Luận án hồi cố lại những sự kiện lớn ảnh hưởng tới việc hình thành
và phát triển của thể loại kịch Việt Nam, đặc biệt là khi các nghệ sĩ Việt
Nam được tiếp cận với Thể hệ Stanislavski. Đó là con đường gián tiếp qua
sách báo, nhất là cuốn Diễn viên tự tu dưỡng, cuốn sách đầu tiên của
Stanislavski được người Việt Nam biết tới. Rồi sau đó, nghệ sĩ Việt Nam
lĩnh hội Thể hệ trực tiếp qua các chuyên gia Liên xô giảng dạy, dàn dựng
mà ấn tượng sâu đậm nhất là về quá trình dựng vở Lu Ba. Ảnh hưởng sâu
sắc, toàn diện và chuyên nghiệp hơn khi kịch Việt Nam có được đội ngũ
các đạo diễn, nhà lý luận, cùng một số họa sĩ, giảng viên về tiếng nói, về kỹ
thuật đã qua sự đào tạo của các nước bạn, với lý thuyết cơ bản là Thể hệ
Stanislavski
27 trang |
Chia sẻ: mimhthuy20 | Lượt xem: 824 | Lượt tải: 2
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Luận án Ảnh hưởng của thể hệ stanislavski đến sân khấu kịch Việt Nam, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Stanislavski đã mở
rộng, khái quát thành một học thuyết có tính khoa học về sân khấu.
1.2.1. Lý thuyết về sân khấu hiện thực
Với tính chất là một Thể hệ, yêu cầu đặt ra trước tiên là những quan
niệm, những tư tưởng đưa ra phải mang tính hệ thống, phải gắn kết trong
một quan hệ nhất định, có logic và thứ tự. Nhân tố cốt lõi, đóng vai trò tư
tưởng hạt nhân của lý luận sân khấu Stanislavski chính là khái niệm về sân
khấu hiện thực. Bởi vì, từ cách hiểu về sân khấu hiện thực sẽ làm căn cứ soi
sáng một số nguyên lý, tư tưởng khác mà Thể hệ đặt ra.
Luận án đã tìm hiểu sự phát triển tư tưởng của Stanislavski với quan
niệm mỹ học về bản chất của sân khấu khi ông dần thoát khỏi quan niệm
duy mỹ về nghệ thuật sân khấu, để đến với nghệ thuật sân khấu hiện thực.
Với tư tưởng thẩm mỹ của chủ nghĩa hiện thực được kế thừa từ
truyền thống của văn hóa Nga, cái đẹp của sự chân thật trong nghệ thuật
phải có tính mục đích, có ích. Đó chính là tư tưởng của tác phẩm sân khấu.
Tính thống nhất và liền mạch trong quan niệm của Thể hệ Stanislavski từ
sự thật sân khấu đến tư tưởng; Đó là chặng đường xuất phát, vấn đề đặt ra
từ việc thể hiện cuộc sống thật rồi đến tình cảm và như một sự tất yếu, lại
trở về nhân tố sự thật. Ông chỉ ra, sự thật sân khấu phải có giá trị, có khả
năng trở thành cái vĩnh cửu khi nó không chỉ phản ánh cuộc sống mà vươn
tới tầm mức khái quát nghệ thuật, trở thành tư tưởng sâu sắc, hiện thân của
sự nhận chân giá trị tinh thần của dân tộc và thời đại.
7
Qua đó, Stanislavski đến với tư tưởng quan trọng nhất của học
thuyết sân khấu mang tên ông về hai khái niệm nhiệm vụ tối cao và hành
động xuyên mà ông coi đó là mục đích sống còn của sân khấu. Theo
Stanislavski, nhiệm vụ tối cao bao gồm nhiều cấp độ khác nhau. Ngoài
nhiệm vụ tối cao trong tác phẩm kịch bản của nhà văn, còn có nhiệm vụ tối
cao trong vở diễn của đạo diễn. Và có cả nhiệm vụ tối cao của nhân vật của
người diễn viên. Stanislavski sáng suốt lưu ý rằng, mỗi thành phần sáng tạo
phải tuân thủ nhiệm vụ tối cao của toàn vở để xác định ý nghĩa của tác
phẩm với xã hội.
