Đề tài Chính sách giải quyết việc làm cho nông dân vùng bị thu hồi đất để xây dựng các khu công nghiệp ở Việt Nam hiện nay

räng trong môc tiªu chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, c¬ cÊu lao ®éng, d©n c­ vµ giai tÇng x· héi. §©y lµ quan ®iÓm nhÊt qu¸n cña §¶ng ta khi ®­a ra chÝnh s¸ch thu håi ®Êt n«ng nghiÖp. Bëi viÖc ph©n lo¹i, s¾p xÕp ®éi ngò lao ®éng d­ thõa trong n«ng nghiÖp víi tr×nh ®é chuyªn m«n thÊp sÏ gióp cho viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch sö dông lao ®éng mét c¸ch hîp lý nh»m æn ®Þnh ®êi sèng l©u dµi cho hä. Thø t­, c¬ quan, doanh nghiÖp sö dông ®Êt n«ng nghiÖp ph¶i cã tr¸ch nhiÖm gi¶i quyÕt viÖc lµm cho lao ®éng n«ng nghiÖp bÞ thÊt nghiÖp do thu håi ®Êt g©y nªn. MÆc dï hä cã tr×nh ®é v¨n hãa thÊp, kh«ng cã chuyªn m«n nh­ng trong c¬ cÊu lao ®éng cña c¸c c¬ quan, kh«ng chØ cã lao ®éng kü thuËt cao mµ cã c¶ lao ®éng gi¶n ®¬n nªn c¬ quan, doanh nghiÖp ph¶i thu nhËn c¶ lao ®éng n«ng nghiÖp vµo c¸c vÞ trÝ thÝch hîp, thùc hiÖn “ ly n«ng, kh«ng ly h­¬ng”, gi¶i quyÕt lao ®éng t¹i chç võa cã lîi cho doanh nghiÖp, võa cã lîi cho ®Þa ph­¬ng. 2. Cơ sở thực tiễn Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc g¾n liÒn víi sù ra ®êi cña hµng lo¹t cña c¸c khu c«ng nghiÖp míi ®­îc x©y dùng ®Ó ®¸p øng yªu cÇu vÒ kü thuËt, c«ng nghÖ lµ mét thùc tÕ kh¸ch quan. Tuy nhiªn, ®Ó cã thÓ x©y dùng ®­îc c¸c khu c«ng nghiÖp, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, §¶ng vµ Nhµ n­íc ta ®· thùc hiÖn chÝnh s¸ch thu håi ®Êt n«ng nghiÖp. V× vËy diÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt bÞ thu hÑp l¹i, ng­êi n«ng d©n ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu khã kh¨n nh­ nhµ ë, ®iÒu kiÖn häc tËp, ch¨m sãc søc kháe, t¸i ®Þnh c­… vµ nhÊt lµ vÊn ®Ò häc nghÒ vµ chuyÓn ®æi nghÒ. Theo thèng kª cña bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n giai ®o¹n 2001-2005, b×nh qu©n mçi n¨m tæng diÖn tÝch ®Êt bÞ thu håi phôc vô ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ x©y dùng ®« thÞ lµ 73.300ha. DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp bÞ thu håi tËp trung chñ yÕu ë c¸c vïng ®Êt ®ai ph× nhiªu kÕt cÊu h¹ tÇng kÜ thuËt, h¹ tÇng x· héi thuËn lîi khiÕn cho ®êi sèng cña ng­êi d©n gÆp nhiÒu khã kh¨n . Trong nh÷ng n¨m qua, Nhµ n­íc ta còng cã nh÷ng chÝnh s¸ch hç trî cho ng­êi n«ng d©nvïng bÞ thu håi ®Êt ®ai nh­ chÝnh s¸ch ®Þnh c­ t¹i chç, hç trî ®µo t¹o nghÒ, chuyÒn ®æi nghÒ nh­ng do nhiÒu yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan nªn sè l­îng n«ng d©n mÊt viÖc lµm, thiÕu viÖc lµm, thÊt nghiÖp vÉn ch­a thÓ kh¾c phôc triÖt ®Ó. Cã thÓ kÓ ®Õn mét sè yÕu tè nh­ tr×nh ®é cña ng­êi lao ®éng cßn nhiÒu h¹n chÕ. Ng­êi lao ®éng bÞ thu håi ®Êt vèn xuÊt th©n tõ n«ng d©n nªn hä cã nhiÒu h¹n chÕ vÒ n¨ng lùc, tr×nh ®é, häc vÊn, chuyªn m«n, ý thøc kØ luËt. V× vËy, nhiÒu ng­êi sau mét thêi gian ®­îc nhËn vµo lµm viÖc, buéc ph¶i th«i viÖc. Sè lao ®éng qu¸ tuæi tuyÓn dông (trªn 35 tuæi) chiÕm tØ lÖ lín do hä kh«ng ®¸p øng ®­îc yªu cÇu cña c«ng viÖc ®ßi hái chuyªn m«n nghiÖp vô cao. Bªn c¹nh ®ã, nhËn thøc vÒ t×m viÖc lµm míi, chuyÓn ®æi nghÒ nghiÖp cßn thô ®éng mµ hä û l¹o vµo sè tiÒn ®Òn bï cña nhµ n­íc. MÆt kh¸c c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n­íc trong quy ho¹ch t¸i ®Þnh c­ vµ kÕ ho¹ch ®µo t¹o chuyÓn ®æi nghÒ cho n«ng d©n cßn nhiÒu bÊt cËp. H¬n n÷a viÖc ®µo t¹o chuyÒn ®æi nghÒ ch­a ®¸p øng ®­îc thÞ tr­êng lao ®éng nªn nhiÒu ng­êi tuy ®· qua ®µo t¹o nh­ng vÉn kh«ng ®­îc nhËn vµo lµm viÖc t¹i c¸c doang nghiÖp. