Luận án Biến đổi văn hóa làng dệt Phương la (huyện Hưng hà, tỉnh Thái bình)

ã hội truyền thống và một số yếu tố văn hóa hiện nay nổi bật nhất, hình thành và diễn biến dưới tác động của CNH - HĐH: 1/Nghề dệt và văn hóa vật chất (không gian, cảnh quan; các di tích tín ngưỡng, tôn giáo); 2/Văn hóa xã hội, đó là sự hình thành tầng lớp chủ doanh nghiệp; việc tách họ, dựng nhà thờ mới và vấn đề an ninh - xã hội của làng; 3/Văn hóa tinh thần, những vấn đề nổi bật là sự thay đổi lối sống; phong tục cưới xin, tang ma, hội làng. 1.2. Tổng quan về làng dệt Phƣơng La 1.2.1. Điều kiện tự nhiên, dân cư và lịch sử hình thành làng 1.2.1.1. Điều kiện địa lý tự nhiên: Phương La (tên Nôm là làng Mẹo) thuộc xã Thái Phương, nằm ở phía Tây Nam huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình, có diện tích tự nhiên là 242,768 ha; hình thù làng giống một cái vó bè, cả bốn góc đều có các đường dẫn vào làng. 1.2.1.2. Dân cư: Phương La là vùng đất cổ, nơi hội tụ của dân di cư từ nhiều nơi khác đến. Làng có dân số đông, vào 1927, làng có 1528 dân,. Con 8 người nơi đây bôn ba, bươn trải, di cư qua nhiều vùng để mưu sinh nên rất chăm chỉ, cần cù, sáng tạo; luôn thích ứng với điều kiện sống 1.2.1.3. Vài nét về lịch sử hình thành làng: Theo lưu truyền dân gian, Phương La hình thành từ cuối triều Lý (cuối thế kỷ XII, đầu thế kỷ XIII) trên vùng đất tự nhiên sông nước thuộc phủ Long Hưng, một trong 24 phủ thời Trần, gắn với công lao của Hoằng Nghị Đại Vương, là thân sinh của Thái sư Trần Thủ Độ. Quá trình lập làng gắn với sự chung lưng đấu cật của 10 dòng họ (Trần, Nguyễn, Đào, Phạm, Lê, Vũ, Đặng, Đỗ, Đoàn, Đinh). 1.2.2. Nghề dệt làng Phương La trong xã hội truyền thống 1.2.2.1. Nguồn gốc nghề dệt Nghề dệt ở Phương La có từ bao giờ và tổ nghề dệt là ai, đến nay, vẫn còn là dấu hỏi. Chỉ biết rằng, từ thời Trần, dân làng Phương La đã phát triển nghề dệt. Các bậc cao niên trong làng giải thích, có một thời, tên làng là “Hương La”, nghĩa là lụa thơm. Loại lụa này nổi tiếng dùng để tiến vua, đối ngoại với các nước láng giềng. 1.2.2.2. Nguyên liệu dệt: Ngay từ xưa, người Phương La đã biết tạo ra nghề phụ, dệt được những tấm vải tơ lụa mềm mại để có thêm thu. Nguyên liệu để dệt đơn giản là tơ tằm, mua của người các làng xã lân cận. 1.2.2.3. Công cụ dệt: Công cụ dệt của làng Mẹo xưa rất đơn giản, thủ công, bao nhiêu năm vẫn là khung con phượng (còn gọi là khung con cò). Bộ công cụ của nghề dệt bao gồm khung cửi, dụng cụ đánh sa, đánh suốt để tạo nên những con thoi; bàn mắc, bàn tráng, tạo nên những hoa cửi 1.2.2.4. Tổ chức sản xuất và phân công lao động: Trong xã hội truyền thống, việc tổ chức sản xuất của làng Phương La đều theo quy mô hộ gia đình, tự sản, tự tiêu... Từ năm 1957-1958, người Phương La tổ chức sản xuất theo mô hình HTX tiểu thủ công nghiệp; đến năm 1960, các tổ hợp sản xuất hàng tiểu thủ công nghiệp ra đời. Năm 1980, làng nghề Phương La đã thành lập được ba tổ hợp sản xuất hàng dệt. 1.2.2.5. Sản phẩm dệt: Sản phẩm của làng Mẹo xưa đơn giản chỉ là lụa, vải vuông và các sản phẩm từ tơ tằm; những năm khó khăn 1959 -1960, làm ruột bấc đèn dầu các loại, dệt thắt lưng Lụa của người làng Mẹo màu mỡ gà vàng óng, mát mượt, mịn màng đẹp như ráng trời vàng mềm mại, đạt trình độ mỹ thuật và thẩm mỹ cao đã hút hồn biết bao người. 