1.2.2. Lý thuyết về nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý
Lý thuyết về chủ nghĩa hiện thực là tiền đề thúc đẩy Stanislavski đi
tới xác lập một lý thuyết, một trường phái hoàn chỉnh: nghệ thuật biểu diễn
hiện thực tâm lý. Ông chỉ rõ, người diễn viên không diễn xuất nhân vật mà
sống với vai diễn. Cái tôi diễn viên giúp họ tỉnh táo hành động theo nhân
vật một cách tự nhiên, thoải mái, rung động phù hợp với yêu cầu ở từng
hoàn cảnh mà nhân vật lâm vào và khi diễn xuất như vậy, cũng là lúc người
diễn viên cảm nhận rất tự nhiên những tình cảm, tâm lý của nhân vật, đạt
tới mức độ thể nghiệm cao.
Từng bước, Stanislavski chỉ ra cho diễn viên cung cách đi sâu vào
khai thác các nhân tố quan trọng trong diễn xuất như trí nhớ, ký ức, tưởng
tượng dành cho không gian, bối cảnh kịch rồi tới đời sống tinh thần của
nhân vật được quy định trong kịch bản. Ông lưu ý việc nhận thức về nhân
vật không chỉ bằng lý trí mà còn thông qua sự tự cảm. Khi đã đạt tới mức
độ chân thực, cảm nhận tự nhiên tình cảm, tâm lý nhân vật như của chính
mình, người diễn viên sẽ thoải mái trong sáng tạo hình tượng, thậm chí có
thể tự do “ngẫu hứng”, ứng đối phù hợp với điều kiện thực tế biểu diễn.
Những tư tưởng trong Thể hệ Stanislavski không “nhất thành bất
biến”, mà qua thực tiễn sân khấu, được ông điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện
8
hơn. Chẳng hạn, nhận thức được sự gắn bó hữu cơ giữa hành động tâm lý
và hành động bên ngoài, trong giai đoạn cuối đời, Stanislavski đã không chỉ
chú trọng tới tâm lý, tính cách nhân vật – hành động bên trong, mà đã nhấn
mạnh vai trò của hành động bên ngoài khi tác động trở lại tới trạng thái tâm
lý bên trong. Ông đã xây dựng phương pháp động tác hình thể trên cơ sở
cấu tạo dây chuyền hành động và xác định nhiệm vụ tối cao của tác phẩm.
1.2.3. Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn
Stanislavski đề cập tới vai trò quan trọng của đạo diễn và bàn sâu, kỹ
lưỡng về hai phần việc chủ yếu của người đạo diễn là phân tích kịch bản và
làm việc với diễn viên về vai diễn. Để xét hành động kịch phải căn cứ vào
diễn biến của dòng sự kiện và do đó, phân tích hành động kịch của kịch bản
thực chất lại bắt đầu bằng việc xác định những sự biến. Từ kết quả phân
tích kịch bản, đạo diễn làm việc với diễn viên về vai diễn: phân vai, gợi ý
giúp diễn viên nhận thức về nhân vật và cách diễn xuất. Diễn viên không
phải đóng vai mà là sống với vai kịch mà muốn sống thực sự với nhân vật,
lại đặt vấn đề thể nghiệm. Chúng ta thấy ở Thể hệ Stanislavski, các tư
tưởng, khái niệm đều liên quan chặt chẽ với nhau, cái nọ móc xích với cái
kia, làm tiền đề cho nhau một cách hiệu quả, biện chứng và đều được quy
tụ bằng lực hút của nhiệm vụ tối cao.
Ngoài ra, Stanislavski cũng lưu ý đến quá trình đạo diễn làm việc với
toàn ê kip sáng tạo như họa sĩ thiết kế mỹ thuật, nhạc sĩ soạn nhạc, kỹ thuật
viên âm thanh ánh sáng và cả công nhân hậu đài
1.1.4. Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu
Stanislavski rất coi trọng giáo dục đạo đức nghề nghiệp cho diễn viên
khi sân khấu (và một số ngành nghệ thuật biểu diễn khác) lấy ngay con
người diễn viên làm chất liệu, làm phương tiện để tạo thành tác phẩm. Hơn
nữa, kết quả sáng tạo của sân khấu là sự đóng góp của cả một tập thể.