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý n÷a lµ ch­a cã chÕ tµi cô thÓ quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm v× viÖc lµm cña c¸c doang nghiÖp ®èi víi lao ®éng bÞ mÊt viÖc lµm sau khi bÞ thu håi ®Êt. ChÝnh tõ thùc tiÔn trªn ®ßi hái ph¶i cã sù tham gia qu¶n lý chÆt chÏ cña Nhµ n­íc vµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn nh»m gióp ®ì vµ t×m h­íng ®i ®óng ®¾n cho ng­êi n«ng d©n khi bÞ thu håi ®Êt n«ng nghiÖp nh»m sím ®¶m b¶o vµ æn ®Þnh cuéc sãng cho hä. II. Thực trạng về chính sách giải quyết việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất 1. Vấn đề việc làm của người nông dân bị thu hồi đất 1.1 Thực trạng về thu hồi đất nông nghiệp HiÖn nay, do yªu cÇu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc, Nhµ n­íc cÇn lÊy ®i mét phÇn ®Êt n«ng nghiÖp ®Ó x©y dùng c¸c khu c«ng nghiÖp, khu ®« thÞ míi vµ x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng phôc vô cho ph¸t triÓn kinh tÕ chung cña ®Êt n­íc. §ã lµ mét yªu cÇu kh¸ch quan vµ cßn cã xu h­íng ph¸t triÓn trong t­¬ng lai. ViÖc thu håi ®Êt diÔn ra ë hÇu kh¾p c¸c vïng miÒn cña ®Êt n­íc. Võa qua, t¹i Hµ Néi, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· tæ chøc héi th¶o “N«ng d©n bÞ thu håi ®Êt – thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p”. Héi th¶o ®· ®¸nh gi¸ t×nh h×nh thu håi ®Êt n«ng nghiÖp ®Ó thùc hiÖn c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc nh­ sau: Trong 7 n¨m qua (tõ n¨m 2001 – 2007), tæng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ®· thu håi chuyÓn sang ®Êt phi n«ng nghiÖp lªn ®Õn trªn 500.000 ha. ChØ tÝnh riªng n¨m 2007, diÖn tÝch lóa gieo trång còng ®· gi¶m 125.000 ha. C¸c vïng kinh tÕ träng ®iÓm cã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp bÞ thu håi lín nhÊt, chiÕm kho¶ng 50% diÖn tÝch ®Êt bÞ thu håi trªn toµn quèc. Theo ®iÒu tra cña Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n t¹i 16 tØnh, thµnh phè träng ®iÓm cho thÊy, diÖn tÝch ®Êt thæ c­ chiÕm kho¶ng 11%, diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp bÞ thu håi chiÕm 89%, hÇu hÕt lµ ®Êt lóa, thuéc diÖn “ bê x«i, ruéng mËt”. Víi diÖn tÝch ®Êt nµy, hµng n¨m s¶n l­îng lóa cña c¶ n­íc cã thÓ gi¶m trªn 1 triÖu tÊn. §ång b»ng s«ng Hång lµ vïng cã diÖn tÝch ®Êt bÞ thu håi lín nhÊt, chiÕm 4,4% tæng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp bÞ thu håi. Trong khi ®ã, tû lÖ nµy ë §«ng Nam Bé lµ 2,1%, ë nhiÒu vïng kh¸c d­íi 0,5%. Nh÷ng ®Þa ph­¬ng cã diÖn tÝch ®Êt bÞ thu håi lín lµ TiÒn Giang (20,308 ha), §ång Nai (19.752 ha), B×nh D­¬ng (16,627 ha), Qu¶ng Nam (11,812 ha), Cµ Mau (13,242 ha), Hµ Néi (7776 ha), Hµ TÜnh (6391 ha), VÜnh Phóc (5573ha). Cã thÓ thÊy, mÆc dï diÖn tÝch ®Êt thu håi chØ chiÕm tû lÖ nhá, kho¶ng 1 – 2% tæng sè diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña mçi ®Þa ph­¬ng, nh­ng l¹i tËp trung phÇn lín vµo ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp vµ nh÷ng khu ®«ng d©n c­ khiÕn tû lÖ thÊt nghiÖp t¨ng lªn do diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp b×nh quan ®Çu ng­êi gi¶m. Cã x· diÖn tÝch ®Êt