Giáo trình Giản yếu về ngữ dụng học (Phần 1)

ì chúng ta xem văn bản lμ biến thể dạng viết của ngôn bản cho nên có thể dùng thuật ngữ văn cảnh chỉ ngôn cảnh của một đơn vị trong văn bản. Văn cảnh lμ một biến thể dạng viết của ngôn cảnh. 3. Các thμnh phần nội dung của ngôn bản Nội dung miêu tả vμ nội dung liên cá nhân (interpersonnel) 3.1. Các chức năng của giao tiếp vμ đích của ngôn bản Giao tiếp lμ một hoạt động xã hội bằng ngôn ngữ bằng tiếng Việt. Nó lμ một hoạt động đa kênh. Đặc biệt khi chúng ta giao tiếp bằng lời − tức hội thoại với nhau thì ngoμi kênh thính giác, chúng ta còn dùng kênh thị giác (điệu bộ, cử chỉ, nét mặt, vị trí ngồi, dáng điệu của cơ thể) cả kênh khứu giác − n−ớc hoa chẳng hạn, cả kênh vị giác : mời hút thuốc, uống n−ớc trμ, uống bia r−ợu, cả kênh xúc giác : bắt tay, vỗ vai,... Nói khác đi, trong giao tiếp, bên cạnh ngôn bản bằng lời còn có các ngôn bản phi lời, các ngôn bản kèm ngôn ngữ. Trong giao tiếp bằng lời, ngôn bản bằng lời vμ ngôn bản kèm ngôn ngữ đồng thời diễn ra, hỗ trợ cho nhau để thực hiện các chức năng của giao tiếp, để cuộc giao tiếp đạt hiệu quả, tức đạt đích mong muốn. Giao tiếp có những chức năng sau đây : a) Thông tin, còn gọi lμ thông báo. Theo chức năng nμy chúng ta qua giao tiếp đem đến cho nhau những hiểu biết có tính chất trí tuệ, lí tính về hiện thực đ−ợc nói tới. Qua giao tiếp, vai nói vμ vai nghe có đ−ợc những nhận thức mới mμ về nguyên tắc tr−ớc khi trò chuyện họ ch−a có. b) Tạo lập quan hệ. Qua giao tiếp, vai nói, vai nghe hình thμnh những quan hệ (hoặc mất đi những quan hệ) tr−ớc đó ch−a có. Cuộc thoại Hμn − Tơ đã hình thμnh nên quan hệ luyến ái giữa hai ng−ời. Ng−ợc lại, cuộc thoại mμ ông Tham cố tình dựng nên trong truyện ngắn Mất cái ví (Nguyễn Công Hoan, trích theo Văn học 11) đã cắt đứt quan hệ cậu − cháu giữa ông Tham vμ ông cậu của mình. Có những cuộc hội thoại ng−ời ta không nói cho nhau những thông tin mới, mμ nói những điều cả vai nói, vai nghe đều đã biết. Lúc nμy ng−ời ta nói để lμm quen, nói để giữ cho đ−ợc quan hệ hay để hình thμnh quan hệ còn nói cái gì lμ rất phụ. c) Biểu hiện, trong khi trò chuyện vai nói bộc lộ một cách vô tình hay hữu ý đặc điểm của mình, sở thích, mặt mạnh hay yếu của mình, bộc lộ nguồn gốc địa ph−ơng của mình. Có khi anh ta trực tiếp bộc lộ trạng thái tâm lí của mình bằng lời than thở. Qua lời nói anh ta có thể bộc lộ tình cảm, thái độ, cách đánh giá của mình về hiện thực đ−ợc nói tới hay với ng−ời cùng hội thoại với mình. Trong truyện Chí Phèo, Thị Nở đã biểu hiện sự đánh giá của mình về Chí Phèo trong lời đối thoại nội tâm (interior dialogue) sau đây : − Gớm ! Sao lại có thứ ng−ời đâu mμ lì quá thế ! d) Giải trí : chúng ta trò chuyện với nhau không hiếm khi lμ để tiêu khiển, để giải toả những căng thẳng, để th− giãn. Chuyện phiếm, tán gẫu (đấu hót) lμ một cách giải trí tiện lợi vμ 8 không tốn kém nhất trong những hình thức giải trí mμ con ng−ời cần đến (dĩ nhiên đừng lạm dụng, đừng lợi dụng những cuộc chuyện phiếm để trốn việc cơ quan hay để nói xấu nhau). Bốn chức năng trên th−ờng đ−ợc thực hiện đồng