9 1.2.2.6. Việc tiêu thụ và thu nhập: Hình thức tiêu thụ sản phẩm của người làng Mẹo xưa rất đơn lẻ, tiêu thụ tại chợ làng. Người dân dùng khớp cột đình để đo độ rộng hẹp của lụa. Trong thời kỳ chiến tranh loạn lạc, có người đã phải đổ máu, thiệt mạng khi mang hàng dệt đến các tỉnh xa để tiêu thụ. Đến khi vải làng Mẹo trở nên nổi tiếng, thương lái ở các nơi tìm về mua mang đi. Giai đoạn sau hòa bình, trong thời bao cấp, người làng nghề đem hàng đi phải lén lút, lẩn tránh thuế vụ, nếu không may gặp họ thì không những bị tịch thu hàng mà còn bị phạt vì tội buôn gian, bán lận. 1.2.2.7. Truyền nghề và học nghề: Người làng Mẹo luôn tôn trọng truyền thống giữ bí quyết nghề và không tiết lộ cho bất cứ đối tượng nào; họ truyền nghề theo kiểu “cha truyền con nối”, truyền nghề trực tiếp trên khung dệt, chỉ truyền nghề cho con trai; chủ yếu là để giữ nghề. 1.2.3. Văn hóa làng Phương La trong xã hội truyền thống 1.2.3.1. Văn hóa vật chất Không gian, cảnh quan làng: Làng Phương La xưa là một cộng đồng bền chặt, tự trị, khép kín, được bao bọc bởi lũy tre làng. Người Phương La sống, dựng nhà quây quần, tụ cư bên nhau theo địa vực, mỗi gia đình ở một khoảnh đất riêng rộng rãi, xung quanh cũng được bao bọc bởi bờ tre hoặc hàng rào. Các gia đình chọn vị trí trung tâm của làng để làm nhà. Không gian của làng thoáng đãng với hệ thống đường làng, ngõ xóm dài ngoằn ngoèo; vườn cây, ao chuôm rộng rãi; làng khép kín, “biệt lập” với bên ngoài. Các di tích tín ngưỡng, tôn giáo: Làng Phương La có đủ cả đình, chùa, miếu, nhà thờ họ; trong đó, còn nhiều cổ vật quý. Nổi bật trong các di tích ấy là Đình Đông, chùa Ứng Mão, các đền, miếu và nhà thờ dòng họ. 1.2.3.2. Văn hóa xã hội của làng Phương La Cơ cấu tổ chức: Cơ cấu tổ chức của làng Phương La trước Cách mạng tháng Tám 1945 gồm một hệ thống các thỉết chế dựa theo các hình thức tập hợp người: dòng họ; xóm ngõ; giáp; kỳ mục và chức dịch, phường hội. - Dòng họ: trước 1994, làng Phương La có 10 dòng họ là Trần, Nguyễn, Đào, Phạm, Lê, Vũ, Đặng, Đỗ, Đoàn, Đinh. Về sau, có thêm dòng họ Ninh tới sinh sống. Họ Trần về lập ấp ở Phương La sớm nhất và là dòng họ có nhiều chi, số đinh đông nhất, chiếm tới 33% dân số trong làng. - Xóm, làng Phương La có bốn xóm, xóm Vượt là xóm có đình, có 10 chợ, ở trung tâm làng; xóm Đống; xóm Điếm và xóm Cầu Tiên. Trong thời kỳ hợp tác hóa, các xóm ần lượt được đổii thành thôn Phương La 1, Phương La 2, Phương La 3 và Phương La 4. Mỗi thôn có chi bộ, trưởng thôn, phó thôn kiêm công an viên, ban công tác mặt trận và các chi hội đoàn thể - Giáp: Theo các bậc cao niên thì xưa kia, bốn thôn của làng gồm có tám giáp, giáp của làng Phương La được tập hợp theo dòng họ, nhưng cũng có thể còn phụ thuộc vào cả số đinh trong giáp cùng với địa vực sống, - Hội đồng kỳ mục: Một thời gian dài, làng Phương La là một khối thống nhất. Về sau, do mâu thuẫn trong sinh hoạt đình