9
Stanislavski chỉ ra hai tư cách của người diễn viên chân chính. Thứ
nhất, tư cách người diễn viên công dân, là đạo đức phổ quát dành cho mọi
người trong hình thái xã hội. Thứ hai, tư cách người diễn viên – nghệ sĩ: Một
khi đã hiến mình cho nghệ thuật, tức là suốt đời đã tự chọn lấy con đường
phục vụ bằng nghệ thuật. Đạo đức tốt sẽ tạo nên tài năng nghệ thuật tốt.
Qua việc giới thiệu tóm tắt những lý thuyết Thể hệ Stanislavski, có
thể thấy, Thể hệ có một giá trị lý luận và thực tiễn lớn không chỉ với đương
thời và trong phạm vi nước Nga mà còn vươn ra toàn thế giới và dường
như vẫn còn hữu ích với các thời đại sau.
1.3. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski
Thể hệ có ảnh hưởng rất lớn tới lực lượng nghệ sĩ của sân khấu nhiều
quốc gia trên thế giới. Điều này có thể thấy rõ khi khảo sát những giá trị
cách tân vĩ đại của lý thuyết sân khấu này trên chính quê hương của nó và
qua đó, thấy được những dấu ấn đối với nghệ thuật sân khấu thế giới.
1.3.1. Tình hình Sân khấu Nga thời kỳ trước Stanislavski
Luận án dựa trên một số tài liệu về tình hình sân khấu Nga để có cơ
sở đánh giá ý nghĩa của công cuộc cải cách sân khấu do Stanislavski cùng
Danchentco thực hiện. Đó là tình trạng sa sút của sân khấu thời kỳ này khi
thu hút khách bằng chiêu trò rẻ tiền và cùng với đó là sự biểu diễn theo lối
diễn khuôn mẫu, với những nguyên tắc cũ.
1.3.2. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski
Luận án dựa trên những lý thuyết của Thể hệ để nhìn nhận điểm tiến
bộ, mang tính cải cách của Stanislavski với nghệ thuật diễn viên và đạo
diễn sân khấu. Đó là việc đấu tranh để theo lý thuyết về hiện thực, là
phương pháp nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý hoàn toàn khác biệt với
lối diễn khuôn mẫu, phóng đại. Và khẳng định vai trò quan trọng của đạo
diễn cũng như con đường sáng tạo của thành phần này.
10
Công lao lịch sử của Stanislavski là ở chỗ, dựa vào những di huấn
của các nhà dân chủ cách mạng Belinxki, Tsernisevski sử dụng rộng rãi
kinh nghiệm của những diễn viên hiện thực Nga, những bậc tiền bối và
những người cùng thời của ông để tạo ra phương pháp sân khấu- nghệ thuật
biểu diễn hiện thực tâm lý; một hệ thống lý luận chặt chẽ về nghệ thuật sân
khấu.
1.4. Những điểm cần lưu ý khi áp dụng Thể hệ Stanislavski
Như bất kỳ phương pháp nào, Thể hệ không thể bao quát hết mọi
sáng tạo của sân khấu, không phải là chìa khóa tối ưu cho mọi kết cấu kịch
bản. Thể hệ Stanislavski hoàn toàn thích hợp cho những kịch bản của
Tsekhov, loại kịch bề ngoài dường như không có xung đột, nhưng ngầm
sâu bên trong lại tồn tại những khoảng trống đầy sóng ngầm nội tại trong
kịch. Thể hệ biểu hiện rất sâu sắc nhân vật trong thế giới hành động của nó
và nhân vật chủ yếu là sống trong thế giới hành động. Tuy nhiên, sân khấu
còn diễn tả những thế giới khác như: thế giới mơ tưởng, thế giới tư duy, thế
giới tiềm thức, thế giới tâm linh, v.v Vì thế, Thể hệ Stanislavski sẽ không
tránh khỏi những hạn chế khi áp dụng với những kịch bản không đi theo
kiểu kịch tâm lý của Tsekhov và hình thức sân khấu hiện thực. Bên cạnh
đó, dàn dựng kịch theo Thể hệ, nếu đạo diễn quá chăm chú vào việc diễn tỉ
mỉ, trau chuốt từng chi tiết, thì không phải khi nào những đòi hỏi về nghệ
thuật như vậy cũng đem lại hiệu quả tương ứng. Xuất phát từ sân khấu của
sự hòa cảm, sân khấu theo Thể hệ Stanislavski gây cho người xem ảo giác
“như cuộc đời đang diễn ra”, và hơn thế, thu hút khán giả đến mức khiến
họ tê liệt tính năng động chủ quan. Thêm nữa, phương pháp và những
nguyên tắc do Stanislavski đề ra như đòi hỏi sân khấu phải là thánh đường
với tính chất nghiêm trang sẽ loại trừ sự giải trí, khán giả mất đi tâm lý hội
hè khi tham dự, sự tỉnh táo để đánh giá sự kiện kịch.