thời, thống hợp (intégrées, intergrated) trong giao tiếp vμ trở thμnh đích của giai tiếp. Đích của giao tiếp đ−ợc cụ thể hoá thμnh đích của các ngôn bản trong giao tiếp. 3.2. Các thμnh phần nội dung của ngôn bản Ngôn bản có hình thức vμ nội dung. Trở lại hai câu : − Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn". − Chính Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn". vμ các câu nh− : − Mai đ−ợc Tiến tặng cuốn "Tắt đèn". − Chính Mai đ−ợc Tiến tặng cuốn "Tắt đèn". Các câu nμy có cùng nội dung phản ánh hiện thực, chúng đều nói tới sự kiện, một ng−ời tên lμ Tiến (th−ờng lμ đμn ông) cho một ng−ời tên lμ Mai (th−ờng lμ đμn bμ) lμm của riêng một cách trân trọng vμ thân mật một cuốn sách mμ đã lμ ng−ời Việt Nam có học đều biết lμ của nhμ văn Ngô Tất Tố viết tr−ớc 1945. Tuy nhiên, ngoμi cái nội dung phản ánh hiện thực đó, mμ ta gọi lμ nội dung miêu tả (hay nội dung sự vật, nội dung tái hiện, phản ánh hiện thực − sens descriptif, représer ationnel, référentiel) còn gọi lμ nội dung mệnh đề, nội dung biểu niệm (sens propositionnel, idéationnel) còn có thêm những nội dung sau đây : − Khẳng định rằng Tiến đã lμm một việc gì đó nếu nh− nó đ−ợc dùng để trả lời cho câu hỏi : Tiến lμm gì ? − Khẳng định Mai lμ ng−ời đ−ợc h−ởng kết quả hμnh động "tặng" của Tiến nếu nó trả lời câu hỏi : Tiến tặng ai cuốn "Tắt đèn "? − Khẳng định cuốn Tắt đèn lμ vật mμ Tiến tặng cho Mai nếu nó trả lời câu hỏi : Tiến tặng Mai cái gì ? Ví dụ nμy cho ta thấy, để nắm đ−ợc thực sự ý nghĩa của một câu, một lời, chúng ta phải biết ngoμi nội dung miêu tả, nội dung mệnh đề ra, còn phải biết ý định của ng−ời nói lμ gì. ý định của ng−ời nói khi đ−a ra một nội dung miêu tả có thể dẫn tới những ý nghĩa rất khác nhau của cùng một câu nói mμ hình thức bề mặt về cơ bản lμ giống nhau. Câu ngoμi việc cùng nội dung miêu tả với câu cùng ý khẳng định rằng Tiến tặng mai cuốn Tắt đèn, còn thêm ý nghĩa sau đây : tr−ớc hết nó lμ câu xuất hiện một cách bắt buộc sau một lời của một ng−ời nμo đó vμ ng−ời đó tỏ ra còn hồ nghi về hμnh động của Tiến hoặc hồ nghi về sự thông báo rằng Tiến tặng Mai. Các câu vμ cũng cùng một nội dung sự vật nh− vμ , có điều ở hai câu nμy, tham thể thụ h−ởng Mai đ−ợc xem lμ điểm xuất phát của thông báo. ý nghĩa khẳng định giữa vμ cũng khác nhau nh− ta đã phân tích sự khác nhau giữa vμ . Các ý nghĩa khẳng định, các ý nghĩa liên quan tới vị trí của câu trong ngôn cảnh vμ các ý nghĩa biểu hiện, ý nghĩa giải trí, ý nghĩa tạo lập quan hệ cùng xuất hiện đồng thời với ý nghĩa 9 miêu tả hợp thμnh ý nghĩa hay nội dung liên cá nhân của thông điệp. Nói tổng quát, nội dung liên cá nhân lμ nội dung đi kèm với nội dung miêu tả, có khi lμ nội dung chủ yếu của câu. Nói cách khác ý nghĩa thực sự của một câu, một phát ngôn lμ thể thống nhất giữa nội dung miêu tả vμ nội dung liên cá nhân. Không một câu nμo trong thực tế giao tiếp lại chỉ thuần tuý có nội dung thực sự của câu, của lời. Đây lμ nói về câu, lời thực có trong giao tiếp, không phải lμ các câu mμ nhμ nghiên cứu hoặc sách giáo khoa th−ờng "đặt" ra để minh hoạ cho mô hình của mình. Khi