thận trọng trong việc cấp giấy phép thành lập ngân hàng. Tuy nhiên trong thực tế lại có nhiều vấn đề phái sinh không lường trước được như:  Vấn đề bảo mật thông tin Một ngân hàng có nguồn gốc tập đoàn có dám từ chối cung cấp cho các công ty thành viên tập đoàn các thông tin mật mà nó đang nắm giữ về các đối thủ cạnh tranh của chính các công ty nội bộ đó? Liệu luật pháp đã có qui định chặt chẽ về vấn đề này chưa?  Chính sách ưu đãi và việc phân bổ sai lệch nguồn tài nguyên tín dụng Mặc dù Luật các tổ chức tín dụng hiện hành đã dự liệu các hạn chế cho vay để bảo đảm an toàn cho hoạt động của hệ thống ngân hàng nhưng làm sao có thể kiểm soát được các mối quan hệ tham gia vốn chằng chịt trong một tập đoàn, nơi mà công ty mẹ góp vốn vào công ty con, công ty con sinh ra công ty cháu, và đến lượt nó, công ty cháu, về mặt luật pháp, hoàn toàn có thể hùn vốn vào một công ty con khác do chính công ty “bà ngoại” của mình lập ra? Hay như một cách lách luật khác cũng rất phổ biến hiện nay là thông qua thị trường liên NH. Ví dụ: NH của tập đoàn A vì lý do nào đó không cho A vay được thì chuyển tiền (dưới hình thức tiền gửi) tại NH khác để NH này cho vay hộ; hay như chuyển vốn cho vay khách 26 hàng của nhau với mục đích đảo nợ không để phải phân vào nhóm nợ xấu và trích lập dự phòng rủi ro; hoặc chuyển vốn cho nhau để “lách” các quy định của NHNN về các tỷ lệ đảm bảo an toàn trong hoạt động của TCTD… Với cách làm này thử hỏi NHNN sẽ kiểm tra như thế nào? Và hậu quả để lại ra sao? Điển hình, trong năm 2007, có 10 NH từ 20% đến trên 80% dư nợ cho vay là sử dụng vốn từ liên NH đã dẫn tới tình trạng căn thẳng vốn vào đầu năm 2008. Vấn đề có thể sẽ còn trầm trọng nếu giả sử các ngân hàng này là của các tập đoàn tài chính. Và hậu quả sẽ là sụp đổ hàng loạt nếu NH C không đòi được NH B, vì B không đòi được NH A, A không trả được nợ vì người vay của A chính là tập đoàn A nhưng hiện đang thiếu vốn khả dụng để đáp ứng nhu cầu đầu tư. 27 Chương 2: Một Số Kiến Nghị Về Xây Dựng Mô Hình Ngân Hàng Trong Các Tập Đoàn Kinh Tế Tại Việt Nam Đánh giá triển vọng ngành ngân hàng Dù thực tế hiện nay ngành Ngân hàng nói riêng cũng như tài chính nói chung gặp nhiều khó khăn trong năm 2008. Tuy nhiên sự khó khăn này chỉ là vấn đề tạm thời và sẽ sớm được khắc phục khi nền kinh tế Việt Nam trở lại đúng quỹ đạo tăng trưởng như trước đây. Nếu nhìn kỹ hơn sẽ thấy được tiềm năng to lớn của ngành Ngân hàng ở nước ta khi có sự tăng lên nhanh chóng về số lượng ngân hàng, về qui mô vốn điều lệ, về mạng lưới chi nhánh . Hơn thế, Việt Nam lại là một nước đông dân cư ( hơn 80 triệu người), mà dân số đa phần ở độ tuổi còn trẻ, các tiện ích dịch vụ ngân hàng là không thể thiếu trong đời sống hằng ngày như thẻ tín dụng, vay vốn, ngân hàng internet…..Thế nhưng hiện nay chỉ chưa tới 10% dân số Việt Nam được tiếp xúc với các dịch vụ ngân hàng. Cho thấy tiềm năng phát triển là còn rất lớn . Quan trọng hơn chính là quan điểm xuyên suốt của Chính phủ đang nỗ lực xây dựng nền kinh tế Việt Nam trở thành nền kinh tế thị trường tự do . Muốn xây dựng được một nền kinh tế thị trường thành công thì phải xây dựng được những tập đoàn kinh tế vững mạnh đi cùng với một hệ thống ngân hàng phát triển. Mặc dù chính phủ đã tạo điều kiện để các TĐKT phát triển một cách thuận lợi nhất trong việc thu hút vốn thông qua việc hình thành hệ thống ngân hàng riêng, nhưng trong thực tế quá trình này đang gặp rất nhiều hạn chế khó khăn. Sau đây là một vài nét hạn chế của nó. 28 I. Đánh giá hạn chế của tập đoàn hiện nay và ảnh hưởng của nó lên việc thành lập ngân hàng: 1. Các hạn chế đến nay vẫn chưa khắc phục được và có thể ảnh hưởng đến hoạt động của các tập đoàn hiện tại: 1.1. Về tổ chức quản lý: Cho tới thời điểm hiện nay quá trình đổi mới DNNN mới chỉ khắc phục được các hạn chế về số lượng DNNN quá nhiều và việc triển khai cổ phần hóa đang được Chính phủ gấp rút thực hiện. Tuy nhiên, việc sắp xếp lại các DNNN vẫn còn nhiều bất cập. Cùng với việc sắp xếp, cổ phần hoá DNNN, từ năm 2001 đến nay, số TCT không giữ được vai trò chi phối bị giải thể rất ít; nhưng lại thành lập thêm 17 TCT Nhà nước, tổ chức lại 7 TCT thành tập đoàn, đưa một TCT 90 vào cơ cấu của tập đoàn. Bảng 3.1: Số lượng các doanh nghiệp nhà nước đã sắp xếp Các chỉ tiêu Năm 2000 2002 2004 2006 2010 (dự kiến) Sáp nhập, hợp nhất 401 Trong đó: Số tổng công ty 8 Giao bán, kinh doanh và cho thuê 274 Phá sản 6 12 Giải thể 112 (đáng lưu ý: 18 TCT 91 không giải thể được, mặc dù chúng đều đang trong tình trạng phá sản) Cổ phần hóa 2.210* 715 3000 1500 Chuyển sang hình thức công ty TNHH một thành viên chủ sở hữu Nhà nước hoặc công ty cổ phần mà cổ đông là DNNN (bắt đầu từ năm 2003) 55 (trong đó có 13 TCT91) (*): tổng số doanh nghiệp đã được cổ phần hóa trong hơn 10 năm kể từ 1992 29 1.2. Sự hình thành Tổng công ty theo phương pháp "cộng dồn"có kéo theo sự hình thành Tập đoàn theo phương pháp “cộng dồn”?  Mô hình đầu tiên: Các “Tổng công ty 90, 91” Các DNNN và xí nghiệp liên hiệp được sáp nhập “gom” lại thành các TCT theo những hình thức như cùng ngành nghề (ví dụ, TCT Nông nghiệp gồm các doanh nghiệp của ngành nông nghiệp...); liên kết dọc (khác ngành nghề nhưng có mối liên kết trong chu trình sản xuất kinh doanh, ví dụ như khai thác - sản xuất - lưu thông than trong TCT Than) hoặc liên kết hỗn hợp (nhiều ngành nghề khác nhau, ví dụ như TCT Thương mại Sài Gòn). Đến năm 2006, có 18 TCT 91 và 73 TCT 90. Các TCT này chiếm 1/3 về số lượng, 54% về vốn, 62% doanh thu và 73% số tiền nộp ngân sách của 5970 DNNN. Bảng 3.2: Số lượng các doanh nghiệp nhà nước qua các năm Năm Kế hoạch 2000 2002 2004 2006 2010 Tổng số DNNN 5.655 4.296 3.300 2.176 554 TCT 105 26 Nguồn: Tổng hợp Theo báo cáo của Ban Chỉ đạo đổi mới và phát triển doanh nghiệp tại Hội nghị sơ kết một năm thực hiện chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết Trung ương 3 khoá IX (tháng 12 năm 2002), trong số 78 TCT 90 chỉ có 9 TCT có đủ các điều kiện duy trì TCT Nhà nước. Tuy nhiên, 18 TCT 91 vẫn được tiếp tục hoạt động và một số khá lớn TCT 90 không đáp ứng tiêu chí trên được sắp xếp lại.  Mô hình thử nghiệm thứ hai: Mô hình công ty mẹ-công ty con - Thực chất mô hình công ty mẹ – công ty con (CTM – CTC): Trên thế giới trong nền kinh tế thị trường có mô hình về “công ty nắm vốn”, “công ty nhận vốn”. Ý nghĩa của việc “ nắm vốn”, “nhận vốn” được gọi một cách khác là “ mẹ – con”. 