bÞ thu håi chiÕm tíi 70 – 80% diÖn tÝch canh t¸c. C¸c tØnh n»m ngoµi nh÷ng vïng träng ®iÓm vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, diÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt vÒ n«ng nghiÖp vµ ®Êt ë bÞ thu håi cßn t­¬ng ®èi nhá vµ n»m trong kho¶ng tõ vµi tr¨m tíi 1000 ha. Nh­ vËy, chØ tÝnh riªng ®Êt bÞ thu håi phôc vô x©y dùng vµ ph¸t triÓn c¸c khu c«ng nghiÖp th× diÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· bÞ gi¶m ®i ®¸ng kÓ. §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n v× sao tû lÖ lao ®éng n«ng nghiÖp bÞ thÊt nghiÖp l¹i t¨ng lªn, vÊn ®Ò lao ®éng viÖc lµm vµ ®êi sèng ng­êi n«ng d©n sau khi bÞ thu håi ®Êt trë thµnh vÊn ®Ò x· héi bøc xóc ®ang ®­îc quan t©m. 1.2 Tác động của việc thu hồi đất đến đời sống của nông dân và kinh tế - xã hội 1.2.1 T¸c ®éng ®Õn ®êi sèng cña ng­êi n«ng d©n a) T¸c ®éng tÝch cùc Nhờ có đất thu hồi, cả nước đã xây dựng được 131 khu công nghiệp, thu hút được hàng trăm dự án đầu tư lớn. Vốn đăng ký đầu tư trực tiếp nước ngoài 1988 - 2006 đạt 78.248,2 triệu USD (vốn thực hiện 37.271,7 triệu USD); đầu tư ở khu vực dân doanh, giá thực tế năm 2006 đạt 150.500 tỉ đồng. Nước ta đã nâng cấp và xây dựng mới được hệ thống kết cấu hạ tầng ngày càng hiện đại hơn. Một số thành phố lớn được nâng cấp mở rộng nhanh. Nhiều thị xã được mở rộng, nâng cấp lên thành thành phố, hình thành một hệ thống các đô thị trung tâm và đô thị vệ tinh, từng bước thực hiện tốt mục tiêu chiến lược phát triển đô thị Việt Nam. Kinh tế phát triển đã tạo điều kiện thu hút, giải quyết việc làm ổn định cho hàng triệu lao động với mức thu nhập khá. Số lao động làm việc trực tiếp trong các khu công nghiệp do Chính phủ cấp phép không ngừng tăng: năm 2000 là 201 nghìn lao động, đến năm 2005 là 953 nghìn người. Ngoài ra, còn có trên 1 triệu lao động gián tiếp làm dịch vụ cho các khu công nghiệp, khu chế xuất. Có thể thấy, việc xây dựng các khu công nghiệp cũng góp phần tạo việc làm đem lại thu nhập cao cho người nông dân khi mà thu nhập từ công việc đồng áng gần như chỉ đủ để ăn, thì nay họ có thể để tiết kiệm hoặc tích lũy để lo những công việc lớn của gia đình. Sự phát triển lớn mạnh của các tỉnh Đồng bằng Sông Hồng trong những năm gần đây là một ví dụ điển hình. Theo điều tra của Tổng cục Thống kê, dân số của vùng đồng bằng sông Hồng năm 2004 là 17,9 triệu người, chiếm 22% số dân trong cả nước, trong đó tập trung chủ yếu ở nông thôn (14 triệu người). Những năm gần đây, cơ cấu lao động việc làm của nông dân vùng đồng bằng sông Hồng đang có xu hướng chuyển dịch theo hướng tích cực: giảm dần tỷ trọng việc làm trong nông nghiệp, tăng nhanh tỷ trọng việc làm trong các lĩnh vực phi nông nghiệp. Tỷ lệ lao động lâm, ngư nghiệp đã giảm từ 59,75% năm 2001 xuống còn 54,56% năm 2004, thấp hơn tỷ lệ lao động làm nông , lâm, ngư nghiệp của cả nước là 57,9% (năm 2004). Lao động làm công nghiệp và xây dựng, lao động dịch vụ tăng từ 17,82% và 22,42% lên 22,18% và 23,5%, đây là tỷ lệ khá cao so với cả nước ( tỷ lệ này của cả nước năm 2004 là 17,4%). So với các vùng trong cả nước, tỷ lệ lực lượng lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cao của vùng đồng bằng sông Hồng đạt mức khá cao. Năm 2004, lao động qua đào tạo của vùng đạt tỷ lệ cao nhất cả nước: 31,9% ( cả nước là 22,5%). Chất