đặt câu vμo thực tế giao tiếp thì có một câu hỏi đặt ra lμ : Thế nμo lμ hiểu một câu, căn cứ vμo đâu để xác định nghĩa thực sự của câu ? Câu trả lời lμ : Hiểu nghĩa thực sự của một câu có nghĩa lμ ứng xử một cách đúng đắn, chấp nhận đ−ợc theo những chuẩn tắc của ngôn ngữ vμ của một nền văn hoá nhất định, thể hiện qua những câu hỏi đáp của mình đối với câu đang xem xét hay thể hiện qua những câu mμ chúng ta có thể nối kết sau câu đang xem xét thμnh một ngôn bản hay văn bản chấp nhận đ−ợc. Bởi vậy, căn cứ để xác định vμ để thử nghiệm nghĩa của câu đang xem xét lμ sự ứng xử của ng−ời tiếp nhận nó sau khi nghe nó. Giả định chúng ta đ−a ra một bμi tập nh− sau : Hãy viết thêm các câu sau hai câu : − Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn". − Chính Tiến tặng Mai cuốn "Tắt đèn". sao cho thμnh một đoạn văn có tính liên kết. Chắc chắn rằng có những câu chỉ có thể đi sau mμ không thể đi sau vμ ng−ợc lại. H−ớng phát triển vμ thμnh một ngôn bản hay văn bản do nội dung liên cá nhân khác nhau của chúng quyết định. Nội dung liên cá nhân của một câu hay một ngôn bản th−ờng đa loại vμ phức tạp, chúng ít nhiều đ−ợc thể hiện bằng những dấu hiệu nhất định trong mặt hình thức của câu. Nếu nh− nội dung miêu tả của câu lμ do quan hệ giữa câu với hiện thực đ−ợc nói tới quyết định, lμ kết quả của sự phản ánh hiện thực đ−ợc nói tới vμo ngôn bản thì nội dung liên cá nhân lμ do các nhân tố nhân vật giao tiếp, do hoμn cảnh vμ do chính hoạt động giao tiếp đang diễn ra quyết định. Trong các nhân tố đó, cần đặc biệt chú ý tới nhân tố văn hoá. Khi ông Tham trong truyện Mất cái ví nói : − ... Hôm nay phiên chợ Đồng Xuân, mời ông lên chơi chợ. mμ ông cậu cμng thêm tức, cho rằng ông Tham nói cạnh mình lμ kẻ cắp, thì có nghĩa lμ ông cậu đã lí giải câu nói của ông Tham theo lối nói cạnh khoé th−ờng gặp ở lời ăn tiếng nói của ng−ời Việt Nam vμ đã xuất phát từ hiện t−ợng xã hội phổ biến thời đó : kẻ cắp chợ Đồng Xuân. Khi Hμn nghe Tơ hỏi về cô Hán em của mình : − ... Th−a cậu cô Hán đi đâu ạ ? Mμ suy ra ý nghĩa liên cá nhân : "Hμn hiểu ý Tơ ngỏ một cách kín đáo, muốn để em gái hắn ra đánh chó cho." thì cũng đã dựa vμo các chuẩn tắc ngôn ngữ Việt Nam thông th−ờng vμ dựa vμo tập quán Việt Nam : nam nữ mới gặp nhau lần đầu thì tránh đứng riêng với nhau, sợ thiên hạ dị nghị vμ ng−ời con gái sợ bị con trai coi th−ờng. 10 4. Định nghĩa ngữ dụng học Căn cứ vμo những điều nói trên có thể định nghĩa ngữ dụng học nh− sau : Ngữ dụng học lμ một lĩnh vực nghiên cứu mới của ngôn ngữ học, nghiên cứu quan hệ giữa ngôn ngữ vμ các sản phẩm của ngôn ngữ với ngữ cảnh, đặc biệt với nhân vật, với hoμn cảnh giao tiếp vμ với các hoạt động giao tiếp thực sự của ngôn ngữ trong xã hội. Theo định nghĩa nμy thì các nhân tố ngữ dụng lμ một bộ phận không thể tách rời trong cấu trúc hình thức vμ nội dung của các yếu tố trong hệ thống ngôn ngữ (trong hình vị, trong từ, trong các kiểu câu) vμ của các ngôn bản. Sự hoạt động của ngôn ngữ trong giao tiếp cũng lμ một bộ phận của ngữ dụng học. Ngữ dụng học quan tâm tr−ớc hết đến nội dung liên cá nhân vμ đến cách