trung, làng phân thành hai khu, lấy đình Đông làm trung tâm: phía Đông Đình và phía Tây Đình. Mỗi khu là một “thôn”, có bộ máy điều hành như một hội đồng kỳ mục. Đây là hiện tượng chia tách không phổ biến ở vùng châu thổ Bắc Bộ. - Bộ máy chức dịch: Trước Cách mạng tháng Tám 1945, làng Phương La cũng là một xã, có một bộ máy chức dịch thực hiện nhiệm vụ giữ gìn an ninh, thu thuế, điều động binh dịch cho nhà nước phong kiến. - Phường hội: Xưa, Phương La cũng có các tổ chức phường hội, như hội Tư văn, hội Tư võ, hội Lão nhiêu... Ngoài ra, làng còn có các phường nghề, phường tiền nhằm tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau khi khó khăn. Hệ thống ngôi thứ trong đình: Xã Hương La xưa (Phương La nay) cũng quy định các thứ hạng để căn cứ vào thứ hạng mà hưởng bổng lộc và thực hiện chức trách. Ngoài ngôi thứ dành cho những người có tiêu chuẩn về bằng cấp, phẩm hàm, chức tước và tuổi tác, làng Mẹo còn có các ngôi thứ dành cho những người bỏ tiền ra mua như lý trưởng, phó lý, chùm, giám sự ... Những chức mua này, ra làng cũng được chia các phần biếu: Trùm được chia đầu gà (hoặc má lợn); Lý trưởng được chia cẳng giò, phẩm oản; Giám sự được chia miếng nây (miếng bụng) lợn. 1.2.3.3. Văn hóa tinh thần của làng Phương La Việc cưới và việc tang - Việc cưới: Ngày trước, con cái trong nhà đến tuổi lấy vợ, lấy chồng đều do bố mẹ sắp đặt. Việc cưới quy định lệ nộp cheo và quy định rõ con gái lấy chồng nộp tiền cheo, rượu, trầu cau; con gái không được đi lấy chồng nơi khác. Con rể chưa cưới phải sêu Tết bố mẹ vợ tương lai vào mùng năm tháng Năm, gồm một con ngỗng cùng năm cân đỗ xanh; dạm 11 ngõ phải có một gà trống và năm đấu gạo nếp. - Việc tang (việc hiếu): các phong tục tập quán của làng Phương La được ghi chép trong bản “Tục lệ xã Phương La” lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Văn bản được lập ngày 22 tháng Năm năm Tự Đức thứ 34 (1881), gồm 19 Điều, trong đó có 13 Điều liên quan đến việc tang. Việc hiếu quy định từ việc báo tang, làm nhà tạm đến việc bắc rạp, hộ tang của họ tộc, của giáp, lệ biếu giáp và mời đãi những người hộ tang... Các lễ tiết và hội làng - Các lễ tiết trong năm của làng Phương La xưa về cơ bản vẫn giống như ở bao làng quê khác vùng châu thổ Bắc Bộ, gồm: Tết Nguyên Đán, Lễ tế, Lễ hợp kỵ, Lễ Thượng nguyên - Hội làng: Hội tại đình làng Phương La xưa kia được tổ chức từ ngày 20 đến ngày 25 tháng mười. Lễ hội tái hiện nhiều diễn xướng dân gian, trong đó có mô thức mô phỏng tục truyền nghề ươm tơ dệt lụa. Tiểu kết Trên cơ sở kế thừa lý luận của các học giả đi trước, Luận án đã phân tích và làm rõ thêm các khái niệm làng nghề, văn hóa làng nghề và biến đổi văn hóa làng nghề. Phương La là một làng cổ được hình thành và phát triển vào cuối triều Lý, gắn với công lao khai ấp, mở làng, lập chợ, truyền cho dân nghề dệt của Trần Hoằng Nghị. Ngoài họ Trần, còn các dòng họ Nguyễn, Đào, Phạm, Lê, Vũ, Đặng, Đỗ, Đoàn, Đinh cùng chung lưng đấu cật để gây dựng và phát triển làng. Về sau, có thêm họ Bùi và họ Ninh. Xưa, Phương La nổi tiếng là vùng đất trù mật, với sản xuất nông nghiệp