Tiểu kết chương 1
11
Bản thân Stanislavski viết không nhiều, phần lớn tài liệu về Thể hệ là
các văn bản do các học trò, các nghệ sĩ từng làm việc với ông ghi chép lại
lời giảng giải của ông nên đan xen vào là ý kiến của người khác. Thêm vào
đó, nghiên cứu về nghệ thuật diễn viên là một lĩnh vực hết sức phức tạp vì
liên quan tới tâm lý, tới tài năng sáng tạo, tới ngẫu hứng trong biểu diễn
Những nguyên nhân này gây khó khăn không nhỏ trong việc tìm hiểu về
Thể hệ. NCS đã cố gắng nắm bắt những điểm cơ bản, xuất phát từ những ý
kiến của chính Stanislavski để giới thiệu về nội dung cơ bản của Thể hệ,
đặc biệt là tập trung diễn giải các bộ phận chủ yếu xác lập nên học thuyết
của Stanislavski về nghệ thuật sân khấu cũng như mối tương quan giữa các
các học thuyết này trong tính hệ thống của Thể hệ.
Đó là lý thuyết về sân khấu hiện thực chủ nghĩa, lý thuyết có vai trò
nền tảng, cốt lõi, chìa khóa để tìm hiểu Thể hệ. Từ những nhận thức thẩm
mỹ, đi theo xu hướng hiện thực, Stanislavski đã yêu cầu tính tư tưởng cao
trong tác phẩm, dẫn tới việc xây dựng khái niệm trọng tâm nhiệm vụ tối cao
và hành động xuyên;
Lý thuyết về “nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý”, trường phái do
ông tiếp thu những thành tựu của khoa học để đưa ra những nguyên tắc cơ
bản của nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lí, cách thức dẫn dắt người diễn
viên chiếm lĩnh vai kịch một cách có hiệu quả.
Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn (Lý luận đạo diễn
học, những tiêu chí về tìm chọn và làm việc trên kịch bản, những công việc
của người đạo diễn trong quá trình tổ chức dàn dựng vở diễn);
Lý thuyết về Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu, đề cao vai trò rèn
luyện đạo đức diễn viên.
NCS cũng nêu rõ những đóng góp mang tính cách tân của Thể hệ
Stanislavski trong quá trình phát triển của sân khấu Nga cũng như ảnh
hưởng tới nghệ thuật sân khấu thế giới. Đặc biệt là vai trò quan trọng của
12
Thể hệ đối với nghệ thuật diễn viên và việc ông đúc kết, đề ra phương pháp
dàn dựng tác phẩm sân khấu của lực lượng đạo diễn.
NCS cũng mạnh dạn đưa ra một số lưu ý khi áp dụng Thể hệ trong
sáng tạo. Đó là việc áp dụng với những kịch bản không đi theo phương
pháp hiện thực hoặc cung cách khai thác nhân vật kiểu kịch tâm lý của
Tsekhov, chú trọng nhiều tới mô tả con người hiện thực trong thế giới hành
động mà chưa bao quát được những thế giới khác của con người như thế
giới tư duy, tâm linh, tiềm thức, Hay việc quá đề cao tính tư tưởng, sự
trang nghiêm của sân khấu mà có phần coi nhẹ tính giải trí
Chương 2
THỂ HỆ STANISLAVSKI ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC ĐẾN
QUÁ TRÌNH CHUYÊN NGHIỆP HÓA SÂN KHẤU KỊCH VIỆT NAM
2.1. Quá trình ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam
Luận án hồi cố lại những sự kiện lớn ảnh hưởng tới việc hình thành
và phát triển của thể loại kịch Việt Nam, đặc biệt là khi các nghệ sĩ Việt
Nam được tiếp cận với Thể hệ Stanislavski. Đó là con đường gián tiếp qua
sách báo, nhất là cuốn Diễn viên tự tu dưỡng, cuốn sách đầu tiên của
Stanislavski được người Việt Nam biết tới. Rồi sau đó, nghệ sĩ Việt Nam
lĩnh hội Thể hệ trực tiếp qua các chuyên gia Liên xô giảng dạy, dàn dựng
mà ấn tượng sâu đậm nhất là về quá trình dựng vở Lu Ba. Ảnh hưởng sâu
sắc, toàn diện và chuyên nghiệp hơn khi kịch Việt Nam có được đội ngũ
các đạo diễn, nhà lý luận, cùng một số họa sĩ, giảng viên về tiếng nói, về kỹ
thuật đã qua sự đào tạo của các nước bạn, với lý thuyết cơ bản là Thể hệ
Stanislavski.