thức phản ánh hiện thực đ−ợc nói tới thμnh nội dung miêu tả của ngôn bản. Các nhân tố ngữ dụng học có mặt khắp nơi trong ngôn ngữ vμ trong hoạt động ngôn ngữ. Không thể hiểu đ−ợc đầy đủ các yếu tố của ngôn ngữ, không thể lí giải một cách thoả đáng các ngôn bản nếu không tính đến các nhân tố ngữ dụng thống hợp với các nhân tố thuộc cấu trúc của ngôn ngữ. Cần nhắc lại : không lí giải đ−ợc đúng ngôn bản tức lμ không ứng xử đ−ợc thích hợp trong giao tiếp. Có định nghĩa cho rằng, ngữ dụng học nghiên cứu cách sử dụng ngôn ngữ, cụ thể hơn nghiên cứu cách sử dụng các câu trong ngữ cảnh. Hiểu nh− thế lμ gián tiếp cho rằng ngôn ngữ, câu độc lập với ngữ cảnh ; ngôn ngữ, câu tồn tại ngoμi ngữ cảnh. Khi giao tiếp, ng−ời ta vận dụng chúng vμo các ngữ cảnh thích hợp. Định nghĩa của cuốn sách nμy bác bỏ quan niệm đó. Ngữ dụng có mặt trong ngôn ngữ, trong câu. Không có câu nμo mμ không chịu sự chi phối của các yếu tố ngữ dụng. II − các bộ phận trong ngữ dụng học Ngữ dụng học lμ một phân ngμnh mới của ngôn ngữ học. Cho đến nay, ngữ dụng học gồm các bộ phận sau đây : 1. Chiếu vật vμ chỉ xuất 2. Các hμnh động (hμnh vi) ngôn ngữ 3. Lí thuyết lập luận 4. Lí thuyết hội thoại 5. Nghĩa t−ờng minh (hiển ngôn) vμ hμm ẩn (hμm ngôn) Tμi liệu nμy sẽ lần l−ợt giới thiệu một cách vắn tắt các bộ phận nói trên. 11 Ch−ơng I: chiếu vật vμ chỉ xuất I − chiếu vật lμ gì ? Từ trong hệ thống ngôn ngữ có ý nghĩa biểu vật. ý nghĩa biểu vật của từ lμ loại sự vật, ng−ời, hμnh động, tính chất rất chung ch−a cụ thể hoá. Trong ngôn bản từ phải ứng với một sự vật, hμnh động, tính chất vμ trạng thái cụ thể vμ cá thể. Chúng ta nói chiếu vật lμ sự t−ơng ứng giữa từ (vμ mở rộng ra lμ giữa các đơn vị ngôn ngữ) với các sự vật, ng−ời, hoạt động, trạng thái,... trong hiện thực đ−ợc nói tới. Có những câu nếu chúng ta không nắm đ−ợc cái sự vật mμ từ ngữ trong câu quy chiếu thì ta vẫn ch−a hiểu đ−ợc nghĩa thực sự của câu đó. Ví dụ : − Con mèo mμu xanh. − Hôm nay m−a. Câu chỉ có ý nghĩa nếu từ mèo có ý nghĩa chiếu vật lμ con mèo đồ chơi hay bằng sμnh, bằng sứ. Nó sẽ vô nghĩa nếu nghĩa chiếu vật của mèo lμ con mèo sinh vật hay bắt chuột. Cũng t−ơng tự, câu chỉ xác định đ−ợc nghĩa nếu chúng ta xác định đ−ợc từ hôm nay chiếu vật ngμy nμo cụ thể. Câu : Anh đi Hμ Nội hôm qua rồi. có những nghĩa khác nhau nếu anh ứng với ngôi thứ nhất (vai nói) hay ngôi thứ hai (vai nghe) hay ứng với ngôi thứ ba (ng−ời đ−ợc nói tới trong ngôn bản). II − các dạng chiếu vật 1. Chiếu vật vμ hiện thực đ−ợc nói tới Nói chiếu vật lμ nói tới hiện thực đ−ợc nói tới. Nghĩa chiếu vật của một từ lμ một sự vật (hay hoạt động, tính chất,...) thuộc thế giới hiện thực có thực hay thuộc thế giới ảo t−ởng. Một từ ngữ có nghĩa chiếu vật chấp nhận đ−ợc trong hiện thực nμy nh−ng vô nghĩa nếu quy chiếu với hiện thực khác. Vì thế ở trên chúng ta mới nói hiện thực đ−ợc nói tới lμ hệ quy chiếu của ngôn bản. Từ hệ quy chiếu mμ từ ngữ, câu rút đ−ợc ý nghĩa của mình. Tuy nhiên, ngay một thế giới hiện thực nhất định (hiện thực thực hay hiện thực ảo t−ởng) lại có những phạm vi hiện thực khác nhau do đó từ ngữ có nghĩa chiếu vật nμy trong phạm vi nμy, nh−ng có nghĩa chiếu vật khác trong phạm vi hiện thực khác. Ví dụ, câu ở trên, có nghĩa chiếu vật chấp nhận đ−ợc trong phạm vi đồ vật nhân tạo, trái lại không chấp nhận đ−ợc trong phạm vi thế giới động vật mặc dầu đồ vật nhân tạo vμ thế giới động vật đều thuộc hiện thực có thật. Các câu sau đây : − Lμn da t− duy vμ tìm cách biểu hiện. − Khi cánh tay nói, khi cặp chân suy nghĩ, khi các ngón tay trò chuyện với nhau không cần mọi thứ trung gian. 12 sẽ rất quái gở nếu quy chiếu chúng với phạm vi da, tay, chân trong cơ thể sinh lí của con ng−ời. Nh−ng chúng sẽ rất hay nếu chúng ta biết rằng hệ quy chiếu của chúng lμ nghệ thuật vũ ba lê ; da, tay, chân ở đây lμ các ph−ơng tiện biểu hiện của nghệ thuật đó. Gặp một câu bất th−ờng, đừng vội kết luận lμ nó quái gở hay không. Tr−ớc hết phải tìm đ−ợc hệ quy chiếu của nó, tức lμ tìm đ−ợc nghĩa chiếu vật của nó. Từ ngữ trong văn bản văn học nói chung có nghiều nghĩa. Đó lμ do tr−ớc hết chúng có nhiều nghĩa chiếu vật vμ ứng với một số hệ quy chiếu khác nhau. 2. Chiếu vật cá thể vμ chiếu vật loại Trong ngôn bản, từ ngữ có thể ứng với một sự vật (ng−ời, hμnh động, tính chất,...) cá thể, cụ thể. Đó lμ nghĩa chiếu vật cá thể. Chúng có thể ứng với cả loại sự vật nh− trong các câu : Mèo lμ động vật ăn thịt. Ng−ời khôn hơn loμi vật. các từ mèo, ng−ời có nghĩa chiếu vật loại. Cần l−u ý, không phải chỉ các danh từ mới có nghĩa chiếu vật. Các tính từ, động từ cũng có nghĩa chiếu vật cá thể hay chiếu vật loại. 3. Nghĩa chiếu vật của các đơn vị lớn hơn từ ở trên chúng ta nói chủ yếu nghĩa chiếu vật của từ. Nghĩa chiếu vật không chỉ hạn chế trong từ mμ cả một câu, một văn bản cũng có nghĩa chiếu vật. ở cuốn Tiếng Việt 10 − sách thực nghiệm phân ban KHXH, chúng ta đã nói đến tính đa chiếu vật của các bμi thơ nh− bμi Bánh trôi n−ớc, bμi Vịnh con sấu đá. III − các ph−ơng thức chiếu vật Chúng ta đã biết qua chiếu vật mμ ngôn bản gắn với ngữ cảnh cho nên chiếu vật lμ ph−ơng diện đầu tiên của ngữ dụng. Chúng ta cũng biết rằng trong ngôn ngữ chỉ có cái chung, vậy lμm thế nμo mμ ngôn bản có thể cho ta biết các đơn vị của nó hay chính nó ứng với sự vật, hiện t−ợng nμo, có nghĩa chiếu vật nμo ? Bμn đến vấn đề nμy lμ bμn đến các ph−ơng thức chiếu vật trong ngôn bản. Có những ph−ơng thức chiếu vật nh− sau : 1. Dùng danh từ riêng Các danh từ riêng lμ những tên gọi cá thể của từng sự vật cá thể nh− Hồ Chí Minh, Việt Nam. Do đó trong ngôn bản, khi đ−a ra một danh từ riêng lμ chúng ta đã biết ngay sự vật cá thể nμo đ−ợc nói đến rồi. Tất nhiên, tên ng−ời, tên các lμng xã,... có thể trùng. Th−ờng thì nhờ ngữ cảnh, sự trùng tên không gây nên trở ngại cho chiếu vật. Tuy nhiên, để khắc phục hiện t−ợng trùng tên, chúng ta có thể thêm tiểu danh sau tên riêng chính thức nh− Tuấn kính, Lan Chích choè... 2. Dùng miêu tả xác định Nh− đã biết, trong hệ thống từ vựng, các từ có nghĩa biểu vật loại, khái quát. Trong ngôn bản, một từ nh− mèo ch−a cho ta biết nó ứng với con mèo nμo đang đ−ợc nói tới. Lúc nμy, th−ờng phải dùng đến cách nêu ra những đặc điểm riêng của