30 Quan hệ mẹ – con là sự chi phối của các nhà đầu tư (cổ đông) – công ty mẹ vào hoạt động sản xuất kinh doanh của các công ty con. - Vốn được đầu tư vào nhiều công ty với đặc trưng: + Tỷ trọng vốn lớn trong công ty con tạo khả năng tác động toàn diện vào công ty con. + Công ty mẹ có thể hoạt động tài chính thuần tuý (chuyên dùng vốn để mua cổ phiếu tại các công ty con), có thể vừa hoạt động tài chính, vừa trực tiếp sản xuất kinh doanh.  Thực tế là: Báo cáo sơ kết thí điểm mô hình CTM - CTC cũng nêu lên thực trạng một số DN vẫn giữ thói quen điều hành bằng mệnh lệnh hành chính trong quan hệ giữa CTM - CTC. Điều này dẫn đến sự hình thức trong công việc chuyển đổi này. Nghĩa là gom văn phòng TCT và một vài doanh nghiệp thành viên độc lập lớn trong TCT để hình thành công ty mẹ. Tình trạng này có thể gọi là “con có trước mẹ”.  Mô hình thử nghiệm thứ ba: Mô hình tập đoàn kinh tế Phương án được lựa chọn để tiếp tục thực hiện sắp xếp, đổi mới DNNN từ 2006 đến 2010 là đẩy mạnh sắp xếp, cổ phần hoá các TĐKT, TCT Nhà nước. Theo đó, đến hết năm 2010 sẽ cổ phần hoá khoảng 1.500 doanh nghiệp (riêng các doanh nghiệp thành viên của TCT Nhà nước phải hoàn thành trong năm 2008), năm 2007 phải cổ phần hoá 550 doanh nghiệp (có khoảng 20 TCT), số còn lại sẽ thực hiện trong các năm 2008- 2009, một số công ty và số ít doanh nghiệp chưa cổ phần hoá được sẽ thực hiện trong năm 2010. Tại hội nghị về sắp xếp, đổi mới DNNN giai đoạn 2006 - 2010 (7/10/2006), Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng chỉ đạo: dự kiến sẽ phải cổ phần hóa xong 79 TCT trong số 105 TCT và cổ phần hoá khoảng 1.500 doanh nghiệp, còn lại là các doanh nghiệp công ích, nông, lâm trường. Cũng trong năm này, Chính phủ đã phê duyệt thành lập thí điểm 8 TĐKT nhà nước bao gồm tập đoàn Dầu khí Việt Nam, tập đoàn Điện lực Việt Nam, tập đoàn Bưu chính-Viễn thông, tập đoàn Dệt may Việt Nam, tập đoàn Cao su Việt Nam, tập đoàn Công nghiệp tàu thủy Việt Nam, tập đoàn Than-Khoáng sản Việt Nam và tập đoàn Bảo hiểm Việt Nam. 31 Như vậy, lại có hàng loạt TĐKT mới tiếp tục ra đời, trên cơ sở kế thừa các TCT trước đây. Không thể phủ nhận rằng mô hình tập đoàn gần với mô hình tổ chức hoạt động của các TĐKT quốc tế, hoạt động phù hợp với qui luật thị trường hơn. Nhưng tập đoàn kinh doanh không phải là một doanh nghiệp, một pháp nhân mà chỉ là sự liên kết tự nguyện giữa các doanh nghiệp độc lập với nhau theo những phương thức khác nhau nhằm những mục đích nhất định. Vì vậy, với một quyết định hành chính chúng ta thành lập một tập đoàn kinh doanh. Như vậy, xác định hướng đi hình thành TĐKT Nhà nước thông qua cổ phần hóa các TCT 90, 91, có tránh được hướng hình thành DNNN theo phương pháp “cộng dồn” trước kia? 1.3. Cơ cấu tổ chức quản lý chưa hoàn thiện Có thể nói, mô hình công ty mẹ-con đã tạo ra một bước tiến mới trong quá trình đổi mới, sắp xếp lại khu vực DNNN. Các TCT 90, 91 từ phương thức quản lý theo kiểu hành chính (cấp trên - cấp dưới) và cơ chế giao vốn đã chuyển sang mối quan hệ bình đẳng, tự nguyện và cơ chế đầu tư vốn. Khi chuyển thành công ty mẹ, Nhà nước giao quyền