Đề tài Phương pháp nghiên cứu khoa học và phương pháp luận nghiên cứu khoa học

h nghiªn cøu vµ c¸ch tiÕp cËn ta cã thÓ ph©n tÝch ë nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau. ë møc ®é chung nhÊt, khoa häc ®­îc hiÓu nh­ sau: Khoa häc lµ hÖ thèng tri thøc ®­îc rót ra tõ ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ ®­îc chøng minh, kh¼ng ®Þnh b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. Tõ hiÓu biÕt trªn ®©y vÒ khoa häc ta thÊy râ rµng r»ng ph­¬ng ph¸p lµ ph¹m trï trung t©m cña ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc. VËy ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ g×? Ph­¬ng ph¸p kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò lý luËn mµ cßn lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín, bëi v× chÝnh ph­¬ng ph¸p gãp phÇn quyÕt ®Þnh thµnh c«ng cña mäi qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc.Ph­¬ng ph¸p lµ c«ng cô, gi¶i ph¸p, c¸ch thøc, thñ ph¸p, con ®­êng, bÝ quyÕt, quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó chóng ta thùc hiÖn c«ng viÖc nghiªn cøu khoa häc. B¶n chÊt cña nghiªn cøu khoa häc lµ tõ nh÷ng hiÖn t­îng chóng ta c¶m nhËn ®­îc ®Ó t×m ra c¸c quy luËt cña c¸c hiÖn t­îng ®ã. Nh­ng b¶n chÊt bao giê còng n»m s©u trong nhiÒu tÇng hiÖn t­îng, v× vËy ®Ó nhËn ra ®­îc b¶n chÊt n»m s©u trong nhiÒu tÇng hiÖn t­îng vµ nhËn ra ®­îc quy luËt vËn ®éng cña chóng ®ßi hái chóng ta ph¶i cã ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. Nh­ vËy ph­¬ng ph¸p chÝnh lµ s¶n phÈm cña sù nhËn thøc ®óng quy luËt cña ®èi t­îng nghiªn cøu. §Õn l­ît m×nh, ph­¬ng ph¸p lµ c«ng cô cã hiÖu qu¶ ®Ó tiÕp tôc nhËn thøc s©u h¬n vµ c¶i t¹o tèt h¬n ®èi t­îng ®ã. Trong thùc tÕ cuéc sèng cña chóng ta ng­êi thµnh c«ng lµ ng­êi biÕt sö dông ph­¬ng ph¸p. Nh­ vËy, b¶n chÊt cña ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc chÝnh lµ viÖc con ng­êi sö dông mét c¸ch cã ý thøc c¸c quy luËt vËn ®éng cña ®èi t­îng nh­ mét ph­¬ng tiÖn ®Ó kh¸m ph¸ chÝnh ®èi t­îng ®ã. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu chÝnh lµ con ®­êng dÉn nhµ khoa häc ®¹t tíi môc ®Ých s¸ng t¹o. Trªn ®©y lµ nh÷ng kh¸i niÖmvÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. §Ó cã ®­îc sù hiÓu biÕt s©u s¾c h¬n vµ c¸i nh×n toµn diÖn h¬n vÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc chóng ta cÇn ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. b. §Æc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc Ph­¬ng ph¸p bao giê còng lµ c¸ch lµm viÖc cña chñ thÓ nh»m vµo c¸c ®èi t­îng cô thÓ, ë ®©y cã hai ®iÒu chó ý lµ: chñ thÓ vµ ®èi t­îng. ·Ph­¬ng ph¸p lµ c¸ch lµm viÖc cña chñ thÓ, cho nªn nã g¾n chÆt víi chñ thÓ vµ nh­ vËy ph­¬ng ph¸p cã mÆt chñ quan. MÆt chñ quan cña ph­¬ng ph¸p chÝnh lµ n¨ng lùc nhËn thøc, kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña chñ thÓ, thÓ hiÖn trong viÖc ý thøc ®­îc c¸c quy luËt vËn ®éng cña ®èi t­îng vµ sö dông chóng ®Ó kh¸m ph¸ chÝnh ®èi t­îng. ·Ph­¬ng ph¸p lµ c¸ch lµm viÖc cña chñ thÓ vµ bao giê còng xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm cña ®èi t­îng, ph­¬ng ph¸p g¾n chÆt víi ®èi t­îng, vµ nh­ vËy ph­¬ng ph¸p cã mÆt kh¸ch quan. MÆt kh¸ch quan quy ®Þnh viÖc chän c¸ch nµy hay c¸ch kia trong ho¹t ®éng cña chñ thÓ. §Æc ®iÓm cña ®èi t­îng chØ dÉn c¸ch chän ph­¬ng ph¸p lµm viÖc, Trong nghiªn cøu khoa häc c¸i chñ quan ph¶i tu©n thñ c¸i kh¸ch quan. C¸c quy luËt kh¸ch quan tù chóng ch­a ph¶i lµ ph­¬ng ph¸p, nh­ng nhê cã chóng mµ ta ph¸t hiÖn ra ph­¬ng ph¸p. ý thøc vÒ sù s¸ng t¹o cña con ng­êi ph¶i tiÕp cËn ®­îc c¸c quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi. Ph­¬ng ph¸p cã tÝnh môc ®Ých v× ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Òu cã môc ®Ých, môc ®Ých nghiªn cøu c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc chØ ®¹o viÖc t×m tßi vµ lùa chän ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ ng­îc l¹i nÕu lùa chän ph­¬ng ph¸p chÝnh x¸c, phï hîp sÏ lµm cho môc ®Ých nghiªn cøu ®¹t tíi nhanh h¬n, vµ ®«i khi v­ît qua c¶ yªu cÇu mµ môc ®Ých ®· dù kiÕn ban ®Çu. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu g¾n chÆt víi néi dung cña c¸c vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu. Ph­¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vËn ®éng cña néi dung. Néi dung c«ng viÖc quy ®Þnh ph­¬ng ph¸p lµm viÖc. Trong mçi ®Ò tµi khoa häc ®Òu cã ph­¬ng ph¸p cô thÓ, trong mçi ngµnh khoa häc cã mét hÖ thèng ph­¬ng ph¸p ®Æc tr­ng. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cã mét cÊu tróc ®Æc biÖt ®ã lµ mét hÖ thèng c¸c thao t¸c ®­îc s¾p xÕp theo mét ch­¬ng tr×nh tèi ­u. Sù thµnh c«ng nhanh chãng hay kh«ng cña mét ho¹t ®éng nghiªn cøu chÝnh lµ ph¸t hiÖn ®­îc hay kh«ng l«gÝc tèi ­u cña c¸c thao t¸c ho¹t ®éng vµ sö dông nã mét c¸ch cã ý thøc. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lu«n cÇn cã c¸c c«ng cô hç trî, cÇn cã c¸c ph­¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i víi ®é chÝnh x¸c cao. Ph­¬ng tiÖn vµ ph­¬ng ph¸p lµ hai ph¹m trï kh¸c nhau nh­ng chóng l¹i g¾n bã chÆt chÏ víi nhau c¨n cø vµo ®èi t­îng nghiªn cøu mµ ta chän ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu, theo yªu cÇu cña ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu mµ chän c¸c ph­¬ng tiÖn phï hîp, nhiÒu khi cßn cÇn ph¶i t¹o ra c¸c c«ng cô ®Æc biÖt ®Ó nghiªn cøu mét ®èi t­îng nµo ®ã. ChÝnh c¸c ph­¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®¹t tíi ®é chÝnh x¸c cao. 2. Ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc Trong nghiªn cøu khoa häc ph­¬ng ph¸p vµ ph­¬ng ph¸p luËn lµ hai kh¸i niÖm gÇn nhau nh­ng kh«ng ®ång nhÊt. Ph­¬ng ph¸p luËn lµ hÖ thèng c¸c nguyªn lý, quan ®iÓm(tr­íc hÕt lµ nh÷ng nguyªn lý, quan ®iÓm liªn quan ®Õn thÕ giíi quan) lµm c¬ së, cã t¸c dông chØ ®¹o, x©y dùng c¸c ph­¬ng ph¸p, x¸c ®Þnh ph¹m vi, kh¶ n¨ng ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p vµ ®Þnh h­íng cho viÖc nghiªn cøu t×m tßi còng nh­ viÖc lùa chän, vËn dông ph­¬ng ph¸p. Nãi c¸ch kh¸c th× ph­¬ng ph¸p luËn chÝnh lµ lý luËn vÒ ph­¬ng ph¸p bao hµm hÖ thèng c¸c ph­¬ng ph¸p, thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan cña ng­êi sö dông ph­¬ng ph¸p vµ c¸c nguyªn t¾c ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®· ®Æt ra. C¸c quan ®iÓm ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc cã tÝnh lý luËn cho nªn th­êng mang mµu s¾c triÕt häc, tuy nhiªn nã kh«ng ®ång nhÊt víi triÕt häc( nh­ thÕ giíi quan) ®Ó tiÕp cËn vµ nhËn thøc thÕ giíi. Ph­¬ng ph¸p luËn ®­îc chia thµnh ph­¬ng ph¸p bé m«n – lý luËn vÒ ph­¬ng ph¸p ®­îc sö dông trong mét bé m«n khoa häc vµ ph­¬ng ph¸p luËn chung cho c¸c khoa häc. Ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt, phæ biÕn cho ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc lµ triÕt häc. TriÕt häc M¸c-Lªnin lµ ph­¬ng ph¸p luËn ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cña nhËn thøc khoa häc hiÖn ®¹i còng nh­ ho¹t ®éng c¶i t¹o vµ x©y dùng thÕ giíi míi. Nh÷ng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc riªng g¾n liÒn víi tõng bé m«n khoa häc( to¸n häc, vËt lý häc, sinh vËt häc, kinh tÕ häc v.v…). Do vËy nh÷ng ph­¬ng ph¸p riªng nµy sÏ ®­îc lµm s¸ng tá khi nghiªn cøu nh÷ng m«n häc t­¬ng øng. Dùa trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph­¬ng ph¸p