lượng của lực lượng lao động vùng đồng bằng sông Hồng đang ngày càng được nâng cao tạo ra tiềm năng và thế mạnh của vùng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập. Chất lượng và giá trị việc làm của nông dân được đánh giá dựa trên các tiêu chí chủ yếu như: (1) - Giá trị sản xuất trên một ha đất nông nghiệp. Giá trị này càng lớn có nghĩa là năng suất sản xuất nông nghiệp càng cao. (2 )- Thu nhập bình quân một năm của hộ gia đình nông dân. Thu nhập bình quân một năm của hộ gia đình nông dân càng cao có nghĩa là chất lượng và việc làm càng lớn. (3) - Chỉ tiêu về giá tiền công trên địa bàn phần nào cũng phản ánh chất lượng và giá trị việc làm. Trong điều kiện lao động dư thừa đang tăng nhanh, địa phương nào có giá tiền công lao động cao, chứng tỏ nơi đó đòi hỏi việc làm có chất lượng và giá trị cao hơn. Ba tiêu chí chủ yếu trên cho thấy, giá trị và chất lượng việc làm của nông dân vùng đồng bằng sông Hồng đang có xu hướng tăng, thu nhập của nông dân trong vùng tăng lên theo các năm. Hiện nay, ở nhiều địa phương trong vùng đồng bằng sông Hồng, nhiều hộ nông dân đã đạt mức thu nhập bình quân 50 triệu đồng/hộ/năm, thậm chí nhiều hộ thu nhập đạt hàng trăm triệu đồng/năm. Theo điều tra của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, thu nhập bình quân của nông dân vùng đồng bằng sông Hồng tăng từ 353,1 ngàn đồng/ người/tháng (năm 2002) tăng lên 487,2 ngàn đồng/người/tháng (năm 2004). Bình quân thu nhập trong vùng tăng 17,5%/năm, là mức tăng cao nhất cả nước. Bªn c¹nh ®ã, kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn viÖc n©ng cao nhËn thøc cña ng­êi d©n khi c¸c khu c«ng nghiÖp ®­îc x©y dùng lªn. Ng­êi n«ng d©n ®­îc tiÕp cËn nhiÒu h¬n víi khoa häc c«ng nghÖ, víi nh÷ng tiÕn bé ¸p dông trong s¶n xuÊt, ®­îc biÕt ®Õn nh÷ng s¶n phÈm c«ng nghiÖp ®­îc s¶n xuÊt th«ng qua c¸c thiÕt bÞ m¸y mãc hiÖn ®¹i, nhê ®ã mµ hä cã nh÷ng øng dông vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trªn nh÷ng thöa ruéng cßn l¹i kh«ng bÞ thu håi. Số liệu trên cho thấy, tình hình lao động việc làm của nông dân vùng đồng bằng sông Hồng trong những năm gần đây đã có những chuyển biến tích cực và đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Tính thuần nông trong công việc của nông dân giảm dần, chất lượng và giá trị việc làm của nông dân ngày càng được cải thiện và nâng cao. b) T¸c ®éng tiªu cùc Chóng ta kh«ng phñ ®Þnh nh÷ng mÆt tÝch cùc mµ c¸c khu c«ng nghiÖp ®· mang l¹i, gãp phÇn lµm thay ®æi nh÷ng ph­¬ng thøc canh t¸c kh«ng cßn phï hîp. Thay vµo ®ã lµ øng dông nh÷ng kü thuËt míi lµm t¨ng n¨ng suÊt lóa. §ång thêi t¹o viÖc lµm mang l¹i thu nhËp cao cho n«ng d©n, n©ng cao møc sèng cña mét bé phËn n«ng d©n vïng bÞ thu håi ®Êt. Tuy nhiªn, nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc tõ viÖc thu håi ®Êt ®Õn ®êi sèng cña ng­êi n«ng d©n vÉn cßn lµ vÊn ®Ò ®¸ng lo ng¹i. Thu hồi đất nông nghiệp cho việc xây dựng các khu công nghiệp và đô thị hóa ở nước ta đặt ra các vấn đề cần được giải quyết một cách đồng bộ là: đời sống, việc làm của người bị thu hồi đất; chuyển đổi nghề nghiệp cho những người bị mất tư liệu sản xuất; chính sách đền bù, giải phóng mặt bằng; vấn đề tái định cư, sử dụng hợp lý đất đã thu hồi… Theo thống kê hiện nay, vùng đồng bằng sông Hồng có số hộ bị ảnh hưởng do thu hồi đất khoảng 3000 