2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần sáng
tạo sân khấu
2.2.1. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật diễn viên
13
Sân khấu kịch Việt Nam giai đoạn mới hình thành, diễn viên đến với
sân khấu kịch bằng sự nhiệt tâm mà không có điều kiện để học hỏi nghệ
thuật biểu diễn. Chỉ khi tiếp thu ảnh hưởng của Thể hệ, diễn viên kịch Việt
Nam mới được đào tạo, có những lý thuyết cơ sở cho nghệ thuật biểu diễn.
Những bài học nghề nghiệp càng trở nên đáng quí khi có sự so sánh của số
nghệ sĩ đã tham gia biểu diễn từ những năm trước cách mạng như Song
Kim, Đào Mộng Long, Trúc Quỳnh, Thu Hà...
Luận án phân tích một số vai diễn ấn tượng của các thế hệ nghệ sĩ
Việt Nam như NSND Đào Mộng Long, NSND Trọng Khôi, NSND Lê
Khanh để thấy được quá trình phát triển của nghệ thuật biểu diễn thể loại
kịch Việt Nam trong thực tế hoạt động cũng như trong đào tạo.
2.2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật đạo diễn
Nghiên cứu sinh dựa trên lịch sử phát triển và những thành tựu của
đội ngũ đạo diễn kịch, một nghề nghiệp rất mới mẻ với sân khấu Việt Nam
để thấy được tầm quan trọng của lý thuyết Thể hệ. Các đạo diễn Việt Nam,
đặc biệt là NSND Nguyễn Đình Nghi đã thành công là do không áp dụng
kiến thức của Thể hệ Stanislavski máy móc, cứng nhắc mà tìm tòi, gắn kết
một cách có suy nghĩ, có mức độ những tinh hoa của nghệ thuật sân khấu
dân tộc, hay nói cách khác, đã mạnh dạn Việt hóa những lý thuyết Thể hệ,
biến đổi cho phù hợp với tâm lý, tập quán riêng của người Việt. Đây là vấn
đề sẽ được trở lại sâu hơn ở chương 3.
2.2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần
sáng tạo khác
2.2.3.1. Với lý luận phê bình sân khấu
Thể hệ Stanislavski đã trở thành lý thuyết sân khấu cơ bản, có ảnh
hưởng toàn diện, sâu sắc tới sân khấu Việt Nam nói chung, thể loại kịch
Việt Nam nói riêng khi đặt cơ sở cho lí luận kịch, lí luận biểu diễn nghệ
thuật sân khấu Việt Nam.
14
2.2.3.2. Với công tác biên kịch
Chính trong sự tiếp thu toàn diện, đồng bộ với Thể hệ Stanislavski,
gắn với sàn diễn đang được áp dụng chủ đạo theo quy trình lý thuyết của
Thể hệ, mở rộng hình thái xung đột cùng với thời gian, chúng ta đã có
một đội ngũ các nhà biên kịch tài năng.
2.2.3.3. Với mỹ thuật sân khấu
Những lớp thực nghiệm của các chuyên gia Liên Xô sang trực tiếp
giảng dạy đã tạo ra một bước chuyển biến quan trọng cho các họa sĩ sân
khấu Việt Nam, khiến họ có được sự tự tin trong sáng tạo mỹ thuật sân khấu.
2.2.3.4. Các ngành khác như âm nhạc, tiếng động hay chuyên về
một kỹ năng diễn xuất như tiếng nói sân khấu, hình thể sân khấu cũng đã
có thay đổi lớn khi được học tập Thể hệ Stanhislavski.