con mèo đang đ−ợc nói tới để 13 phân biệt nó với các con mèo khác, nh− "con mèo nhμ ông D−", "con mèo cụt đuôi", "con mèo tam thể",... Đó lμ ph−ơng thức chiếu vật bằng miêu tả xác định. Miêu tả xác định đ−ợc thực hiện bằng định ngữ nếu lμ danh từ chiếu vật, bằng các trạng từ nếu cần xác định nghĩa chiếu vật của động từ hay tính từ. 3. Dùng chỉ xuất Chỉ xuất có nghĩa lμ dùng những ph−ơng tiện ngôn ngữ sẵn có để tách vật đ−ợc quy chiếu khỏi các cá thể trong cùng loại. Chỉ xuất đ−ợc thực hiện bằng con đ−ờng định vị. Định vị có nghĩa lμ chỉ rõ vị trí không gian vμ thời gian của sự vật, sự kiện, hiện t−ợng đ−ợc nói tới. Định vị không gian vμ thời gian bao giờ cũng phải có toạ độ mốc, toạ độ chuẩn. Toạ độ đó lμ không gian vμ thời gian trong đó cuộc hội thoại đang diễn ra. Chúng ta sẽ gọi sự định vị lấy không gian, thời gian hội thoại lμm mốc lμ định vị chủ quan. Có những cách định vị sau đây : a) Định vị x−ng hô Đây lμ lối định vị vai nói, vai nghe mμ vai nói đ−ợc lấy lμm mốc. "Tôi ng−ời Hμ Nội.", nếu chúng ta không biết tôi lμ ai thì câu nói đó ch−a biết đúng hay sai. Tôi bao giờ cũng lμ ng−ời nói, khi dùng từ tôi lμ ng−ời nói tự quy chiếu. Lấy vai nói lμm mốc thì vai nghe đang tham gia vμo cuộc hội thoại với tôi sẽ lμ ngôi thứ hai. Còn ng−ời đ−ợc cả vai nói, vai nghe biết vμ đ−ợc đ−a vμo ngôn bản lμ ngôi thứ ba. Trong nhiều ngôn ngữ định vị x−ng hô đ−ợc thực hiện bằng các đại từ x−ng hô. Tuy nhiên cần phân biệt đại từ x−ng hô với các ph−ơng tiện x−ng hô để định vị trong hội thoại. Tiếng Việt vì hệ thống đại từ có nhiều hạn chế nên để chỉ ngôi thứ hai có các cách dùng các danh từ chỉ ng−ời có quan hệ họ hμng, gia đình, nh− cậu, bố, mẹ, ông, chú,... hoặc các cách gọi bố thằng Tí, má sắp nhỏ,... để thay thế. b) Định vị không gian chủ quan Vai nói có thể chiếu vật bằng cách dùng một danh từ chung hoặc một cụm danh từ miêu tả xác định kèm theo các từ chỉ xuất không gian nμy, kia nh− : cái áo nμy, cái áo kia, cái áo trắng kia,... Định vị không gian th−ờng nằm trong cặp đối lập gần / xa. Gần lμ gần với vị trí của vai nói khi nói. Xa cũng lμ xa so với vị trí đó. c) Định vị thời gian chủ quan Để định vị thời gian, chúng ta dùng các từ chỉ xuất thời gian nh− nay, ...qua, ...mai, năm ngoái, ngμy kia, hôm sau, tháng sau, tuần nμy, thứ t− nμy,... Thời gian lấy lμm căn cứ lμm mốc để định vị thời gian khác vẫn lμ thời gian của cuộc hội thoại đang tiếp diễn, nói cho chính xác hơn lμ thời gian mμ vai nói nói lời của mình ra. 4. Định vị theo nhận thức Trong các ngôn ngữ nh− tiếng Pháp, tiếng Anh có các mạo từ xác định vμ mạo từ ch−a xác định. Mạo từ xác định có nghĩa lμ các mạo từ đứng tr−ớc (hoặc sau) danh từ chỉ những sự vật, sự việc, ng−ời mμ cả vai nói, vai nghe đã biết, đã đ−ợc nói đến trong tiền ngôn bản. Mạo từ ch−a xác định đ−ợc dùng với các danh từ chỉ sự vật mμ vai nghe ch−a biết, lần đầu tiên đ−ợc đ−a vμo ngôn bản. T−ơng tự nh− vậy, ngôi thứ ba có tính chất nh− một mạo từ xác định bởi vì nó quy chiếu với ng−ời, vật đã đ−ợc vai nói, vai nghe biết, đã đ−ợc nói đến trong tiền ngôn bản. 14 Trong tiếng Việt, các