Luận án Nghiên cứu thực trạng và đề xuất đổi mới pháp luật về thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư

ng hợp bồi thƣờng tài sản để giải phóng mặt bằng xây dựng các công 80 trình hạ tầng kỹ thuật trong đô thị thì phƣơng án giải phóng mặt bằng phải bảo đảm vừa xây dựng đƣợc công trình mới, vừa chỉnh trang đƣợc các công trình mặt phố theo quy hoạch chi tiết xây dựng đƣợc duyệt. - Kinh phí bồi thƣờng: Trƣờng hợp giải phóng mặt bằng xây dựng theo quy hoạch xây dựng đƣợc phê duyệt mà chƣa có dự án đầu tƣ xây dựng công trình thì kinh phí bồi thƣờng lấy từ ngân sách hoặc huy động và đƣợc thu hồi lại khi giao đất, cho thuê đất. Trƣờng hợp giải phóng mặt bằng xây dựng theo dự án đầu tƣ xây dựng công trình có mục đích kinh doanh hoặc dự án đầu tƣ xây dựng công trình không có mục đích kinh doanh, công trình phục vụ cho cộng đồng thì kinh phí bồi thƣờng đƣợc lấy trực tiếp từ dự án đầu tƣ (Quốc hội, 2003 b ). 3.1.3.3. Luật Đầu tư năm 2005 Luật Đầu tƣ năm 2005 cũng có các quy định về thu hồi đất, bồi thƣờng, hỗ trợ, tái định cƣ để thực hiện các dự án đầu tƣ nhƣ sau: - Cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền có trách nhiệm thu hồi đất, bồi thƣờng, giải phóng mặt bằng trƣớc khi giao đất hoặc cho nhà đầu tƣ thuê đất; trƣờng hợp nhà đầu tƣ đã có thỏa thuận với ngƣời sử dụng đất về việc bồi thƣờng, giải phóng mặt bằng mà ngƣời sử dụng đất không thực hiện các nghĩa vụ nhƣ đã thỏa thuận thì Uỷ ban nhân dân cấp có thẩm quyền nơi có dự án đầu tƣ có trách nhiệm tổ chức thực hiện giải phóng mặt bằng trƣớc khi bàn giao mặt bằng cho nhà đầu tƣ theo quy định của pháp luật. - Đối với dự án đầu tƣ phù hợp với QHSDĐ đã đƣợc cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền phê duyệt thì nhà đầu tƣ đƣợc nhận chuyển nhƣợng, thuê quyền sử dụng đất, nhận góp vốn bằng quyền sử dụng đất của tổ chức kinh tế, hộ gia đình, cá nhân theo quy định của pháp luật về đất đai mà không phải thực hiện thủ tục thu hồi đất. - Chính phủ dành nguồn vốn đầu tƣ từ ngân sách để hỗ trợ đối với các trƣờng hợp thực hiện bồi thƣờng giải phóng mặt bằng trong các khu chức năng và tái định cƣ, tái định canh cho các hộ gia đình, cá nhân bị thu hồi đất. Thủ tƣớng Chính phủ quyết định phƣơng thức huy động các nguồn vốn khác để đầu tƣ phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội khu tái định cƣ (Quốc hội, 2005 b ). 81 3.1.3.4. Pháp luật về bảo vệ và phát triển rừng Nghị định số 23/2006/NĐ-CP ngày 03 tháng 3 năm 2006 của Chính phủ về thi hành Luật Bảo vệ và phát triển rừng, Thông tƣ số 24/2013/TT-BNNPTNT ngày 06 tháng 5 năm 2013 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn quy định việc trồng rừng thay thế khi chuyển mục đích sử dụng rừng sang mục đích khác, trong đó quy định tổ chức, cá nhân là chủ dự án có chuyển mục đích sử dụng rừng sang mục đích khác chịu trách nhiệm tổ chức lập phƣơng án trồng rừng thay thế trình cấp có thẩm quyền phê duyệt; trƣờng hợp không có quỹ đất để thực hiện trồng rừng thay thế thì Ủy ban nhân dân cấp tỉnh báo cáo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn để bố trí trồng rừng thay thế ở địa phƣơng khác; trƣờng hợp chủ dự án không có điều kiện tổ chức trồng rừng thay thế theo phƣơng án thiết kế, dự toán đã đƣợc cơ quan có thẩm quyền phê duyệt thì báo cáo rõ lý do với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và nộp số tiền đó vào quỹ Bảo vệ và phát triển rừng Trung ƣơng (Chính phủ, 2006 b ), (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2013 a ). 