2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến quá trình đào tạo
nghệ sĩ
Việt Nam đã áp dụng Thể hệ Stanislavski để tập huấn, giảng dạy cho
diễn viên ngay từ trong kháng chiến chống Pháp... và liên tục trong suốt
nhiều thập niên từ khâu tuyển lựa đến những đơn nguyên luyện tập, các kỹ
năng biểu diễn, quá trình thâm nhập vai diễn và biến Thể hệ thành hệ
thống lý thuyết được áp dụng thống nhất trong toàn quốc ở mọi trường đào
tạo nghệ thuật. Với đào tạo đạo diễn, giáo trình chủ yếu vẫn là những giáo
trình được các đạo diễn du học ở Liên Xô trở về chuyển dịch sang tiếng Việt,
đưa vào quy trình đào tạo thế hệ kế tiếp tại Việt Nam.
2.4. Thể hệ Stanislavski tiếp sức cho quá trình chuyên nghiệp hóa
sân khấu kịch Việt Nam
Sân khấu Việt Nam tiếp nhận Thể hệ Stanislavski trong một tâm thế
kính phục, mến yêu vì đó là lý luận của sân khấu Liên Xô, đất nước của
Cách mạng Tháng Mười vĩ đại, đại diện cho lý tưởng mới của thời đại. Sân
khấu kịch Việt Nam trân trọng và yêu thích đến với sân khấu Xô Viết như
15
đến một “học viện nghệ thuật”, mà trong đó tư tưởng và lý thuyết của Thể
hệ Stanislavski là hạt nhân, nhằm hình thành nên một nền sân khấu kịch
chuyên nghiệp, với một đội ngũ nghệ sĩ đủ mọi thành phần và các nhà sân
khấu học; Đặc biệt, là sự hình thành một đội ngũ đạo diễn khá đông đảo,
đóng vai trò chủ lực trong việc thúc đẩy chất lượng nghệ thuật, tạo những
bước tiến khá ngoạn mục trong lịch sử sân khấu kịch Việt Nam. Đội ngũ
đạo diễn (mà người tiêu biểu là NSND Nguyễn Đình Nghi) không những
đã làm chủ nghệ thuật dàn dựng, mà còn tìm được hướng phát triển của
kịch Việt Nam, khi vạch ra con đường Việt hóa sân khấu kịch, khiến nó
mau chóng trở thành một thể loại nghệ thuật xung kích trong việc phản ánh
hiện thực mới; đồng thời, dần mang đậm bản sắc dân tộc ở mỗi vở diễn.
Đây là một xu hướng tự giác, có quá trình suy ngẫm, thẩm thấu trên cơ sở
vận dụng hợp lý các thủ pháp của sân khấu dân tộc vào quá trình sáng tạo
và trình diễn các tác phẩm kịch; khiến sân khấu kịch Việt Nam có những
nét khác biệt, độc đáo khi đem một số vở trình diễn trên sân khấu thế giới.
Tiểu kết chương 2
Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam là một quá trình
dài lâu và toàn diện tới mọi thành phần tham gia sáng tạo sân khấu.
Trước hết là ở nghệ thuật diễn viên, luận án đã mô tả những thay đổi
trong nhận thức của nghệ sĩ khi tiếp nhận Thể hệ Stanislavski để có điểm tựa
cho quá trình sáng tạo vai diễn. Chúng ta đã tiếp thu, ứng dụng Thể hệ vào
công tác đào tạo diễn viên từ khâu tuyển lựa đến quá trình đào tạo. Các thế
hệ diễn viên Việt Nam giai đoạn giữa thế kỷ XX đến nay, trong suốt cuộc đời
hoạt động đã luôn gắn bó với lý thuyết của Thể hệ.
Thể hệ Stanhislavski mang đến những kiến thức quý giá cho mọi
thành phần nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, nhưng đặc biệt là những thay đổi
quan trọng về chất lượng cho nghệ thuật đạo diễn. Các thế hệ đạo diễn kịch
Việt Nam đã trực tiếp sử dụng kiến thức Thể hệ trong dàn dựng, huấn luyện
16
diễn viên, tìm tòi xu hướng Việt hóa cho thể loại kịch Việt Nam. Điển hình
là NSND Nguyễn Đình Nghi đã tiếp nhận kiến thức tiên tiến của nhân loại
cùng những thủ pháp nghệ thuật của sân khấu kịch hát truyền thống.