và nghề thủ công rất phát triển. Sản phẩm lụa của làng nổi tiếng khắp vùng, từng được đem bán ở Kinh đô, là sản phẩm tiến vua và đối ngoại khi bang giao với các nước làng giềng. Phương La là một làng cổ mà ở đó còn lưu giữ được cả một quần thể di tích, công trình lịch sử văn hóa như Đình Đông, chùa Ứng Mão, đền Sơn Du, đền Thiên Quan, đền Thiên Quân và nhiều nhà thờ dòng họ như họ Trần, họ Vũ, họ Lê Hội làng Phương La xưa có nhiều hoạt động phong phú, nơi tái hiện các nghi thức của cư dân lúa nước; đồng thời cũng là nơi bảo lưu, trao truyền và thể hiện những giá trị văn hóa của địa phương Tóm lại, có một văn hóa làng nghề Phương La trên nền cảnh chung của văn hóa làng Việt ở châu thổ Bắc Bộ. 12 Chƣơng 2 NGHỀ DỆT VÀ VĂN HÓA VẬT CHẤT CỦA LÀNG PHƢƠNG LA HIỆN NAY 2.1. Nghề dệt của làng Phƣơng La hiện nay 2.1.1. Việc sử dụng và thu mua nguyên liệu dệt Nhờ tư duy thích ứng nhanh của người Phương La đã giúp họ nhanh chóng đổi mới nguyên liệu sản xuất đáp ứng nhu cầu thị trường. Nguyên liệu rất phong phú đa dạng (bông tự nhiên, bông nhân tạo, tơ tằm..) và thông dụng, có thể được mua từ nhiều nơi, hay nhập khẩu ở nước ngoài. Hình thành thị trường nguyên liệu cung cấp sợi cho Phương La tại làng và các địa phương khác theo hợp đồng có tính pháp lý, ổn định, bền vững. 2.1.2. Về công cụ dệt Người Phương La không ngừng sáng tạo, đổi mới, cải tiến công cụ dệt: từ thủ công thô sơ, đến các máy dệt hiện đại. Nhờ vậy, người thợ đỡ mất sức lao động mà năng suất tăng nhiều lần. Việc chuyển từ lao động cơ bắp sang lao động trí tuệ, từ lao động thủ công sang lao động công nghiệp để kịp thời ứng xử với guồng dệt của máy móc đã giúp tư duy người thợ cũng đổi mới từ chậm chạp, đủng đỉnh sang nhanh nhẹn, năng động hơn. 2.1.3. Về tổ chức sản xuất Công cuộc Đổi mới, người Phương La mạnh dạn đổi mới cả trong tổ chức sản xuất: sản xuất theo hộ gia đình, sản xuất theo tổ hợp và sản xuất theo công ty, xí nghiệp. Quy trình sản xuất mới với công nghệ hiện đại, năng suất, chất lượng cao mang lại cho người dân đời sống sung túc; đồng thời, tạo cho người Phương La có tư duy quản lý, suy nghĩ vượt trội hơn những người khác. Từ tư duy “trọng nông”, lấy lương thực làm đầu, cuộc sống “tự cung, tự cấp”, “an phận” sang tư duy “kinh tế hàng hóa, thị trường”, phấn đấu trở thành “ông chủ” Đây chính là những yếu tố góp phần tạo nên sự biến đổi của văn hóa; hình thành lối sống, nét tính cách của người Phương La. 2.1.4. Về sản phẩm Từ năm 1990, người Phương La đã chuyển hướng chủ yếu dệt khăn các loại cho thị trường trong nước và quốc tế. Sản phẩm của làng Mẹo chủ yếu xuất đi nhiều nước cũng như trên toàn lãnh thổ Việt Nam. 13 2.1.5. Về hình thức tiêu thụ sản phẩm Các ông chủ của thời kỳ đổi mới phát huy trí tuệ, đẩy mạnh sản xuất, ký kết hợp đồng với các tỉnh trong nước và các công ty nước ngoài để xuất khẩu hàng khăn các loại với khối lượng lớn, đem lại thu nhập mỗi năm hàng tỷ đồng cho các doanh nghiệp. Có điều kiện kinh tế, người Phương La tăng cường được các mối quan hệ, tự tin khẳng định mình, tạo được niềm tin trong làm ăn, tham gia các hoạt động