3.1.3.5. Pháp luật về quản lý, bảo vệ đất trồng lúa: - Nghị định số 42/2012/NĐ-CP ngày 11 tháng 5 năm 2012 của Chính phủ về quản lý và sử dụng đất trồng lúa, Thông tƣ số 205/2012/TT-BTC ngày 23 tháng 11 năm 2012 của Bộ Tài chính hƣớng dẫn thực hiện chính sách hỗ trợ để bảo vệ và phát triển đất trồng lúa quy định: khi thu hồi đất trồng lúa để giao, cho thuê cho tổ chức, cá nhân để sử dụng vào mục đích khác phải có phƣơng án sử dụng lớp đất mặt và bù bổ sung diện tích đất chuyên trồng lúa nƣớc bị mất do chuyển mục đích sử dụng; tổ chức, cá nhân đƣợc Nhà nƣớc giao, cho thuê đất có thể nộp kinh phí để tổ chức thực hiện phƣơng án sử dụng lớp đất mặt và bù bổ sung diện tích đất chuyên trồng lúa nƣớc bị mất tại địa phƣơng; kinh phí đƣợc nộp cho Uỷ ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ƣơng để tổ chức thực hiện khai hoang, phục hoá, cải tạo các vùng đất trồng lúa kém chất lƣợng, đất trồng trọt khác trên địa bàn; mức kinh phí phải nộp do Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh quyết định. Kinh phí bóc lớp đất mặt tầng canh tác và bù bổ sung diện tích đất chuyên trồng lúa nƣớc bị mất do chuyển mục đích sử dụng đƣợc tính vào chi phí đầu tƣ dự án, công trình (Chính phủ, 2012; Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2013b; Bộ Tài chính, 2012). 82 3.1.3.6. Các quy định đặc thù về thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư Trong quá trình thực hiện các dự án trọng điểm quốc gia nhƣ Công trình thủy điện Sơn La (Nguyễn Dũng Tiến, 2002), Khu kinh tế Nghi Sơn, các dự án có sử dụng nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức ODA của quốc tế, Thủ tƣớng Chính phủ đã ban hành các quy định đặc thù về thu hồi đất, bồi thƣờng, hỗ trợ, tái định cƣ có sự khác biệt so với chính sách hiện hành. Trong đó có những điểm đáng chú ý nhƣ sau: - Điều kiện đƣợc bồi thƣờng cởi mở hơn so với các quy định đang áp dụng chung. Vấn đề xem xét về tính hợp pháp của nguồn gốc sử dụng đất, tài sản trên đất đƣợc thông thoáng hơn, không chặt chẽ nhƣ các dự án khác. Cá biệt nhƣ dự án Thủy điện Sơn La, khi bồi thƣờng về đất chỉ căn cứ vào số liệu diện tích theo sơ đồ trích đo tạm thời (diện tích lớn hơn thực tế). - Mức bồi thƣờng, hỗ trợ cao hơn quy định chung. Đối với các hộ không đủ điều kiện bồi thƣờng, các hộ nghèo thì mức hỗ trợ vẫn phải đảm bảo để thoát nghèo, có đủ sinh kế cho cuộc sống. - Vấn đề tái định cƣ đƣợc quan tâm hơn, khu tái định cƣ đƣợc xây dựng đồng bộ, có tính đến phong tục, tập quán cộng đồng; nhìn chung đã gắn kết hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội cũng nhƣ các công trình, không gian văn hóa sinh hoạt chung của cả cộng đồng. - Việc thực hiện nhiệm vụ bồi thƣờng giải phóng mặt bằng đƣợc tập trung chỉ đạo thống nhất, có sự quan tâm của cấp lãnh đạo, sự tham gia vào cuộc của cả hệ thống chính trị. 3.1.4. Quy định cụ thể về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của địa phương Theo quy định của pháp luật, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quy định chi tiết, cụ thể một số nội dung phục vụ cho công tác bồi thƣờng, hỗ trợ và tái định cƣ khi thu hồi đất cho phù hợp với tình hình kinh tế, xã hội của từng địa phƣơng