Sân khấu kịch Việt Nam sau hàng loạt các tác phẩm lí luận của sân
khấu Xô Viết, dựa trên cơ sở triết học, mĩ học... của nền nghệ thuật hiện
thực mà đáng chú ý nhất là ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đã định hình
được nền tảng tư tưởng, kiến thức. Thể hệ Stanislavski giúp các nhà hoạt
động sân khấu Việt Nam phát triển từ sự say mê nghệ thuật và năng khiếu
nhận xét bẩm sinh nay đã có trong tay hệ thống kiến thức khoa học, có
phương pháp kĩ thuật để nghiên cứu một cách khoa học.
Các tác động này còn lan toả tới mọi thành phần tham gia sáng tạo
khác của sân khấu như tác giả kịch bản, mỹ thuật sân khấu, âm thanh, ánh
sáng
Chương 3
BÀI HỌC NGHỀ NGHIỆP TỪ ẢNH HƯỞNG CỦA THỂ HỆ
STANISLAVSKI
3.1. Bài học về quá trình Việt hóa những ảnh hưởng ngoại sinh
Thể loại kịch Việt Nam là một trong những thành công của việc tiếp
biến, Việt hóa các yếu tố văn hóa ngoại sinh. Đó là sự tiếp nhận ảnh hưởng
của văn hóa Pháp để hình thành thể loại kịch. Rồi trong quá trình phát triển,
kịch Việt Nam tiếp biến ảnh hưởng của nhiều nền sân khấu trên thế giới,
nhưng trực tiếp và toàn diện là ảnh hưởng của sân khấu Liên Xô, mà đậm
nét nhất là của Thể hệ Stanislavski. Là những “môn đồ” của Thể hệ, những
nghệ sĩ Việt Nam đã tiếp thu một cách sáng tạo tinh hoa của sân khấu thế
giới vào thể loại kịch Việt Nam. Sự kết hợp giữa lý thuyết phương Tây và
hình thức diễn tả bối cảnh “giả định” phương Đông đã mở rộng dung lượng
phản ánh của sân khấu.
17
Đi đầu trong cung cách này phải kể tới đạo diễn, NSND Trần Hoạt và
sau đó là các đạo diễn NSND Xuân Đàm, NSND Xuân Huyền cũng có
những thành công nổi bật. Đặc biệt, NSND Nguyễn Đình Nghi không chỉ thực
hành sáng tạo tác phẩm mà còn phát triển thành lý luận cho phương pháp này.
Luận án phân tích một số tác phẩm thành công của người đạo diễn tài
danh Nguyễn Đình Nghi với phương pháp xử lý những tình huống kịch theo
cung cách của sân khấu phương Đông. Cùng song hành với đội ngũ đạo diễn
là các họa sĩ đã giúp họ thực hiện tốt ý tưởng với phần trang trí gợi tả.
3.2. Thể hệ Stanislavski với sân khấu kịch Việt Nam hiện đại
3.2.1. Sân khấu kịch dưới góc nhìn soi chiếu từ sự phát huy Thể hệ
Stanislavski
Do đặc điểm hiện thực đất nước nên sân khấu kịch Việt Nam luôn đặt
mục tiêu chính là tuyên truyền, động viên tinh thần của nhân dân để tiến
hành chiến tranh cách mạng, giải phóng dân tộc. Những năm đất nước tiến
hành chiến tranh và khoảng 10 năm sau giải phóng (1975- 1985) là giai
đoạn sân khấu đi theo xu hướng hiện thực về nội dung, về nghệ thuật một
cách tương đối thuần chất. Các vở diễn đề cao tính giáo dục thông qua ý
nghĩa tích cực của tính tư tưởng trong tác phẩm, điều mà Stanislavski đã
đòi hỏi về tầm quan trọng của tư tưởng trong nghệ thuật.
Tuy nhiên, cũng do đáp ứng đòi hỏi về nhiệm vụ chính trị nên nhiều
khi, tính nghệ thuật, hình tượng nhân vật còn mờ nhạt. Cách hiểu về sự thật
sân khấu còn mang ít nhiều tính khái lược. Đôi khi, tính hiện thực và sự
thật sân khấu đã bị hiểu một cách sơ lược, công thức
Các nghệ sĩ Việt Nam đã cố gắng áp dụng những bài học của Thể hệ
Stanislavski trong lĩnh vực sáng tạo, biểu diễn theo phương pháp hiện thực
tâm lý. Điều đó đòi hỏi sáng tạo những kịch bản giàu ý nghĩa hiện thực, và
cũng cần có các nghệ sĩ thực hiện phương pháp nghệ thuật biểu diễn hiện
thực tâm lý. Luận án dẫn chứng những nghệ sĩ đạt tới độ chân thực nghệ
18
thuật từ những thế hệ các NSND Song Kim, Đào Mộng Long đến thế hệ
diễn viên sau này như NSND Trọng Khôi, Lê Khanh...
