Bài giảng Bệnh sốt rét

BEÄNH SOÁT REÙT ThS-BS Phan Vĩnh Thọ Boä moân Nhieãm - ÑHYD DAØN BAØI 1- Ñaïi cöông 2- Taùc nhaân gaây beänh 3- Caùc yeáu toá dòch teã 4- Beänh caûnh laâm saøng – Xeùt nghieäm 5- Chaån ñoaùn 6- Nguyeân taéc ñieàu trò 7- Caùc bieän phaùp phoøng ngöøa 1- Ñaïi cöông - Plasmodium kyù sinh trong hoàng caàu - Bieåu hieän chính: côn soát reùt ñieån hình (laïnh run  soát  vaõ moà hoâi), keøm gan to, laùch to vaø thieáu maùu. - Bệnh toaøn thaân, toån thöông nhieàu cô quan theå naëng gaây töû vong: theå naõo, suy thaän, vaøng da, tieåu huyeát saéc toá, 2- Taùc nhaân gaây beänh + 5 loaïi KST gaây SR ôû ngöôøi: - Plasmodium falciparum (80%, theå naëng) - Plasmodium vivax - Plasmodium ovale - Plasmodium malariae - Plasmodium knowlesi + Plasmodium kyù sinh ôû 2 kyù chuû: muoãi Anopheles (muoãi ñoøn xoùc) vaø ngöôøi (hay ñoäng vaät coù xöông soáng) - Muoãi: kyù chuû vónh vieãn (höõu tính) - Ngöôøi: kyù chuû taïm thôøi (voâ tính) 5 6Plasmodium knowlesi  P. knowlesi:  Có hình dạng tương tự P. malariae,  Nhận diện nhờ phương pháp sinh học phân tử  Thấy ở BN Malaysia, Philippines, Thái lan và Myanmar [7] ;  Chưa chứng minh lây truyền từ muỗi sang người và từ người sang muỗi. 7Anopheles Aedes Culex 8Chu kyø cuûa KST SR Muoãi Anopheles (muoãi ñoøn xoùc) trong cô theå ngöôøi kyù sinh truøng soát reùt trong cô theå Muoãi 9Phaân boá beänh soát reùt treân theá giôùi 10 Phaân boá beänh soát reùt taïi Vieät nam 3- Caùc yeáu toá dòch teã (1) - Phaân boá beänh: nhieät ñôùi: noùng aåm, röøng raäm: muoãi Anopheles sinh soáng. -Taïi VN: Taây baéc, Thanh hoaù, Quaûng nam, Taây nguyeân, röøng U minh, Phuù quoác, Caàn giôø. 12 3- Caùc yeáu toá dòch teã (2) - Nguoàn laây: Ngöôøi beänh hoaëc ngöôøi mang KSTSR theå giaù laïnh (khoâng bieåu hieän LS). - Ñöôøng laây: muoãi Anopheles laø vaät trung gian (hieám gaëp: laây töø ngöôøi  ngöôøi do truyeàn maùu, duøng chung kim chích, baåm sinh). - Nhoùm nguy cô maéc beänh naëng: ngöôøi môùi vaøo vuøng SR löu haønh, thai phuï, treû em: 6-9th, nghieän xì ke, ñieàu trò khoâng ñuû lieàu. 13 4- Cô cheá beänh sinh (1) - Sự tạo nốt trên bề mặt HC - Hiện tượng kết dính (cytoadherence) và tích tụ HC(sequestation) trong mao mạch - Hiện tượng hoa hồng (rosetting) 14 4- Cô cheá beänh sinh (2) 4- Beänh caûnh laâm saøng – XN (1) -UÛ beänh: muoãi chích  tr/chöùng: côn soát ñaàu tieân (12-28 ngaøy), BN khoeû hoaëc chæ ôùn laïnh. -Toaøn phaùt: Côn soát reùt ñieån hình: 3 giai ñoaïn  Reùt run: 15-60 ph, meät moõi, nhöùc ñaàu, noân oùi, da laïnh, maïch nhanh.  Soát cao ñoät ngoät T=39-40°C, da khoâ, 1/2- 6giôø.  Vaõ moà hoâi sau soát, T° giaûm daàn, ñaãm moà hoâi, maïch chaäm, da aám, BN buoàn nguû, deã chòu. + Ñaëc ñieåm côn soát reùt: trình töï 3 giai ñoaïn, chu kyø tuyø KST, giöõa caùc côn BN caûm thaáy khoeû maïnh. 4- Beänh caûnh LS–XN (2) +Khaùm thöïc theå: tænh, ñöø, gan to, aán ñau, laùch to, thieáu maùu. + Caùc bieåu hieän naëng ñe doaï aùc tính: oùi khoâng uoáng ñöôïc, soát cao lieân tuïc, löø ñöø vaät vaõ naèm ngoài khoâng yeân, maät ñoä KST SR cao (>100. 