và trách nhiệm bảo toàn vốn của các đơn vị thành viên cho Công ty mẹ. Công ty mẹ được chủ động có các biện pháp cổ phần hóa các đơn vị này hoặc chuyển thành công ty TNHH một thành viên theo định hướng của công ty mẹ. Nhưng trên thực tế hoạt động của các tập đoàn có thực sự có tổ chức quản lý theo kiểu mô hình công ty mẹ-công ty con? Theo các chuyên gia, trở ngại lớn nhất trong việc thực hiện mô hình này là tình trạng thiếu vốn và yếu về năng lực quản lý. Sự giám sát, quản lý của Nhà nước đối với các tập đoàn cho đến nay vẫn chưa thể hiện rõ. Chưa có một văn bản pháp lý nào quy định cụ thể TĐKT hoạt động ra sao, quy mô thế nào. Báo cáo sơ kết thí điểm mô hình CTM-CTC cũng nêu lên thực trạng sự hình thức trong công việc chuyển đổi một số doanh nghiệp. Hình thành mang tính hành chính nên việc quản lý DN cũng không mấy thay đổi. 32 1.4. Về quản lý hoạt dộng kinh doanh  Đa dạng hóa kinh doanh có phải là một chiến lược đúng đối với tập đoàn của Việt Nam hiện nay? Thời gian qua, sự nở rộ của TĐKT Nhà nước đã song hành cùng trào lưu đầu tư tài chính và kinh doanh bất động sản. Các tập đoàn từ dầu khí, điện lực đến hàng hải, hàng không đều thành lập các công ty, bộ phận kinh doanh ngoài ngành nghề chính như: tài chính, bất động sản, chứng khoán, quản lý quỹ, đầu tư...Doanh nghiệp đứng ra lập ngân hàng, trường đại học… Đa dạng hóa kinh doanh là một trong những chiến lược nhằm tạo thế vững chắc trong phát triển doanh nghiệp. Nhưng muốn đa dạng hóa sản phẩm và dịch vụ, doanh nghiệp trước hết phải định vị được lĩnh vực hoạt động, năng lực cốt lõi của mình. Trên thực tế, những hoạt dộng kinh doanh đòi hỏi tính chuyên môn hóa cao như tài chính, ngân hàng không thể chỉ cần có kinh nghiệm đầu tư hay thuê nhân lực có chuyên môn là đủ. Vậy mô hình tập đoàn có đưa được đơn vị về hoạt động theo đúng nghĩa - là một đơn vị hoạt động sản xuất kinh doanh theo cơ chế thị trường (những mặt hoạt động công ích sẽ được hạch toán riêng để đảm bảo báo cáo tài chính phản ánh đúng đắn tình hình tài chính của một tập đoàn) - hay mô hình này hiện tại đã làm cho các tập đoàn trở nên hoạt động đa lĩnh vực giống nhau, cùng cạnh tranh với nhau, ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả kinh tế của nền kinh tế Việt Nam? 1.5. Sự minh bạch về sở hữu vốn trong các tập đoàn: Tập đoàn kinh doanh phải là một tập hợp đa sở hữu. Nếu tập đoàn kinh doanh được thành lập với một công ty mẹ là DNNN và một loạt công ty TNHH một thành viên là DNNN thì thực chất đó chỉ là sự đổi tên của TCT hiện nay mà thôi. Vì vậy, dù việc thành lập các TĐKT mạnh, việc cải tổ các DNNN đang là đòi hỏi cấp bách hiện nay nhưng cũng không thể quá vội vã.  Về cơ chế chủ quản với doanh nghiệp nhà nước Chủ trương xoá bỏ chế độ chủ quản đã được nêu ra từ đầu những năm 1990, nhưng đến nay vẫn chưa có chuyển biến cơ bản. Những nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng này là: 33 i) Sự chưa rõ ràng trong xác định chức năng quản lý nhà nước về kinh tế; ii) Sự e ngại mất quyền lực và lợi ích khi không còn doanh nghiệp “trực thuộc” iii) Thói quen của người quản lý doanh nghiệp trong việc tìm chỗ dựa để chia sẻ trách nhiệm trong hoạt