và các địa phƣơng đã có những quy định cụ thể khá linh hoạt (Viện Nghiên cứu lập pháp - Ủy ban thƣờng vụ Quốc hội, 2011): - Về hỗ trợ đất nông nghiệp trong khu dân cƣ và đất vƣờn ao không đƣợc công nhận là đất ở: theo quy định, diện tích đất để tính hỗ trợ không quá 5 lần hạn mức giao đất ở tại địa phƣơng. Một số tỉnh không quy định hạn mức chung cho toàn 83 tỉnh mà quy định hạn mức riêng cho từng khu vực, ví dụ nhƣ tỉnh Đắk Nông quy định không quá 1.500m2 tại khu vực nông thôn và không quá 800m2 đối với các phƣờng, thị trấn; tỉnh Phú Thọ quy định diện tích đất hỗ trợ theo tỷ lệ phần trăm của diện tích đất bị thu hồi; tỉnh Hà Nam quy định hình thức hỗ trợ bằng đất sản xuất, kinh doanh dịch vụ phi nông nghiệp hoặc đất ở khi thu hồi trên 30% diện tích đất nông nghiệp, theo đó, diện tích đất phi nông nghiệp đƣợc giao bằng 7% diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi. - Đối với hỗ trợ đất nông nghiệp trong địa giới hành chính phƣờng, trong khu dân cƣ; thửa đất nông nghiệp tiếp giáp với ranh giới phƣờng, ranh giới khu dân cƣ, giá đất đƣợc tính để hỗ trợ theo quy định bằng 20% đến 50% giá đất ở trung bình của khu vực có đất bị thu hồi. Một số tỉnh có mức quy định cụ thể áp dụng chung trong toàn tỉnh nhƣ tỉnh Phú Thọ quy định mức hỗ trợ bằng tiền là 240.000 đồng/m2 đối với đất thuộc khu vực đô thị, 160.000 đồng/m2 đối với đất thuộc khu vực đồng bằng 110.000 đồng/m2 đối với đất thuộc khu vực trung du, miền núi. - Mức hỗ trợ đào tạo và chuyển đổi nghề nghiệp cho các đối tƣợng bị thu hồi đất nông nghiệp: các địa phƣơng đã có hƣớng dẫn cụ thể, theo đó các mức hỗ trợ thƣờng chia làm 2 mức: bị mất từ 30% đến 70% diện tích đất nông nghiệp và mức trên 70% diện tích đất nông nghiệp; có một số tỉnh nhƣ Hà Nam chia làm 3 mức áp dụng là từ 30% đến 50%, 50% đến 70% và trên 70%. 3.2. Đánh giá thực trạng thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư 3.2.1. Biến động đất đai và tình hình thu hồi đất 3.2.1.1. Biến động sử dụng đất cả nước giai đoạn 2000 - 2010 Tính đến thời điểm 31/12/2010, tổng diện tích đất tự nhiên là 33.095 nghìn ha, trong đó (Tổng cục Quản lý đất đai, 2011 a ): - Đất nông nghiệp: 26.226 nghìn ha, chiếm 79,24% diện tích tự nhiên. - Đất phi nông nghiệp: 3.705 nghìn ha, chiếm 11,20% diện tích tự nhiên. - Đất chƣa sử dụng: 3.164 nghìn ha, chiếm 9,56% diện tích tự nhiên. Trong vòng 10 năm, sự biến động về diện tích, cơ cấu các loại đất cho thấy diện tích đất nông nghiệp, diện tích đất phi nông nghiệp đều tăng, điều này phù hợp với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nƣớc. Diện tích đất chƣa sử dụng 84 giảm đáng kể do đƣợc chuyển sang đất nông nghiệp và đất phi nông nghiệp. Số liệu cụ thể (thể hiện trong Bảng 3.1): Bảng 3.1: Biến động sử dụng diện tích đất giai đoạn 2000 – 2010 Đơn vị tính: nghìn ha; Tỷ lệ (%) Số TT Chỉ tiêu Năm 2000 Năm 2010 Tăng (+),Giảm (-) Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ 1 Đất nông nghiệp 21.532 65,01 26.226 79,24 +4.694 +14,23 2 Đất phi nông nghiệp 2.850 8,60 3.705 11,20 +855 +2,60 3 Đất chƣa sử dụng 8.739 26,39 3.164 9,56 -5.575 -16,83 Diện tích tự nhiên 33.121 100,00 33.095 100,00 -26 (Nguồn: Tổng cục Quản lý đất đai, 2010) a) Đất nông nghiệp Diện tích đất nông nghiệp đến năm 2010 có 26.226 nghìn ha, tăng 4.694 nghìn ha so với năm 2000 (bình quân trong 10 năm gần đây