000/mL). +Bieán chöùng soát reùt do P.falciparum  SR aùc tính: theå naõo, suy thaän caáp, vaøng da, thieáu maùu naëng, tieåu huyeát saéc toá, haï ñöôøng huyeát, suy hoâ haáp, theå soác, co giaät, xuaát huyeát, toan maùu, maät ñoä KST SR cao. Caùc xeùt nghieäm chaån ñoaùn - Pheát maùu ngoaïi bieân – nhuoäm Giemsa: hieän dieän KST SR theå voâ tính. - Test nhanh phaùt hieän khaùng nguyeân HRP2 (Paracheck), hay pLDH (Optimal). Döôõng baøo P.falciparum theå nhaãn trong hoàng caàu Paracheck Döông tính 18 5. Chaån ñoaùn - Dòch teã: sinh soáng hoaëc lui tôùi vuøng soát reùt löu haønh trong voøng 9 thaùng. - Laâm saøng: soát coù theå keøm reùt run, gan laùch to, thieáu maùu. - Caän laâm saøng: pheát maùu ngoaïi bieân hieän dieän KSTSR theå voâ tính, hoaëc test nhanh phaùt hieän khaùng nguyeân HRP2 hay pHDL. 6- Nguyeân taéc ñieàu trò (1) - Ñieàu trò ñuùng, sôùm, ñuû lieàu. - Vôùi soát reùt do Plasmodium falciparum: phaûi söû duïng phoái hôïp coù artemisinin (ACT: Artemisinin Combination Therapy). -Phaûi ñieàu trò caét côn keát hôïp choáng laây lan vaø ñieàu trò tieät caên - Ñoái vôùi soát reùt aùc tính: phaùt hieän ñieàu trò sôùm, chuù yù ñoái töôïng nguy cô cao. Ñieàu trò ñaëc hieäu vaø hoã trôï quan troïng nhö nhau. 6- Nguyeân taéc ñieàu trò (2) 6.1- SR do P.vivax, P.ovale hoaëc do P.malariae • CHLOROQUINE: (vieân 250 mg coù chöùa 150 mg base0 [N1, 2 = 4 vieân (10mg/kg); N3 = 2 vieân (5mg/kg)] • PRIMAQUINE (traùnh taùi phaùt): vieân 13,2mg (7,5 mg base) [0,3 mg/kg 14 ngaøy, ngöôøi lôùn 15mg/ngaøy (CCÑ: thai phuï, treû em döôùi 5 tuoåi)] 6- Nguyeân taéc ñieàu trò (3) 6.2- SR do P.falciparum 6.2.1- SR nheï (soát reùt côn) Öu tieân: Artekin (DHA 40 mg + Piperaquine 320 mg) N1: 4 vieân, N2,3: 2vieân.Treû em: tính theo lieàu DHA, N1: 4 mg/kg, N2,3: 2 mg/kg. Thay theá: Quinin 30mg/kg/ngaøy vaø Doxycycline 3mg/kg/ngaøy x 7 ngaøy, hoaëc Quinin 30mg/kg/ngaøy vaø Clindamycin 15mg/kg/ngaøy x 7 ngaøy (phuï nöõ coù thai vaø treû < 8 tuoåi). SR kháng Artemisimin: đã được ghi nhận ở biên giới Campuchia và Thái lan từ 2009 6- Nguyeân taéc ñieàu trò (3) 6.2- SR do P.falciparum 6.2.2- SR naëng (SR aùc tính) - ARTESUNATE TB hoaëc TM lieàu ñaàu 2,4 mg/kg, lieàu keá tieáp 1,2 mg/kg sau 12, 24, 48, 72h cho ñeán khi KSTSR aâm tính, khi beänh nhaân uoáng ñöôïc söû duïng theâm 3 ngaøy DHA + piperaquine. -Neáu khoâng coù DHA + piperaquine, tieáp tuïc uoáng artesunate lieàu nhö treân cho ñuû 7 ngaøy phoái hôïp vôùi Doxycycline (200mg/ngaøy x 7 ngaøy) hoaëc Clindamycin (15mg/kg/ngaøy x 7 ngaøy). - Tröôøng hôïp khoâng coù artesunate: duøng quinine TTM, lieàu ñaàu 20 mg/kg, sau ñoù 10 mg/kg moãi 8h. Khi beänh nhaân uoáng ñöôïc, tieáp tuïc uoáng ñuû 7 ngaøy vaø phoái hôïp vôùi moät trong caùc loaïi thuoác treân. 23 Artemisia annua 24 7- Phoøng ngöøa + Khoâng ñaëc hieäu: Veä sinh moâi tröôøng, nguû muøng. + Ñaëc hieäu: MEFLOQUINE – vieân 50 mg; 250 mg Tuaàn ñaàu= 3 vieân chia 3 ngaøy, sau ñoù 1vieân/ tuaàn. Sau khi ra khoûi vuøng SR löu haønh, uoáng tieáp trong 4 tuaàn: 1vieân/ tuaàn. 26