hộ, Đông Nam bộ khoảng 108000 hộ, số hộ bị thu hồi đất ở các vùng khác thấp hơn, Tây Nguyên chỉ có trên 138291 hộ. Theo Bộ Nông nghiệp và PTNT, trung bình mỗi hộ nông dân có 1, 5 lao động và mỗi hecta đất nông nghiệp bị thu hồi có khoảng 13 lao động mất việc làm cần phải chuyển nghề mới, và có tới 25 - 30% số lao động sau thu hồi đất tại một số địa phương không có việc làm hoặc việc làm không ổn định. . Như vậy, việc thu hồi đất nông nghiệp và đất ở trong những năm qua đã tác động tới đời sống của khoảng 2,5 triệu nông dân. Tại một số vùng ven đô của Đồng bằng sông Hồng, trước khi thu hồi đất chỉ có 10% lao động đi làm thuê thì sau khi thu hồi đất tỷ lệ này là 17%. Nghiên cứu tại 16 trọng điểm, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho biết chỉ có 13% lao động nông thôn bị thu hồi đất được đào tạo, 20% lao động lúc có việc, lúc không có việc. Vĩnh Phúc là tỉnh duy nhất cho đến nay có 23% lao động nông thôn bị thu hồi đất được thu nhận vào làm việc ổn định trong khu công nghiệp. Bộ cũng cho biết, 60% số hộ bị thu hồi đất vẫn sống chủ yếu vào nông nghiệp, 9% số hộ làm dịch vụ, 6% làm làm công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp, 2% làm xây dựng thương mại. Như vậy, nông nghiệp vẫn là chỗ dựa của phần lớn số hộ bị mất đất. Cơ hội việc làm hiện là vấn đề hết sức bức bách với lao động nông nghiệp vùng chuyển đổi mục đích sử dụng đất. Theo kết quả khảo sát, nhóm tuổi 18 - 30 tuổi có cơ hội xin được việc làm tại các khu công nghiệp nhưng không nhiều, vì các doanh nghiệp yêu cầu khá cao về trình độ học vấn, tác phong công nghiệp và kỷ luật lao động. Trong khi đó lao động nông nghiệp hầu hết lại là những người có trình độ thấp, tác phong tiểu nông nên khi nhận họ vào làm việc, các doanh nghiệp phải mất một thời gian dài để đào tạo họ. Điều này thường không có lợi cho các doanh nghiệp. Vì vậy, họ thường ít khi tuyển dụng những lao động này. Theo Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội , trong 5 năm (2001 – 2004), số người bị mất việc do bị thu hồi đất phục vụ cho mục đích trên ở Hà Nội là gần 800.000 người; Hà Nam: 12360 người; Hải Phòng: 13.274 người; Hà Tây 35.703 người, Vĩnh Phúc 22.800 người; Hải Dương 11.964 người; Đồng Nai 11.295 người; Quảng Ninh 7.043 người; Nam Định 4.130 người; Bắc Ninh 2.222 người; Tiền Giang: 1.462 người , làm giảm sút thu nhập của 53% số hộ nông dân. Đời sống của nông dân vốn đã thấp kém, nay bị mất đất lại càng khó khăn thêm, thiếu điều kiện sống ( điện, nước, y tế, văn hoá, giao thông...). Khảo sát của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đưa ra kết quả: 36,5% số hộ điều kiện sống như cũ, 29% có điều kiện cao hơn trước, 34,5% có điều kiện sống thấp hơn trước. Rất nhiều nông dân sau khi không tìm được việc làm mới tại các KCN, phải tìm về với nghề cũ (trồng trọt, chăn nuôi ) nhưng lại chẳng còn đất. Sau khi bị thu hồi đất, chỗ ăn ở của người nông dân phải thay đổi, đời sống bị xáo trộn. Họ phải di chuyển đến nơi ở mới để định cư. Môi trường sống thay đổi, người nông dân phải chăm lo đến việc trước tiên là ổn định lại cuộc sống. Điều kiện ăn ở, chăm sóc sức khỏe, y tế, học hành của con em… trở nên khó khăn. Cuộc sống bấp bênh hơn khi diện tích đất sản xuất bị thu hẹp, năng suất giảm kéo theo đó là thu nhập vốn đã không cao, nay lại