xã hội, từ thiện góp phần hình thành văn hóa tinh thần, lối sống của người Phương La. 2.1.6. Về cách thức truyền nghề và học nghề Việc truyền nghề bây giờ đã “mở” hơn rất nhiều, truyền nghề cho mọi người học việc, cạnh tranh những thợ có tay nghề cao để phát triển sản xuất. Nhóm đối tượng được gia đình truyền nghề hiện nay chủ yếu là lao động trẻ, thanh niên. 2.2. Văn hóa vật chất của làng dệt Phƣơng La hiện nay 2.2.1. Không gian, cảnh quan làng Ao, vườn được san lấp làm nhà xưởng sản xuất, lượng cây xanh trong làng và ngoài đường ít đi, không gian công cộng cũng bị thu hẹp. Đường chính dẫn vào làng người đông tấp nập, thậm chí tắc đường. Phương La nhà cửa san sát nhau, đường ngang ngõ dọc không khác thành phố là mấy. Bờ rào, bờ dậu, vườn ao đã được thay thế bằng nhà xưởng, sân nền bê tông. Nhà nào cũng kín cổng, cao tường, thể hiện sự riêng tư, độc lập của các gia đình, biểu hiện lối sống đô thị độc lập, đề cao sở hữu cá nhân và sự riêng tư của không gian sinh sống ở mỗi gia đình. 2.2.2. Việc phục dựng, tu bổ các di tích Trong khoảng 10 năm trở lại đây, hệ thống di tích đình, đền, chùa, miếu ở Phương La được quan tâm dựng mới hoặc tôn tạo rất khang trang và quy củ, góp phần giữ gìn, bảo lưu và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của địa phương; khơi dậy lòng tự hào, tinh thần cố kết cộng đồng, nhớ về cội nguồn của người dân. Tuy nhiên, việc trùng tu cũng làm mất đi sự cổ kính, tính đồng nhất của di tích; việc thực hiện các lễ nghi cũng có những biến đổi, biện lễ của các dòng họ cũng có biểu hiện ganh đua 14 Tiểu kết Nghề dệt phát triển, mang lại nguồn thu rất lớn cho người dân. Đặc biệt, công cụ sản xuất được người Phương La luôn cải tiến, đổi mới, đáp ứng nhu cầu khách hàng về sản phẩm. Do nhu cầu sản phẩm ngày một tăng, truyền nghề không còn bó hẹp trong gia đình mà họ truyền cho tất cả những người đến làm thuê. Ngày nay, nghề dệt khăn của làng Phương La phát triển mạnh mẽ, thành lập được nhiều công ty, xí nghiệp, tổ hợp; nhiều nhà tỷ phú thành đạt từ dệt khăn của làng. Sản phẩm của làng dệt có mặt không chỉ trên thị trường trong nước mà cả nhiều nước trên thế giới. Đời sống nhân dân trong xã nói chung, các hộ làm nghề dệt không ngừng được nâng cao. Đây là một trong những yếu tố tác động góp phần tạo lên những vấn đề nổi bật về văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần của làng dệt Phương La. Không gian cảnh quan làng biến đổi, nhiều biệt thự, vila, nhà cao tầng mọc lên, đường làng, ngõ xóm không khác gì thành phố; ao hồ, vườn cây xanh đã bị biến mất, thay vào đó là các nhà xưởng sản xuất, khu chứa nguyên liệu Trên đây là một trong những yếu tố tác động góp phần tạo nên những vấn đề nổi bật về văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần của làng dệt Phương La Chƣơng 3 VĂN HÓA XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA TINH THẦN CỦA LÀNG DỆT PHƢƠNG LA HIỆN NAY 3.1. Văn hóa xã hội của làng dệt Phƣơng La hiện nay 3.1.1. Sự hình thành tầng lớp chủ doanh nghiệp 3.1.1.1. Sự hình thành các chủ doanh nghiệp và vai trò của họ trong đời sống kinh