từ chỉ xuất nh− ấy, đó, nọ, vậy, thế đ−ợc dùng với sự vật, thời gian, sự việc, ng−ời đã đ−ợc vai nói, vai nghe biết. Quyển sách ấy, ngμy hôm ấy, ng−ời đó (ngμy hôm đó),... lμ quyển sách, ngμy, ng−ời,... mμ cả vai nói, vai nghe đều biết. Đó lμ cách định vị theo nhận thức. Nắm đ−ợc đặc điểm nμy, chúng ta mới bình giá đ−ợc cách dùng thẩm mĩ của các từ chỉ xuất theo nhận thức nμy trong tác phẩm văn học nh− : Ng−ời ấy th−ờng hay vuốt tóc tôi mặc dầu ng−ời ấy có thể ch−a đ−ợc nói tới ở tiền văn. 5. Định vị khách quan Sự kiện, sự vật diễn tiến vμ tồn tại một cách khách quan, không phụ thuộc vμo ng−ời miêu tả, t−ờng thuật lại. Chúng có thời gian vμ không gian độc lập, khách quan so với thời gian hội thoại. Ví dụ công cuộc kháng chiến chống Mĩ diễn ra từ năm 1956 đến năm 1975 ở Việt Nam. Thμnh phố Hồ Chí Minh ở phía nam n−ớc Việt Nam, đó lμ thời gian, không gian khách quan. Khi muốn chiếu vật một sự kiện, một sự vật nμo đó, chúng ta phải định vị chúng theo một mốc thời gian hay không gian nμo đấy rút từ cấu trúc thời gian vμ không gian khách quan của chúng. Ví dụ, để t−ờng thuật lại cuộc kháng chiến có thể lấy mốc 1968 rồi kể giật lùi vμ kể tiếp theo. Để xác định một con đ−ờng trong thμnh phố Hμ Nội, chúng ta có thể lấy hồ Hoμn Kiếm lμm gốc. Đó lμ cách định vị khách quan. Thực ra định vị theo nhận thức vμ định vị khách quan vẫn dựa vμo cách định vị chủ quan lấy thời gian vμ không gian hội thoại lμm căn cứ. 6. Định vị trong ngôn bản Nh− đã biết, một sự vật, sự việc, ng−ời có thể đã đ−ợc nói tới trong ngôn bản. Chúng ta có thể định vị nó trong những lời nói tiếp theo mμ không cần miêu tả xác định, không cần đến các ph−ơng thức định vị thời gian vμ không gian nh− đã nói trên. Bằng các phép thế đại từ chúng ta có thể định vị sự vật, sự kiện theo ngôn bản. Định vị trong ngôn bản có hai dạng : dạng hồi chỉ, tức lμ định vị theo sự vật, sự việc đã nói trong tiền ngôn bản. Dạng khứ chỉ lμ định vị theo những ngôn bản tiếp theo ngôn bản đang xem xét. Ví dụ câu sau đây : Về việc ấy, tôi có ý kiến nh− sau : "Việc ấy" lμ định vị hồi chỉ. "Nh− sau" lμ định vị khứ chỉ. Thực ra định vị trong ngôn bản lμ một biến thể của định vị theo nhận thức. 15 Ch−ơng II: hμnh động (hμnh vi) ngôn ngữ I − Ngôn ngữ vμ hμnh động ngôn ngữ Ngôn ngữ, nh− tiếng Việt chẳng hạn, lμ một hệ thống gồm những đơn vị có quan hệ quy định lẫn nhau. Nh−ng ngôn ngữ hình thμnh vμ tồn tại đ−ợc không phải chỉ để thμnh một hệ thống đứng yên. Cũng nh− mọi hệ thống xã hội khác, lí do tồn tại của ngôn ngữ lμ để lμm công cụ thực hiện các chức năng h−ớng ngoại, chức năng phục vụ xã hội, tr−ớc hết lμ chức năng lμm công cụ giao tiếp mμ xã hội đã quy định cho nó. Khi ngôn ngữ đ−ợc vận dụng trong giao tiếp, chúng ta nói nó hμnh chức. Ngôn ngữ hμnh chức khi con ng−ời nói năng bằng ngôn ngữ đó. Nói năng lμ hμnh động, con ng−ời hμnh động bằng ngôn ngữ khi nói năng. Ngôn ngữ về bản chất lμ một dạng hμnh động của con ng−ời. Ngôn ngữ học tiền dụng học, đặc biệt ngôn ngữ học cấu trúc luận, ngôn ngữ học đ−ợc dạy trong các nhμ tr−ờng cho đến nay không thấy mặt hμnh động của ngôn