còn giảm xuống. Theo kết quả điều tra của Trường Đại học Kinh tế quốc dân Hà Nội đối với đối tượng bị thu hồi đất nông nghiệp, tại một số tỉnh, tình hình thu nhập của họ biến động như sau: Tỉnh/ Thành phố Tăng thêm Tăng không nhiều Không tăng Giảm Giảm nhiều Hà Nội 4,5 13,4 54,5 17,8 9,8 Hải Phòng 5,5 23,0 24,5 24,5 22,5 Bắc Ninh 0,4 8,0 35,5 35,6 22,5 Hà Tây 2,0 22,5 46,9 26,6 2,0 Mức thay đổi thu nhập các hộ nông dân sau khi bị thu hồi đất so với trước(%) Nhìn vào bảng số liệu ta thấy, số hộ có mức thu nhập tăng lên ít hơn so với số hộ có thu nhập giảm đi và số hộ có mức thu nhập “không tăng” chiếm tỷ lệ cao nhất ở hầu hết các tỉnh. Thu nhập giảm xuống, đời sống của nông dân bị giảm sút. Mất đất, không có việc làm, nông dân gặp vô vàn những khó khăn. Bên cạnh đó, đời sống của người dân còn bị ảnh hưởng của sự ô nhiễm môi trường. Đất nông nghiệp bị thu hồi, mật độ dân cư vùng tái định cư ngày càng cao trong khi đó các yếu tố có lợi cho môi trường như nguồn nước sạch, thảm thực vật, cây xanh giảm dần. Các yếu tố gây ô nhiễm môi trường sinh thái như bụi, nước thải công nghiệp ngày càng tăng. Ô nhiễm môi trường dẫn đến việc phát sinh các loại bệnh tật ảnh hưởng tới sức khỏe của người dân. Thông qua việc phân tích những tác động tích cực và tiêu cực của việc thu hồi đất để xây dựng tác khu công nghiệp, chúng ta cần phải có những chính sách phù hợp với hoàn cảnh của từng địa phương để có thề vừa phát huy thế mạnh trong lực lượng lao động ở địa phương, vừa khác phục tình trạng thất nghiệp đang diễn biến phức tạp làm ảnh tới đời sống của người nông dân. 1.2.2 Tác động đến kinh tế - xã hội Xây dựng và phát triển các khu công nghiệp phục vụ quá trình đô thị hóa đã mang lại không ít những lợi ích và cả khó khăn cho đời sống của người nông dân. Ngoài ra nó còn tác động không nhỏ tới nền kinh tế xã hội của đất nước nối chung và vùng bị thu hồi đất nói riêng, có cả mặt tích cực và mặt tiêu cực. Tác động tích cực Trong những năm qua, có thể thấy các khu công nghiệp tập trung đã đóng góp rất quan trọng vào sự phát triển chung, là nhân tố động lực cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, biến những vùng thuần nông thành những vùng kinh tế trọng điểm có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, phổ biến trên 10%/năm. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng nông nghiệp trong GDP với tốc độ khá nhanh. Nhiều tỉnh thuần nông trước đây nhờ phát triển các khu công nghiệp đã trở thành các tỉnh công nghiệp như Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương… Bộ mặt nông thôn đổi mới theo hướng văn minh, hiện đại. Nhiều nhà máy, xí nghiệp, doanh nghiệp đầu tư nước ngoài có quy trình sản xuất công nghiệp hiện đại, công nghệ cao được xây dựng và thu hút hàng chục tỷ USD và hàng nghìn tỷ đồng của các nhà đầu tư trong nước. Các KCN đã và đang thu hút hàng trăm nghìn lao động nông thôn, tạo ra thị trường sức lao động mới để thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động xã hội trong vùng. Hệ thống kết cấu hạ tầng được xây dựng mới và nâng cấp, nhất là khu vực nông thôn. Tác động tiêu cực Bên cạng những yếu tố tác động tích cực thì cũng không ít những tác động tiêu cực đang trở thành những vấn đề nổi cộm ở những vùng bị thu hồi đất nông nghiệp. Tình trạng thất nghiệp ở nông thôn