tế- xã hội và văn hóa của làng A. Sự hình thành các chủ doanh nghiệp Sản xuất phát triển, hình thành các công ty TNHH, các doanh nghiệp; đồng thời, là sự hình thành và trưởng thành của đội ngũ giám đốc, các chủ cơ sở sản xuất. Tại làng Phương La hiện có khoảng 50 doanh nghiệp. Họ có vai trò ký kết hợp đồng, chủ động tìm nguồn nguyên liệu rẻ, hình thành hệ thống tổ chức, sản xuất đảm bảo chất lượng, đảm bảo việc tiêu thụ sản phẩm. Ba yếu tố trên thúc đẩy sản xuất phát triển. 15 B. Vai trò của các chủ doanh nghiệp ở Phương La trong đời sống kinh tế - xã hội và văn hóa của làng Các chủ doanh nghiệp ở Phương La đã tạo công ăn việc làm cho 78.000 người, ủng hộ tiền bạc và công sức để xây dựng các công trình phúc lợi của làng xã, hỗ trợ phục hồi, trùng tu, xây mới các di tích. Họ là động lực quan trọng để duy trì và thúc đẩy làng nghề phát triển, có vai trò với làng xã ở nhiều phương diện của đời sốngTầng lớp chủ doanh nghiệp ra đời cũng tạo ra những mặt trái cho xã hội. Đó là gia tăng sự phân hóa giàu nghèo, hình thành các giai tầng xã hội khác nhau; tạo ra nhu cầu hưởng thụ văn hóa khác nhau... dễ dẫn đến sự pha tạp, biến dạng của văn hóa tâm linh. 3.1.1.2. Các mối quan hệ xã hội mới xuất hiện trong quá trình làm nghề Quan hệ trước đây của những người dân trong làng là mối quan hệ dòng họ, huyết thống và quan hệ cộng đồng làng xóm, giờ đây hình thành những mối quan hệ xã hội mới: quan hệ giữa những ông chủ doanh nghiệp, giữa chủ doanh nghiệp với công nhân lao động, giữa chủ doanh nghiệp với chủ đại lý tiêu thụ sản phẩm Việc xuất hiện các mối quan hệ mới góp phần làm cho dân làng càng tự tin, năng động và chỉnh chu hơn trong ứng xử và càng thận trọng giữ gìn các mối quan hệ. 3.1.2. Hiện tượng tách họ, dựng nhà thờ mới 3.1.2.1. Nguyên nhân tách họ Công cuộc Đổi mới cùng sự phát triển của kinh tế đã tạo điều kiện cho việc phục hưng dòng họ. Phong trào “trở về nguồn, tìm về cội nguồn” xuất hiện ở phần lớn các địa phương, các dòng họ. Việc sưu tầm tư liệu để dịch lại, lập lại và bổ sung gia phả, tộc phả hoặc phả đồ; dựng lại hoặc tu bổ nhà thờ họ, sửa sang mộ tổ, tổ chức lại các nghi thức tế lễ diễn ra phổ biến. Qua thời gian, ở nhiều địa phương, một số dòng họ đã xảy ra tranh chấp về thế thứ do không còn lưu giữ được gia phả; dẫn đến mâu thuẫn, không cùng tổ chức các sinh hoạt chung của dòng họ, thậm chí có nơi từ tranh chấp thế thứ và “đoạn tuyệt” quan hệ này dẫn đến tranh chấp nhà thờ họ, chính quyền phải giải quyết. Phương La là làng nghề, kinh tế phát triển, xuất hiện đội ngũ doanh nhân giàu có, trong số họ, có một số người có tính thích phô trương, “thích thể hiện” nên những đặc điểm tiêu cực trên đây của dòng họ dẫn đến tình 16 trạng cực đoan, một số chủ doanh nghiệp bỏ tiền ra dựng nhà thờ riêng, giúp cho việc tách họ nhanh chóng được “hoàn thiện”. 