Các nghệ sĩ đạo diễn thế hệ đầu tiên của Việt Nam (dẫn chứng cách
làm việc cực kỳ nghiêm cẩn của NSND Nguyễn Đình Nghi trong dàn tập,
hướng dẫn và đào tạo diễn viên) là những người thực hành các bài học của
Thể hệ một cách bài bản.
3.2.2. Sân khấu thời kỳ sau Đổi mới (1986 - nay)
Thời kỳ này, tầm ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đã có nhiều đổi
khác khi người làm sân khấu có cái nhìn đa chiều hơn về hiện thực cuộc
sống, nhiều cơ hội tiếp cận với thế giới. Trong không khí đó, nhiều nghệ sĩ
không đủ bình tĩnh để lọc lựa nên đã rời bỏ những nguyên lý Thể hệ
Stanislavski để chạy theo xu hướng dàn dựng, biểu diễn hời hợt, dễ dãi
dưới những vỏ hình thức mới. Thêm nữa, trong bối cảnh sân khấu bị cạnh
tranh khốc liệt với nhiều hình thức giải trí hiện đại, rồi chủ trương xã hội
hóa sân khấu đã biến các vở diễn trở thành hàng hóa, khiến đội ngũ nghệ
sĩ cắt bớt quy trình tập, dàn dựng, dẫn tới hệ lụy không nhỏ cho chất lượng
nghệ thuật. Luận án đã lấy dẫn chứng từ các cuộc phỏng vấn sâu với diễn
viên, đạo diễn của các nhà hát kịch Hà Nội, nhà hát kịch Việt Nam và ý
kiến của nghệ sĩ thành phố Hồ Chí Minh.
3.2.3. Cần phát huy tinh thần nghiêm túc của Thể hệ Stanislavski
Các nghệ sĩ Việt Nam đã có những thành công khi Việt hóa các yếu
tố ngoại sinh để gần gũi với tâm lý thưởng thức, cách làm và điều kiện thực
tế của đất nước. Những sáng tạo này trên cơ sở hiểu biết nghiêm túc về Thể
hệ Stanislavski, và đó cũng là con đường khoa học để giúp sân khấu kịch
Việt Nam thoát khỏi tình trạng “nghiệp dư hóa” sàn diễn chuyên nghiệp.
Nghiên cứu sinh mạnh dạn đưa ra một số nguyên tắc:
3.2.3.1. Tính tư tưởng vẫn là yêu cầu cao đối với tác phẩm sân khấu
19
Nếu tác phẩm sân khấu không có mục đích tư tưởng và nghệ thuật
mà chỉ đơn thuần giải trí thì vở diễn đó đã phủ nhận giá trị nhận thức, giá
trị giáo dục của nghệ thuật. Rất cần đáp ứng nhu cầu giải trí của công
chúng, nhưng không thể coi đó là mục đích cao nhất của tác phẩm sân
khấu, mà cần giúp khán giả thông minh hơn, có thêm kinh nghiệm sống
thông qua tính tư tưởng cao của tác phẩm, như đòi hỏi có ích của Thể hệ
Stanislavski.
3.2.3.2. Vận dụng sáng tạo kết hợp nhuần nhuyễn giữa thể nghiệm,
đồng cảm và gián cách để khám phá, phát hiện đời sống con người - nhân
vật
Phương pháp sáng tác phổ quát của sân khấu hiện đại là phương pháp
hiện thực tiên tiến, và cùng với nó, có nhiều cách thức thể hiện khác, nhất
là trong xử lý diễn xuất vai kịch của diễn viên. Song, dù theo phương thức
nào, thì ít nhiều không thể đứng ngoài phương pháp sáng tác chung là sự
phối kết hợp nhuần nhuyễn và điêu luyện giữa trí tuệ, cảm xúc và nguyên lý
thẩm mỹ ước lệ nhằm khám phá, phát hiện và phản ánh con người thời đại
ngày nay. Bởi vậy, Thể hệ Stanislavski vẫn còn là những bài học lý luận và
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- tmttlu_1_0764_1854841.pdf