vµ ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc, chóng ta ®i vµo viÖc ph©n lo¹i c¸c ph­¬ng ph¸p. 3. Ph©n lo¹i ph­¬ng ph¸p C¨n cø vµo møc ®é cô thÓ cña ph­¬ng ph¸p, c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu chung tr­íc hÕt ®­îc ph©n chia thµnh hai lo¹i: C¸c ph­¬ng ph¸p tæng qu¸t vµ c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ. Cã nhiÒu ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu tæng qu¸t ( kh¸i qu¸t, trõu t­îng) kh¸c nhau. C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh t­ duy, ph­¬ng ph¸p tæng qu¸t ®­îc chia thµnh c¸c ph­¬ng ph¸p nh­ : ph©n tÝch, tæng hîp, quy n¹p, diÔn gi¶i, l«gic-lÞch sö, hÖ thèng-cÊu tróc… NÕu c¨n cø vµo c¸ch tiÕp cËn ®èi t­îng nghiªn cøu, sù kh¸c nhau cña nh÷ng lao ®éng cô thÓ trong nghiªn cøu khoa häc, ph­¬ng ph¸p tæng qu¸t ®­îc chia thµnh lo¹i ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc nghiÖm vµ lo¹i ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt. a. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc nghiÖm Lo¹i ph­¬ng ph¸p nµy bao gåm c¸c ph­¬ng ph¸p quan s¸t, thÝ nghiÖm thùc nghiÖm. Quan s¸t lµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh c¸c thuéc tÝnh vµ quan hÖ cña sù vËt, hiÖn t­îng riªng lÎ xÐt trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn vèn cã cña nã nhê kh¶ n¨ng thô c¶m cña c¸c gi¸c quan, kh¶ n¨ng ph©n tÝch tæng hîp, kh¸i qu¸t tr×u t­îng ho¸. Thùc nghiÖm, thÝ nghiÖm lµ viÖc ng­êi nghiªn cøu khoa häc sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn vËt chÊt t¸c ®éng lªn ®èi t­îng nghiªn cøu nh»m kiÓm chøng c¸c gi¶ thiÕt, lý thuyÕt khoa häc, chÝnh x¸c ho¸, bæ sung chØnh lý c¸c pháng ®o¸n gi¶ thiÕt ban ®Çu tøc lµ ®Ó x©y dùng c¸c gi¶ thiÕt, lý thuyÕt khoa häc míi. ThÝ nghiÖm, thùc nghiÖm bao giê còng ®­îc tiÕn hµnh theo sù chØ ®¹o cña mét ý t­ëng khoa häc nµo ®Êy. Nh­ vËy ®Ó tiÕn hµnh thÝ nghiÖm, thùc nghiÖm ph¶i cã tri thøc khoa häc vµ ®iÒu kiÖn vËt chÊt. Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm ®­îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn trong c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn kü thuËt-c«ng nghÖ- lµ nh÷ng ngµnh khoa häc cã kh¶ n¨ng ®Þnh l­îng chÝnh x¸c. Trong nh÷ng lÜnh vùc nµy, sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt cßn cho phÐp t¹o ra nh÷ng m«i tr­êng nh©n t¹o, kh¸c víi m«i tr­êng b×nh th­êng ®Ó nghiªn cøu sù vËn ®éng biÕn ®æi cña ®èi t­îng. C¸c ngµnh khoa häc x· héi lµ lÜnh vùc khã cã kh¶ n¨ng tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm khoa häc, ¸p dông ph­¬ng ph¸p thö nghiÖm. Song thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn cña ch©n lý. Mäi kh¸i qu¸t, tr×u t­îng, mäi lý thuyÕt nÕu kh«ng ®­îc thùc tiÔn chÊp nhËn ®Òu kh«ng cã chç ®øng trong khoa häc. ë ®©y quan s¸t, tæng kÕt thùc tiÔn ng­êi nghiªn cøu khoa häc cã kh¶ n¨ng nhËn thøc nhanh h¬n con ®­êng do lÞch sö tù v¹ch ra. Trong nh÷ng ph¹m vi nhÊt ®Þnh, ng­êi ta còng cã thÓ tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm x· héi häc. ë ®©y cÇn l­u ý r»ng tÝnh to¸n x· héi cña khoa häc x· héi ®ßi hái nh÷ng ph­¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn vËt chÊt, m«i tr­êng thö nghiÖm ph¶i lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn phæ biÕn ( ®· cã trong toµn x· héi, hoÆc ch¾c ch¾n ®­îc t¹o ra trong toµn x· héi). Trong ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc nghiÖm, nhiÒu tr­êng hîp ng­êi ta cßn sö dung ph­¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ mµ ®èi t­îng nghiªn cøu kh«ng cho phÐp quan s¸t thùc nghiÖm trùc tiÕp. C¬ së ®Ó ¸p dông ph­¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ lµ sù gièng nhau vÒ c¸c ®Æc ®iÓm, chøc n¨ng, tÝnh chÊt ®· ®­îc x¸c lËp v÷ng ch¾c gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh x¶y ra trong tù nhiªn x· héi, t­ duy. Dùa trªn c¬ së nµy, tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®èi víi m« h×nh ng­êi ta rót ra nh÷ng kÕt luËn khoa häc vÒ ®èi t­îng cÇn nghiªn cøu. Trong nghiªn cøu thùc nghiÖm ng­êi ta còng cßn vËn dông c¶ c¸c ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp, quy n¹p-diÔn gi¶i vµ l«gÝc-lÞch sö. b. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt Lo¹i ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt bao gåm c¸c ph­¬ng ph¸p kh¸i qu¸t, tr×u t­îng ho¸, diÔn dÞch, quy n¹p, ph©n tÝch, tæng hîp, hÖ thèng ho¸, v.v… Lo¹i ph­¬ng ph¸p lý thuyÕt ®­îc dïng cho tÊt c¶ c¸c ngµnh khoa häc. Kh¸c víi nghiªn cøu thùc nghiÖm ph¶i sö dông c¸c yÕu tè, ®iÒu kiÖn vËt chÊt t¸c ®éng vµo ®èi t­îng nghiªn cøu, trong nghiªn cøu lý thuyÕt qu¸ tr×nh t×m kiÕm ph¸t hiÖn diÔn ra th«ng qua t­ duy tr×u t­îng, sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷, ch÷ viÕt, v.v…Do vËy lo¹i ph­¬ng ph¸p nµy gi÷ mét vÞ trÝ rÊt c¬ b¶n trong nghiªn cøu khoa häc x· héi- nh©n v¨n. §iÓm xuÊt ph¸t cña nghiªn cøu thùc nghiÖm lµ quan s¸t thùc tiÔn, quan s¸t sù vËn ®éng cña ®èi t­îng nghiªn cøu. Trong nghiªn cøu lý thuyÕt, nÒn t¶ng vµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu lµ tri thøc lý luËn( c¸c quan ®iÓm, c¸c lý thuyÕt). Do vËy viÖc n¾m v÷ng hÖ thèng lý luËn nÒn t¶ng ®ãng vai trß rÊt quyÕt ®Þnh trong lo¹i ph­¬ng ph¸p nµy. N¾m v÷ng lý thuyÕt nÒn lµ c¬ së h×nh thµnh ®Þnh h­íng trong nghiªn cøu h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i khoa häc. Häc thuyÕt M¸c-Lªnin lµ hÖ thèng lý luËn nÒn t¶ng ®èi víi toµn bé khoa häc x· héi ë n­íc ta. Ng­êi nghiªn cøu khoa häc x· héi do vËy ph¶i ®­îc trang bÞ v÷ng ch¾c lý luËn M¸c-Lªnin lµ c¬ së cho toµn bé qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ph¸t triÓn tiÕp theo. Tri thøc khoa häc lµ tri thøc chung, tµi s¶n chung cña nh©n lo¹i. BÊt cø lý thuyÕt nµo nÕu ®­îc thùc tiÔn chÊp nhËn, ®Òu cã h¹t nh©n khoa häc, hîp lý cña nã. Bªn c¹nh viÖc n¾m v÷ng häc thuyÕt M¸c-Lªnin lµm ®iÓm xuÊt ph¸t, nÒn t¶ng, ng­êi nghiªn cøu khoa häc x· héi ë ta cßn ph¶i tiÕp thu ®­îc c¸c lý luËn, häc thuyÕt kh¸c. TiÕp thu c¸c lý luËn, häc thuyÕt kh¸c võa ®Ó tiÕp thu ®­îc nh÷ng khÝa c¹nh hîp lý, khoa häc, tøc lµ nh÷ng tinh hoa trong kho tµng tri thøc nh©n lo¹i, gióp cho m×nh tiÕp tôc ph¸t triÓn lý luËn M¸c-Lªnin, võa ®Ó nh×n thÊy nh÷ng khiÕm khuyÕt bÊt cËp cña c¸c lý luËn Êy, gãp phÇn vµo cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. CÇn l­u ý r»ng nÕu kh«ng n¾m v÷ng lý luËn nÒn t¶ng lµ häc thuyÕt M¸c-Lªnin, ng­êi nghiªn cøu khoa häc rÊt khã kh¨n trong viÖc t×m ra c¸i ®óng, c¸i sai cña c¸c lý luËn kh¸c. §ã lµ mét nguyªn nh©n g©y ra t×nh tr¹ng rèi lo¹n trong lÜnh vùc t­ t­ëng lý luËn khi chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng më cöa ë n­íc ta hiÖn nay. NÕu nh­ c¸c quy luËt tù nhiªn tån t¹i mét c¸ch l©u dµi, th× c¸c quy luËt x· héi tån t¹i, vËn ®éng trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. Tho¸t ly tÝnh lÞch sö cô thÓ lu«n lµ mét nguy c¬ dÉn ph­¬ng ph¸p lý thuyÕt trong nghiªn cøu khoa häc x· héi r¬i vµo t×nh tr¹ng duy t©m, siªu h×nh, b¸m gi÷ lÊy nh÷ng nguyªn lý, c«ng thøc lçi thêi l¹c hËu trë thµnh gi¸o ®iÒu kinh viÖn, k×m h·m khoa häc. Trong ph­¬ng ph¸p lý thuyÕt do ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh s¸ng t¹o khoa häc diÔn ra th«ng qua t­ duy tr×u t­îng, suy luËn, kh¸i qu¸t ho¸, l¹i kh«ng ®­îc thùc tiÔn kiÓm chøng ngay, mµ ph¶i tr¶i qua mét thêi gian kh¸ dµi ®óng sai míi s¸ng tá. §iÒu ®ã dÔ dÉn ng­êi lµm khoa häc ph¹m vµo sai lÇm chñ quan duy ý chÝ, tù biÖn. Coi träng ph­¬ng ph¸p lý thuyÕt trong nghiªn cøu khoa häc x· héi, ng­êi lµm khoa häc cÇn chó ý kÕt hîp ph­¬ng ph¸p nµy víi ph­¬ng ph¸p quan s¸t, tæng kÕt thùc tiÔn.Sù kÕt hîp nµy lµ yÕu tè bæ sung, gióp ng­êi nghiªn cøu khoa häc tr¸nh ®­îc nh÷ng h¹n chÕ do ph­¬ng ph¸p lý thuyÕt ®­a l¹i. II. Mét sè ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cô thÓ 1. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp Ph©n tÝch tr­íc hÕt lµ ph©n chia c¸i toµn thÓ cña ®èi t­îng nghiªn cøu thµnh nh÷ng bé phËn, nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh gi¶n ®¬n h¬n ®Ó nghiªn cøu, ph¸t hiÖn ra tõng thuéc tÝnh vµ b¶n chÊt cña tõng yÕu tè ®ã, vµ tõ ®ã gióp chóng ta hiÓu ®­îc ®èi t­îng nghiªn cøu mét c¸ch m¹ch l¹c h¬n, hiÓu ®­îc c¸i chung phøc t¹p tõ nh÷ng yÕu tè bé phËn Êy. Khi chóng ta ®øng tr­íc mét ®èi t­îng nghiªn cøu, chóng ta c¶m gi¸c ®­îc nhiÒu hiÖn t­îng ®an xen nhau, chång chÐo nhau lµm lu mê b¶n chÊt cña nã.VËy muèn hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña mét ®èi t­îng nghiªn cøu chóng ta cÇn ph¶i ph©n chia nã theo cÊp bËc. NhiÖm vô cña ph©n tÝch lµ th«ng qua c¸i riªng ®Ó t×m ra ®­îc c¸i chung, th«ng qua hiÖn t­îng ®Ó t×m ra b¶n chÊt, th«ng qua c¸i ®Æc thï ®Ó t×m ra c¸i phæ biÕn. Khi ph©n chia ®èi t­îng nghiªn cøu cÇn ph¶i: + X¸c ®Þnh tiªu thøc ®Ó ph©n chia. + Chän ®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó nghiªn cøu. + XuÊt ph¸t tõ môc ®Ých nghiªn cøu ®Ó t×m thuéc tÝnh riªng vµ chung. B­íc tiÕp theo cña ph©n tÝch lµ tæng hîp. Tæng hîp lµ qu¸ tr×nh ng­îc víi qu¸ tr×nh ph©n tÝch, nh­ng l¹i hç trî cho qu¸ tr×nh ph©n tÝch ®Ó t×m ra c¸i chung c¸i kh¸i qu¸t. Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tõng mÆt, ph¶i tæng hîp l¹i ®Ó cã nhËn thøc ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n c¸i chung, t×m ra ®­îc b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng cña ®èi t­îng nghiªn cøu. Ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ hai ph­¬ng ph¸p g¾n bã chÆt chÏ quy ®Þnh vµ bæ sung cho nhau trong nghiªn cøu, vµ cã c¬ së kh¸ch quan trong cÊu t¹o, trong tÝnh quy luËt cña b¶n th©n sù vËt. Trong ph©n tÝch, viÖc x©y dùng mét c¸ch ®óng ®¾n tiªu thøc ph©n lo¹i lµm c¬ së khoa häc h×nh thµnh ®èi t­îng nghiªn cøu bé phËn Êy, cã ý nghÜa rÊt quan träng. Trong nghiªn cøu tæng hîp vai trß quan träng thuéc vÒ kh¶ n¨ng liªn kÕt c¸c kÕt qu¶ cô thÓ( cã lóc ng­îc nhau) tõ sù ph©n tÝch, kh¶ n¨ng tr×u t­îng, kh¸i qu¸t n¾m b¾t ®­îc mÆt ®Þnh tÝnh tõ rÊt nhiÒu khÝa c¹nh ®Þnh l­îng kh¸c nhau. Víi c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn, kü thuËt do tÝnh chÝnh x¸c quy ®Þnh, mÆt ph©n tÝch ®Þnh l­îng cã vai trß kh¸ quyÕt ®Þnh kÕt qu¶ nghiªn cøu. Qu¸ tr×nh tæng hîp, ®Þnh tÝnh ë ®©y hoÆc gi¶ lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n, dù b¸o thiªn tai, chØ ®¹o c¶ qu¸ tr×nh nghiªn cøu, hoÆc gi¶ lµ nh÷ng kÕt luËn rót ra tõ ph©n tÝch ®Þnh l­îng.Trong c¸c ngµnh khoa häc x· héi- nh©n v¨n, sù h¹n chÕ ®é chÝnh x¸c trong ph©n tÝch ®Þnh l­îng lµm cho kÕt qu¶ nghiªn cøu lÖ thuéc rÊt nhiÒu vµo tæng hîp, ®Þnh tÝnh. Song chÝnh ®Æc ®iÓm nµy dÔ lµm cho kÕt qu¶ nghiªn cøu bÞ sai lÖch do nh÷ng sai lÇm chñ quan duy ý chÝ. 2. Ph­¬ng ph¸p quy n¹p vµ diÔn gi¶i Ph­¬ng ph¸p quy n¹p lµ ph­¬ng ph¸p ®i tõ nh÷ng hiÖn t­îng riªng lÎ, rêi r¹c, ®éc lËp ngÉu nhiªn råi liªn kÕt c¸c hiÖn t­îng Êy víi nhau ®Ó t×m ra b¶n chÊt cña mét ®èi t­îng nµo ®ã. Tõ nh÷ng kinh nghiÖm, hiÓu biÕt c¸c sù vËt riªng lÎ ng­êi ta tæng kÕt quy n¹p thµnh nh÷ng nguyªn lý chung. C¬ së kh¸ch quan