3.1.2.2. Thực trạng hiện tượng tách họ, dựng nhà thờ mới ở làng dệt Phương La Nghề dệt phát triển, kinh tế giàu có, đời sống vật chất của người dân nâng cao, song cũng vì thế mà nảy sinh bất hòa, mâu thuẫn trong các mối quan hệ ruột thịt, họ hàng, điển hình là sự mâu thuẫn trong các dòng họ, dẫn đến hiện tượng tách họ, dựng nhà thờ mới, tổ chức cúng lễ riêng, sinh hoạt họ cũng bị chia tách (như họ Trần, họ Đỗ, họ Đào ). Trên đây cũng là biểu hiện của sự rạn nứt tính cố kết cộng đồng dòng họ, làng xã trong điều kiện CNH - HĐH và hội nhập quốc tế. 3.1.3. Vấn đề an ninh - xã hội Nghề phát triển, quá trình công nghiệp hóa cùng với sự xuất hiện của những người lao động làm thuê đã khiến cho vấn đề an ninh - xã hội của Phương La luôn tiềm ẩn những phức tạp. Làng quá tải về nhiều mặt: mật độ dân số, sử dụng dịch vụ, hạ tầng cơ sở; tỷ lệ sinh con thứ ba, thứ tư cao; tiềm ẩn trong một vài gia đình đã có con bị nghiện; mối quan hệ giữa người với người chủ yếu là quan hệ kinh tế, luật pháp, nặng về lý còn cái tình đã giảm; những dòng họ, những gia đình có kinh tế thường có sự ảnh hưởng chi phối tới các hoạt động của làng 3.2. Văn hóa tinh thần của làng dệt Phƣơng La hiện nay 3.2.1. Lối sống, tâm lý của người Phương La 3.2.1.1. Sự hình thành nhịp sống và tác phong, lối sống công nghiệp Nghề dệt chiếm ưu thế và chuyển sang sản xuất công nghiệp, người dân từng bước thay đổi lối sống truyền thống, dần chuyển thành công nhân. Từ nhịp sống mùa vụ, nông nghiệp sang nhịp sống công nghiệp chưa đầy đủ, có sự pha trộn, đan xen, chưa hẳn là nhịp sống đô thị nhưng khẩn trương, gấp gáp và năng động hơn. Cuộc sống có nhiều thay đổi, mối quan hệ xã hội cũng đổi thay; lối sống đô thị, công nghiệp đã và đang hình thành, tồn tại đan xen với lối sống nông nghiệp tình nghĩa làng quê trong làng Phương La. 3.2.1.2. Tính cách người làm nghề - Tính cần cù, kiên nhẫn 17 - Tính nhanh nhạy, sáng tạo, quyết tâm và khát vọng làm giàu - Tính mưu mẹo, tính toán và tiết kiệm - Tính cố kết cộng đồng - Tính cách cư dân thành thị bước đầu hình thành 3.2.2. Phong tục cưới xin, tang ma 3.2.2.1. Việc cưới xin Ngày nay, trai gái tự do hôn nhân, cưới ở Phương La đã khác trước rất nhiều: việc mời cưới rất rộng, cỗ cưới được đặt sẵn, quà mừng cưới là tiền, rước dâu bằng xe ô tô dù khoảng cách gần. Để tiết kiệm được thời gian tập trung cho sản xuất, người Phương La tổ chức ăn cưới sớm vào khoảng 8 giờ sáng. Việc cưới ở làng Phương La cơ bản vẫn giữ được những lễ nghi phù hợp với truyền thống. Tuy nhiên, hiện tượng đón dâu hai lần diễn ra khá phổ biến, trong tổ chức lễ cưới vẫn có biểu hiện ganh đua 3.2.2.2. Việc tang Đối với việc tang ma cho người mất ở Phương La, về cơ bản các thủ tục vẫn được duy trì, những tiết chính vẫn diễn ra theo đúng trình tự xưa. Các hủ tục dần bị xóa bỏ để phù hợp với điều kiện, nhịp sống của làng nghề, không còn tình trạng “người mất, lợn ngả theo”. Người Phương La vẫn chưa quen việc hỏa táng, nhiều gia đình khi bố mẹ mất đi, coi trọng việc mời thầy địa lý về xem đất để đặt mộ; mua đất xí phần, khoanh riêng khu an táng của dòng họ; việc phúng viếng linh đình diễn ra mạnh mẽ. 3.2.3. Hội làng Hội đình làng Phương La hiện nay vẫn diễn ra tại đình Đông từ ngày 20 đến ngày 25 tháng 10 âm lịch. Người trảy hội đình Đông cũng tăng lên rất nhiều, thành phần tham gia lễ hội cũng phong phú hơn. Ngoài