ngày càng gia tăng. Đến nay, các khu công nghiệp đã tạo được khoảng 740 ngàn việc làm mới; nhưng một câu hỏi đặt ra, liệu bao nhiêu trong số đó là những người có đất bị thu hồi? Chúng ta chưa có số liệu thống kê chính thức, nhưng có thể dự đoán tỷ lệ này rất thấp. Theo điều tra khảo sát của trường Đại học Kinh tế Quốc dân năm 2005 tại một số tỉnh có diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi để xây dựng khu công nghiệp cho thấy: sau khi bị thu hồi đất, số người làm nông nghiệp giảm 18,17%, số lao động chuyển sang làm công nghiệp chỉ tăng có 2,79%, số người chạy xe ôm tăng 3,64%, số người làm các công việc khác tăng 4,1%, còn lại là chưa có việc làm. Điều đó cho thấy, số người bị thu hồi đất vào làm công nhân tại các doanh nghiệp trong khu công nghiệp là rất thấp. Nhiều người sau khi bị thu hồi đất, không tìm được việc làm phải quay sang làm các nghề không cơ bản như "xe ôm", cửu vạn, bán hàng rong… có người thì quay lại làm nông nghiệp trên diện tích đất ít ỏi còn lại của gia đình mình. Mặt khác, các tệ nạn xã hội phát triển với tốc độ nhanh, thu nhập và đời sống dân cư nông thôn, nhất là nông dân mất đất tăng chậm, thậm chí giảm ở một số vùng tái định cư. Cùng với xu hướng di cư ra thành thị, làm thuê tại KCN, một bộ phận không nhỏ ở lại làng quê tiếp tục làm ruộng với quỹ đất giảm dần nên "nhàn cư vi bất thiện". Đó là môi trường để các tệ nạn xã hội phát triển như rượu chè, cờ bạc, ma túy, mại dâm… Nguyên nhân là do tình trạng thất nghiệp của những thanh niên đang trong độ tuổi lao động nhưng không tìm được việc làm. Nhiều “ tỷ phú thời gian” ở nông thôn có sức khỏe, muốn lao động nhưng không biết làm gì, rong chơi mãi cũng chán, họ sa vào các tệ nạn xã hội. Điều này không chỉ làm cho người nông dân luôn lo lắng, bất an mà còn tác động tiêu cực tới xã hội, làm mất trật tự, ổn định trong xã hội. Như vậy, việc xây dựng khu công nghiệp tập trung dẫn tới nông dân bị thu hồi đất sản xuất, đã tác động đến mọi mặt của cuộc sống, có nhiều tác động tích cực, nhưng cũng không ít những tác động tiêu cực như việc làm, thu nhập, tệ nạn xã hội. Do đó lãnh đạo các cấp ở địa phương cần phải có những giải pháp giải quyết kịp thời. 2. Chính sách tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất và một số kết quả đạt được Đứng trước thực trạng trên, trong những năm qua, Nhà nước đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ cho người dân những vùng bị thu hồi đất nhằm khắc phục tình trạng thất nghiệp của nông dân. Có thể kể đến một số chính sách sau đây: Thứ nhất, chuyển đổi lao động nông nghiệp sang các ngành nghề phi nông nghiệp: công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ ở nông thôn. Tăng cường đào tạo, hướng nghiệp, nhất là đào tạo nghề tại chỗ; ưu tiên thực hiện tiếp nhận lao động vào các doanh nghiệp trong các khu công nghiệp, có cơ chế giám sát việc doanh nghiệp ưu tiên nông dân và con em nông dân sau thu hồi đất. Quỹ đất để lại 10% giao cho các hộ bị thu hồi đất xây dựng cơ sở dịch vụ theo quy hoạch, các hộ này liên kết với nhau thành lập hợp tác xã, doanh nghiệp làm dịch vụ hỗ trợ cho các khu công nghiệp như: dịch vụ bán hàng, nhà ở, cơ sở dạy nghề, văn hóa, dịch vụ môi trường... Thứ hai, hỗ trợ nông dân tận dụng quỹ đất nông nghiệp còn lại chuyển sang phát triển nông nghiệp