cña ph­¬ng ph¸p quy n¹p lµ sù lÆp l¹i cña mét sè hiÖn t­îng nµy hay hiÖn t­îng kh¸c do chç c¸i chung tån t¹i, biÓu hiÖn th«ng qua c¸i riªng. NÕu nh­ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch-tæng hîp ®i t×m mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc vµ néi dung th× ph­¬ng ph¸p quy n¹p ®i s©u vµo mèi quan hÖ gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t­îng. Mét hiÖn t­îng béc lé nhiÒu b¶n chÊt. NhiÖm vô cña khoa häc lµ th«ng qua hiÖn t­îng ®Ó t×m ra b¶n chÊt, cuèi cïng ®­a ra gi¶i ph¸p. Ph­¬ng ph¸p quy n¹p ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt, rót ra tõ nh÷ng kÕt luËn tæng qu¸t ®­a ra c¸c gi¶ thuyÕt. Trong nghiªn cøu khoa häc, ng­êi ta cßn cã thÓ xuÊt ph¸t tõ nh÷ng gi¶ thuyÕt hay tõ nh÷ng nguyªn lý chung ®Ó ®i s©u nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t­îng cô thÓ nhê vËy mµ cã nhËn thøc s©u s¾c h¬n tõng ®èi t­îng nghiªn cøu. Ph­¬ng ph¸p diÔn gi¶i ng­îc l¹i víi ph­¬ng ph¸p quy n¹p. §ã lµ ph­¬ng ph¸p ®i tõ c¸i b¶n chÊt, nguyªn t¾c, nguyªn lý ®· ®­îc thõa nhËn ®Ó t×m ra c¸c hiÖn t­îng, c¸c biÓu hiÖn, c¸i trïng hîp cô thÓ trong sù vËn ®éng cña ®èi t­îng. Ph­¬ng ph¸p diÔn gi¶i nhê vËy cã ý nghÜa rÊt quan träng trong nh÷ng bé m«n khoa häc thiªn vÒ nghiªn cøu lý thuyÕt, ë ®©y ng­êi ta ®­a ra nh÷ng tiÒn ®Ò, gi¶ thuyÕt, vµ b»ng nh÷ng suy diÔn l«gic ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn, ®Þnh lý, c«ng thøc. Quy n¹p vµ diÔn gi¶i lµ hai ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu theo chiÒu ng­îc nhau song liªn hÖ chÆt chÏ vµ bæ sung cho nhau trong mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng. Nhê cã nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu theo ph­¬ng ph¸p quy n¹p tr­íc ®ã mµ viÖc nghiªn cøu cã thÓ tiÕp tôc, ph¸t triÓn theo ph­¬ng ph¸p diÔn gi¶i. Ph­¬ng ph¸p diÔn gi¶i, do vËy më réng gi¸ trÞ cña nh÷ng kÕt luËn quy n¹p vµo viÖc nghiªn cøu ®èi t­îng. 3. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc Ph­¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc lµ hai mÆt biÓu hiÖn cña ph­¬ng ph¸p biÖn chøng m¸cxÝt . TÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh kh¸c biÖt cña nã còng b¾t nguån tõ tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh kh¸c biÖt cña hai ph¹m trï lÞch sö vµ l«gÝc. a. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö C¸c ®èi t­îng nghiªn cøu( sù vËt, hiÖn t­îng) ®Òu lu«n biÕn ®æi, ph¸t triÓn theo nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ cña nã, t¹o thµnh lÞch sö liªn tôc ®­îc biÓu hiÖn ra trong sù ®a d¹ng, phøc t¹p, nhiÒu h×nh nhiÒu vÎ cã c¶ tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö lµ ph­¬ng ph¸p th«ng qua miªu t¶ t¸i hiÖn hiÖn thùc víi sù hçn ®én, lén xén, bÒ ngoµi cña c¸c yÕu tè, sù kiÖn kÕ tiÕp nhau, ®Ó nªu bËt lªn tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn. Hay nãi c¸ch kh¸c,ph­¬ng ph¸p lÞch sö lµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu b»ng c¸ch ®i t×m nguån gèc ph¸t sinh, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ biÕn ho¸ cña ®èi t­îng, ®Ó ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt vµ quy luËt cña ®èi t­îng. Do ®ã ph­¬ng ph¸p lÞch sö cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: ¨ Nã ph¶i ®i s©u vµo tÝnh mu«n mµu mu«n vÎ cña lÞch sö, t×m ra c¸i ®Æc thï, c¸i c¸ biÖt ë trong c¸i phæ biÕn. Vµ trªn c¬ së n¾m ®­îc nh÷ng ®Æc thï c¸ biÖt ®ã mµ tr×nh bµy thÓ hiÖn c¸i phæ biÕn cña lÞch sö. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö cßn yªu cÇu chóng ta ph¶i t×m hiÓu c¸i kh«ng lÆp l¹i bªn c¸i lÆp l¹i. C¸c hiÖn t­îng lÞch sö th­êng hay t¸i diÔn, nh­ng kh«ng bao giê diÔn l¹i hoµn toµn nh­ cò. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö ph¶i chó ý t×m ra c¸i kh¸c tr­íc, c¸i kh«ng lÆp l¹i ®Ó thÊy nh÷ng nÐt ®Æc thï lÞch sö. ThÝ dô, còng lµ khëi nghÜa n«ng d©n, nh­ng khëi nghÜa n«ng d©n NguyÔn H÷u CÇu cã kh¸c khëi nghÜa n«ng d©n Hoµng Hoa Th¸m vÒ ®èi t­îng, quy m« vµ h×nh thøc ®Êu tranh… Ph­¬ng ph¸p lÞch sö l¹i yªu cÇu chóng ta ph¶i theo dâi nh÷ng b­íc quanh co, thôt lïi t¹m thêi…cña ph¸t triÓn lÞch sö. Bëi v× lÞch sö ph¸t triÓn mu«n mµu mu«n vÎ, cã khi c¸i cò ch­a ®i h¼n, c¸i míi ®· n¶y sinh. HoÆc khi c¸i míi ®· chiÕm ­u thÕ, nh­ng c¸i cò h·y cßn cã ®iÒu kiÖn vµ nhu cÇu tån t¹i trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö ph¶i ®i s©u vµo nh÷ng uÈn khóc ®ã. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö yªu cÇu chóng ta ®i s©u vµo ngâ ng¸ch cña lÞch sö, ®i s©u vµo t©m lý, t×nh c¶m cña quÇn chóng, hiÓu lÞch sö c¶ vÒ ®iÓm lÉn vÒ diÖn, hiÓu tõ c¸ nh©n, sù kiÖn, hiÖn t­îng ®Õn toµn bé x· héi. Ch¼ng h¹n nh­ nãi vÒ c¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, nÕu chØ nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm, quy luËt vµ sù kiÖn ®iÓn h×nh th× ch­a ®ñ ®Ó thÊy ®­îc s¾c th¸i ®Æc biÖt cña nã kh¸c víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng kh¸c. T©m lý cña quÇn chóng tr­íc ngµy khëi nghÜa, t×nh c¶m ®èi víi §¶ng, víi c¸ch m¹ng, nh÷ng hµnh vi biÓu lé t©m lý, t×nh c¶m ®ã l¹i lµ nh÷ng nÐt mµ lÞch sö ph¶i chó ý ®Ó cho sù miªu t¶ ®­îc sinh ®éng, tr¸nh kh« khan, c«ng thøc, gß bã. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö ph¶i chó ý nh÷ng tªn ng­êi, tªn ®Êt, kh«ng gian, thêi gian, thêi gian cô thÓ, nh»m dùng l¹i qu¸ tr×nh lÞch sö ®óng nh­ nã diÔn biÕn. Tãm l¹i, mäi sù vËt vµ hiÖn t­îng cña tù nhiªn vµ x· héi ®Òu cã lÞch sö cña m×nh, tøc lµ cã nguån gèc ph¸t sinh, cã qu¸ tr×nh vËn ®éng ph¸t triÓn vµ tiªu vong. Quy tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö biÓu hiÖn toµn bé tÝnh cô thÓ cña nã, víi mäi sù thay ®æi, nh÷ng b­íc quanh co, nh÷ng c¸i ngÉu nhiªn, nh÷ng c¸i tÊt yÕu, phøc t¹p, mu«n h×nh mu«n vÎ, trong c¸c hoµn c¶nh kh¸c nhau vµ theo mét trËt tù thêi gian nhÊt ®Þnh. §i theo dÊu vÕt cña lÞch sö chóng ta sÏ cã bøc tranh trung thùc vÒ b¶n th©n ®èi t­îng nghiªn cøu. Ph­¬ng ph¸p lÞch sö yªu cÇu lµm râ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cô thÓ cña ®èi t­îng, ph¶i n¾m ®­îc sù vËn ®éng cô thÓ trong toµn bé tÝnh phong phó cña nã, ph¶i b¸m s¸t sù vËt, theo dâi nh÷ng b­íc quanh co, nh÷ng ngÉu nhiªn cña lÞch sö, ph¸t hiÖn sîi d©y lÞch sö cña toµn bé sù ph¸t triÓn. Tõ c¸i lÞch sö chóng ta sÏ ph¸t hiÖn ra c¸i quy luËt ph¸t triÓn cña ®èi t­îng.Tøc lµ t×m ra c¸i l«gÝc cña lÞch sö, ®ã chÝnh lµ môc ®Ých cña mäi ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. b. Ph­¬ng ph¸p l«gÝc NÕu ph­¬ng ph¸p lÞch sö lµ nh»m diÔn l¹i toµn bé tiÕn tr×nh cña lÞch sö th× ph­¬ng ph¸p l«gÝc nghiªn cøu qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, nghiªn cøu c¸c hiÖn t­îng lÞch sö trong h×nh thøc tæng qu¸t, nh»m môc ®Ých v¹ch ra b¶n chÊt quy luËt, khuynh h­íng chung trong sù vËn ®éng cña chóng. Do ®ã ph­¬ng ph¸p l«gÝc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: Ph­¬ng ph¸p l«gÝc nh»m ®i s©u t×m hiÓu c¸i b¶n chÊt, c¸i phæ biÕn, c¸i lÆp l¹i cña c¸c hiÖn t­îng. Muèn vËy, nã ph¶i ®i vµo nhiÒu hiÖn t­îng, ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp…®Ó t×m ra b¶n chÊt cña hiÖn t­îng. NÕu ph­¬ng ph¸p lÞch sö ®i s©u vµo c¶ nh÷ng b­íc ®­êng quanh co, thôt lïi t¹m thêi cña lÞch sö, th× ph­¬ng ph¸p l«gÝc l¹i cã thÓ bá qua nh÷ng b­íc ®­êng ®ã, mµ chØ n¾m lÊy b­íc ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nã, n¾m