phần lễ và một số trò diễn dân gian truyền thống, lễ hội đình Phương La đã phục hưng được một số trò hội vốn đã bị mai một; từng bước đưa các sinh hoạt văn hoá thể thao hiện đại vào lễ hội, thu hút đông đảo nhân dân tham gia. Tuy nhiên, những trò chơi dân gian bị mai một dần, một số hoạt động đã không còn duy trì nữa, như thi dệt vải, thi đấu gậy Đặc biệt, mỗi dòng họ, thậm chí nhiều gia đình cũng biện lễ vào dâng, gia đình khá giả thì biện lễ càng lớn và có đoàn tế riêng nên cầu kỳ, tốn kém và dễ dẫn đến làm biến dạng hoạt động tâm linh, thay vào đó là thể hiện thế mạnh kinh tế của dòng họ. 18 Tiểu kết Việc hình thành các công ty, doanh nghiệp làm cho làng nghề Phương La ngày càng giàu có, nhiều tỷ phú nổi lên đã dẫn tới hình thành tầng lớp chủ doanh nghiệp và xuất hiện các mối quan hệ mới trong làng nghề. Quá trình CNH, đô thị hóa, nhất là kinh tế phát triển đã tác động đến đời sống văn hóa - xã hội của làng. Vốn là làng cổ, các dòng họ về sinh sống đã được nhiều đời, ngày một đông, cộng thêm sự tác động của các yếu tố kinh tế,... đã dẫn đến việc tách họ, xây nhà thờ mới chi phối tới tính cố kết cộng đồng, dòng họ; ảnh hưởng tới tâm lý và tình cảm của những người có cùng cội nguồn. Nghề dệt phát triển kéo theo các vấn đề về an ninh - xã hội của Phương La, làng luôn tiềm ẩn những vấn đề phức tạp, đặt ra cho các cấp chính quyền phải giải quyết Khi nghề dệt của làng Phương La chiếm ưu thế và chuyển sang sản xuất công nghiệp, người dân thay đổi lối sống truyền thống, chuyển thành người công nhân. Nhịp sống công nghiệp đã được biểu hiện rõ nét trong làng Phương La, song sự cố kết cộng đồng vẫn được duy trì. Nhịp sống có sự biến đổi nhưng các lễ tiết, phong tục vẫn được bảo lưu, coi trọng và thể hiện theo mô thức, nhịp điệu của đời sống nông nghiệp mùa vụ nhưng được đầu tư và tiến hành trang trọng hơn Tuy nhiên, trong thực hành lễ nghi có những biểu hiện chưa đúng với truyền thống, một số giá trị văn hóa trong lễ hội chưa được quan tâm đúng mức nên bị mờ nhạt hoặc không còn. Chƣơng 4 NHỮNG VẤN ĐỀ RÚT RA TỪ VIỆC NGHIÊN CỨU BIẾN ĐỔI VĂN HÓA LÀNG DỆT PHƢƠNG LA 4.1. Những tác động của biến đổi văn hóa làng dệt Phƣơng La đến kinh tế - xã hội và văn hóa của làng Nghề phát triển, nhiều “ông chủ” ra đời dẫn đến phân hóa giàu nghèo diễn ra mạnh mẽ, sâu sắc. Những vấn đề về xã hội nảy sinh, nhất là vấn đề an ninh trật tự, không gian cảnh quan làng, giữ gìn môi trường, bảo vệ các giá trị văn hóa, việc chấp hành chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước của người dân chưa cao. Biểu hiện suy giảm tính cộng đồng; xu 19 hướng tách họ, lập nhà thờ mới; xu hướng một bộ phận cư dân ít tham gia vào các hoạt động chung, hình thành lối sống riêng... Bên cạnh đó, việc kiến trúc thiếu đồng bộ, dẫn đến không gian làng không còn thoáng đãng như xưa, thiếu cây xanh, ít khu vui chơi giải trí công cộng. 4.2. Dự báo xu hƣớng văn hóa làng dệt Phƣơng La trong thời gian tới 4.2.1. Xu hướng chú trọng, đề cao các giá trị văn hóa truyền thống “Phú quý sinh lễ nghĩa”, vì thế, các lễ nghi được tăng cường, khôi phục, các lễ n