đạt hiệu quả cao, áp dụng các tiến bộ khoa học mới tăng giá trị sản xuất trên một đơn vị diện tích. Quy hoạch khu vực sản xuất nông nghiệp tập trung, đẩy mạnh dồn điền, đổi thửa, phát triển hình thức kinh tế trang trại, đổi mới loại hình hợp tác xã, doanh nghiêp nông thôn; đào tạo người dân có kiến thức sản xuất nông nghiệp theo hướng thâm canh, hiện đại, mang lại thu nhập từ thuần nông có chất lượng và giá trị. Tăng cường đầu tư ngân sách cho nông nghiệp, nông thôn, nông dân, phát triển dịch vụ công, tài chính công, các loại hình tín dụng để giải quyết vấn đề vốn. Thứ ba, thay vì cách sử dụng nguồn tiền bồi thường thông thường, Nhà nước đã hướng dẫn người dân sử dụng bằng những cách hiệu quả hơn như: Trích một khoản tiền được bồi thường góp vốn vào dự án khu công nghiệp hoặc doanh nghiệp trong khu công nghiệp, trở thành các cổ đông. Các cổ đông cá nhân không chỉ hưởng cổ tức, mà còn tập hợp cổ phần, cử người đại diện của mình (hoặc thuê chuyên gia) tham gia quản lý trong công ty. Thứ tư, thay vì phân tán ở mỗi cá nhân, sử dụng nguồn tiền làm kinh tế hộ gia đình hoặc thành lập hợp tác xã, doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thông qua các hợp đồng cung ứng nguyên vật liệu, dịch vụ... tiêu thụ sản phẩm trên địa bàn. Gửi tiết kiệm ngân hàng, mua tín phiếu kho bạc với lãi suất ngang bằng với lãi suất cho vay bình quân hằng năm, có quy định về số lượng tiền gửi, thời gian và lượng tiền được rút nhằm bảo vệ những người già, phụ nữ, trẻ em..., đồng thời là nguồn vốn để người dân học nghề, chuyển đổi nghề nghiệp. Như vậy, người dân giao đất sẽ được hưởng các nguồn lợi ổn định từ: cổ phần cá nhân, cổ phần tập thể; tiền mặt để đầu tư kinh tế hộ, thành lập hợp tác xã, doanh nghiệp; 10% diện tích đất để lại làm dịch vụ; tiền gửi lãi suất cao; đào tạo nghề. Những giải pháp giải quyết vấn đề trên đa dạng, song quan trọng hơn cả chính là nỗ lực vào cuộc và hiệu quả thực hiện của các đơn vị có liên quan. Thứ năm, hỗ trợ chuyển đổi lao động nông nghiệp sang các ngành nghề khác, phát triển khu đô thị - dịch vụ liền kề gắn với khu công nghiệp, tăng cường công tác đào tạo nghề, ban hành chính sách khuyến khích khu công nghiệp, doanh nghiệp lớn xây dựng cơ sở đào tạo nghề tại chỗ. Sau một thời gian áp dụng các chính sách hỗ trợ cho nông dân vùng bị thu hồi đất nông nghiệp, chúng ta đã đạt được những kết quả nhất định Tính đến 31-12-2006 ở 14 tỉnh, thành phố bị thu hồi đất nhiều nhất đã giải quyết được việc làm cho 22,3 vạn lao động, bằng khoảng 28% tổng số lao động mất việc làm (Hà Nội: 25.000 người, Hà Tây: 21.756 người, Lao Cai: 15.770 người, Hà Tĩnh: 29.068 người, Quảng Nam: 21.517 người, Đồng Nai: 69.670 người...). Con số này còn quá ít so với số lao động ở nông thôn bị thất nghiệp theo thống kê ở trên, nhưng nó đã chứng tỏ sự nỗ lực của Nhà nước và các cấp chính quyền khi thực hiện các chính sách giải quyết việc làm cho nông dân bị mất đất sản xuất. Tuy nhiên trong quá trình thực hiện vẫn còn những bất cập đã dẫn đến kết quả không được như mong muốn của hàng vạn lao động nông nghiệp vẫn bị rơi vào hoàn cảnh khó khăn. Một trong những vấn đề khiến cho việc thực hiện chưa đạt hiệu quả, đó là nhận thức của người nông dân còn thấp. Khi thu hồi đất, Nhà nước đã có những chính sách hỗ trợ người nông dân bị thu hồi đất