lÊy c¸i x­¬ng sèng ph¸t triÓn cña nã, tøc lµ n¾m lÊy quy luËt cña nã. Nh­ Anghen ®· nãi: l«gÝc kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh lÞch sö mét c¸ch ®¬n thuÇn, mµ lµ sù ph¶n ¸nh ®· ®­îc uèn n¾n l¹i nh­ng uèn n¾n theo quy luËt mµ b¶n th©n qu¸ tr×nh lÞch sö ®em l¹i. Kh¸c víi ph­¬ng ph¸p lÞch sö lµ ph¶i n¾m lÊy tõng sù viÖc cô thÓ, n¾m lÊy kh«ng gian, thêi gian, tªn ng­êi, tªn ®Êt…cô thÓ, ph­¬ng ph¸p l«gÝc l¹i chØ cÇn ®i s©u n¾m lÊy nh÷ng nh©n vËt, sù kiÖn, giai ®o¹n ®iÓn h×nh vµ n¾m qua nh÷ng ph¹m trï quy luËt nhÊt ®Þnh. ThÝ dô, trong khi viÕt T­ b¶n luËn, M¸c cã thÓ ®i ngay vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn ®iÓn h×nh cao nhÊt cña lÞch sö lóc ®ã lµ x· héi t­ b¶n. Khi ph¸t hiÖn ra ®­îc quy luËt c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n lµ quy luËt thÆng d­ gi¸ trÞ, tøc lµ n¾m ®­îc s©u s¾c c¸c giai ®o¹n ®iÓn h×nh, th× tõ ®ã cã thÓ dÔ dµng t×m ra c¸c quy luËt ph¸t triÓn cña c¸c x· héi tr­íc t­ b¶n chñ nghÜa, mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®i tõ giai ®o¹n ®Çu cña lÞch sö x· héi loµi ng­êi. Nhê nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã mµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc cã nh÷ng kh¶ n¨ng riªng lµ: Ph­¬ng ph¸p l«gÝc gióp chóng ta nh×n nhËn ra c¸i míi. Bëi v×, l«gÝc lµ sù ph¶n ¸nh cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo ý thøc con ng­êi, mµ thÕ giíi kh¸ch quan th× kh«ng ngõng ph¸t triÓn, c¸i míi lu«n lu«n n¶y sinh. Do lu«n lu«n chó ý ®Õn c¸i phæ biÕn, c¸i b¶n chÊt mµ t­ duy l«gÝc dÔ nh×n thÊy nh÷ng b­íc ph¸t triÓn nh¶y vät vµ thÊy c¸i míi ®ang n¶y sinh vµ ph¸t triÓn nh­ thÕ nµo. §Æc ®iÓm cña c¸i míi lµ nã kh¸c vÒ chÊt víi c¸i cò. MÆc dï lµ h×nh thøc th× ch­a thay ®æi, nh­ng chÊt míi ®· n¶y sinh. Do thÊy ®­îc mÇm mèng cña c¸i míi mµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc cã thÓ gióp ta thÊy ®­îc h­íng ®i cña lÞch sö,nh»m chØ ®¹o thùc tiÔn, c¶i t¹o thÕ giíi. Ph­¬ng ph¸p l«gÝc cßn cã ­u ®iÓm lµ gióp chóng ta t¸c ®éng tÝch cùc vµo hiÖn thùc, nh»m t¸i s¶n sinh ra lÞch sö ë mét tr×nh ®é cao h¬n, nghÜa lµ chñ ®éng c¶i t¹o, c¶i biÕn lÞch sö, nhê ®ã n¾m ®­îc nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã. Cô thÓ hiÖn nay, mét sè xÝ nghiÖp quèc doanh ®­îc cæ phÇn ho¸ ®· gióp c«ng nh©n cã thÓ trë thµnh ng­êi võa s¶n xuÊt, võa lµm chñ xÝ nghiÖp, l¹i c¶i thiÖn nhanh chãng ®­îc ®êi sèng. Nhµ n­íc ®· chñ ®éng t¸c ®éng tíi qu¸ tr×nh ®ã, ®­a lÞch sö tiÕn lªn. Trªn ®©y chóng ta ®· t×m ra tÝnh kh¸c biÖt cña ph­¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc, còng tøc lµ v¹ch ra tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi cña hai ph­¬ng ph¸p. Tuy nhiªn gi÷a hai ph­¬ng ph¸p nµy còng cã sù thèng nhÊt. c. TÝnh thèng nhÊt gi÷a ph­¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p l«gÝc Trªn thùc tÕ c«ng t¸c nghiªn cøu theo ph­¬ng ph¸p biÖn chøng m¸cxÝt, kh«ng bao giê cã ph­¬ng ph¸p lÞch sö hay ph­¬ng ph¸p l«gÝc thuÇn tuý t¸ch rêi nhau, mµ lµ trong c¸i nµy cã c¸i kia, hai c¸i th©m nhËp vµo nhau, ¶nh h­ëng lÉn nhau. Giíi h¹n gi÷a chóng chØ lµ t­¬ng ®èi. Cô thÓ, ph­¬ng ph¸p lÞch sö tuy ph¶i theo s¸t tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö cña sù vËt hiÖn t­îng, diÔn l¹i nh÷ng b­íc quanh co, ngÉu nhiªn, thôt lïi t¹m thêi cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn hiÖn thùc, nh­ng kh«ng ph¶i lµ miªu t¶ lÞch sö ®ã mét c¸ch kinh nghiÖm chñ nghÜa, mµ lµ miªu t¶ theo mét sîi d©y l«gÝc nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn lÞch sö; kh«ng ph¶i miªu t¶ lÞch sö mét c¸ch mï qu¸ng, mµ lµ ph¸t triÓn mét c¸ch cã quy luËt.