ngữ. 1. Hμnh động, hμnh động xã hội Muốn sống đ−ợc, con ng−ời nh− một sinh thể tự nhiên, ch−a nói đến con ng−ời nh− một sinh thể xã hội, phải hμnh động. ít ra con ng−ời phải ăn uống, phải đi lại, nghĩa lμ phải thực hiện những hμnh động đơn ph−ơng khác nhau. Tuy nhiên, chỉ hμnh động đơn ph−ơng thôi, con ng−ời cũng không thể tồn tại đ−ợc. Con ng−ời phải cùng nhau đồng thời thực hiện những hμnh động chung nμo đó, ví dụ cùng nhau xây cái nhμ, cùng nhau chữa một chiếc xe, dịch chuyển một cái tủ, cái gi−ờng. Khi ít nhất có hai ng−ời cùng nhau thực hiện một hμnh động nhằm đạt một mục đích nμo đó, ta có một hμnh động xã hội. Đặc điểm của hμnh động xã hội lμ : ít nhất có hai ng−ời trở lên tham gia, hμnh động đó có đích chung cho cả hai thμnh viên, vμ để đạt đ−ợc đích, có nghĩa lμ để hμnh động xã hội đạt kết quả mong muốn thì các thμnh viên phải cộng tác với nhau. Cộng tác lμ nguyên tắc cơ bản của hμnh động xã hội. Hμnh động lμ một thuật ngữ chung chỉ hoạt động tổng thể nhằm một đích chung. Một hμnh động tổng thể do những hμnh động bộ phận hợp thμnh. Ví dụ một hμnh động đơn ph−ơng nh− đóng một cái đinh cũng ít nhất gồm các hμnh động bộ phận nh− sau : lấy đinh, lấy búa, đặt đinh vμo vị trí cần đóng, cầm búa vμ nện vμo đầu đinh,... Một hμnh động xã hội cũng đ−ợc phân tách thμnh những hμnh động bộ phận nh− vậy. 2. Hμnh động ngôn ngữ Khi chúng ta giao tiếp với nhau, nh− đã biết, ít ra lμ phải có hai ng−ời, vai nói, vai nghe luân phiên nhau nói − nghe. Nh− thế giao tiếp lμ một dạng hμnh động xã hội của con ng−ời bằng ngôn ngữ. Trong các hoạt động xã hội bằng ngôn ngữ đó, vai nói có thể dùng ngôn ngữ để miêu tả một hiện thực nμo đó, để kể lại một sự việc nμo đó, để khẳng định một nhận xét nμo đó, để hỏi, để yêu cầu, khuyên nhủ,... Miêu tả, kể (trần thuật, tự sự), khẳng định, hỏi, yêu cầu, khuyên nhủ,... lμ những hμnh động bộ phận nằm trong hoạt động giao tiếp nói chung. Khi miêu tả, kể, hỏi, yêu cầu, khuyên nhủ,... lμ chúng ta hμnh động, chúng ta thực hiện những 16 hμnh động đơn ph−ơng trong lòng hoạt động xã hội tổng quát lμ giao tiếp. Có thể tạm dùng thuật ngữ hμnh vi ngôn ngữ để chỉ những hμnh động bộ phận bằng ngôn ngữ nμy. II − các loại hμnh động ngôn ngữ Tiếp nhận những kiến giải của tr−ờng phái triết học phân tích Anh, Austin lμ ng−ời đầu tiên xây dựng những cơ sở cho lí thuyết hμnh động ngôn ngữ. Austin chia các hμnh động ngôn ngữ thμnh ba nhóm lớn : 1. Hμnh động tạo lời Lμ hμnh động sử dụng các yếu tố của ngôn ngữ nh− âm, từ, cấu trúc câu, cấu trúc ngôn bản,... để tạo ra những thông điệp, những ngôn bản có nghĩa vμ hiểu đ−ợc. 2. Hμnh động m−ợn lời Lμ hμnh động nhằm gây ra những kết quả hay những hiệu quả ngoμi lời, những hiệu quả tâm lí hay vật lí ở những ng−ời tiếp nhận ngôn bản bằng chính những ngôn bản, những lời đ−ợc nói ra. Ví dụ trong lớp học, các học sinh đang c−ời đùa ầm ĩ. Một em nói "Cô giáo đến rồi.". Các em thôi c−ời nói, chạy vội về chỗ ngồi của mình. Em học sinh nói "Cô giáo đến rồi" đã thực hiện một hμnh động m−ợn lời. 3. Hμnh động ở lời (ngôn trung) Lμ những hμnh động đ−ợc thực hiện bằng ch