tăng khoảng 470 nghìn ha/năm) và so với năm 1990 tăng 9.820 nghìn ha. Việc tăng diện tích đất nông nghiệp trong vòng 20 năm qua là tƣơng đối đồng đều giữa các giai đoạn (thể hiện trong Bảng 3.2). Bảng 3.2. Biến động sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2000 - 2010 Đơn vị tính: Diện tích (nghìn ha); Tỷ lệ (%) Số TT Chỉ tiêu Năm 2000 Năm 2010 Tăng (+), giảm (-) Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ ĐẤT NÔNG NGHIỆP 21.532 100,00 26.226 100,00 +4.694 1 Đất sản xuất nông nghiệp 9.570 44,45 10.126 38,61 +556 -5,84 - Đất trồng cây hàng năm 6.760 31,40 6.438 24,55 -322 -6,85 - Đất trồng cây lâu năm 2.810 13,05 3.688 14,06 +878 +1,01 2 Đất lâm nghiệp 11.575 53,76 15.366 58,59 +3.791 +4,83 - Đất rừng sản xuất 4.734 21,99 7.432 28,34 +2.698 +6,35 - Đất rừng phòng hộ 5.398 25,07 5.795 22,10 +397 -2,97 - Đất rừng đặc dụng 1.443 6,70 2.139 8,16 +696 +1,46 3 Đất nuôi trồng thuỷ sản 368 1,71 690 2,63 +322 +0,92 4 Đất làm muối 19 0,08 18 0,07 -1 -0,01 5 Đất nông nghiệp còn lại 26 0,10 +26 +0,10 (Nguồn: Tổng cục Quản lý đất đai, 2010) 85 Đất sản xuất nông nghiệp có 10.126 nghìn ha, chiếm 30,60% diện tích tự nhiên và chiếm 38,61% diện tích đất nông nghiệp của cả nƣớc; tăng 556 nghìn ha so với năm 2000. Đất lâm nghiệp có 15.366 nghìn ha, chiếm 46,43% diện tích tự nhiên và chiếm 58,59% diện tích đất nông nghiệp, tăng 3.790 nghìn ha so với năm 2000. b) Đất phi nông nghiệp Năm 2010, diện tích đất phi nông nghiệp là 3.705 nghìn ha chiếm 11,20% diện tích tự nhiên, tăng 855 nghìn ha so với năm 2000, cụ thể nhƣ sau: i) Đất ở: Cả nƣớc có 684 nghìn ha, chiếm 18,46% diện tích đất phi nông nghiệp, gồm: - Đất ở tại nông thôn: năm 2010, cả nƣớc có 550 nghìn ha, bình quân 91 m 2/ngƣời dân nông thôn, tăng 179 nghìn ha so với năm 2000 (bình quân tăng 17,9 nghìn ha/năm). - Đất ở tại đô thị: năm 2010, cả nƣớc có 726 đô thị, gồm 5 thành phố trực thuộc Trung ƣơng, 54 thành phố trực thuộc tỉnh, 43 thị xã và 624 thị trấn. Diện tích đất đô thị (theo địa giới hành chính phƣờng, thị trấn) có 1.517 nghìn ha, tăng thêm 531 nghìn ha so với năm 2000 (bình quân tăng 53 nghìn ha/năm). Đất ở đô thị năm 2010 là 134 nghìn ha, tăng 62 nghìn ha so với năm 2000 (bình quân tăng trên 6 nghìn ha/năm). ii) Đất chuyên dùng: năm 2010 có 1.824 nghìn ha, chiếm 49,23% diện tích đất phi nông nghiệp, tăng 752 nghìn ha so với năm 2000, bao gồm các loại đất sau (thể hiện trong Bảng 3.3): - Đất trụ sở cơ quan, công trình sự nghiệp: năm 2010 có 20 nghìn ha, chiếm 1,10% diện tích đất chuyên dùng, tăng 1 nghìn ha so với năm 2000. - Đất quốc phòng, an ninh: năm 2010 có 338 nghìn ha (gồm đất quốc phòng 289 nghìn ha, đất an ninh 49 nghìn ha), tăng 146 nghìn ha so với năm 2000. - Đất sản xuất, kinh doanh phi nông nghiệp: năm 2010 có 259 nghìn ha, chiếm 14,20% diện tích đất phi nông nghiệp, tăng 190 nghìn ha so với năm 2000 . 86 Bảng 3.3. Biến động diện tích đất phi nông nghiệp giai đoạn 2000 - 2010 Đơn vị tính: Diện tích (nghìn ha); Tỷ lệ (%) Số TT Chỉ tiêu Năm 2000 Năm 2010 Tăng (+), giảm (-) Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ Diện tích Tỷ lệ ĐẤT PHI NÔNG NGHIỆP 2.850 100,00 3.705 100,00 +855 1 Đất ở 443 15,54 684 18,46 +241 +2,92 - Đất ở tại nông thôn 371 13,02 550 14,84 +179 +1,82 - Đất ở tại đô thị 72 2,53 134 3,62 +62 +1,09 2 Đất chuyên dùng 1.072 37,61 1.824 49,23 +752 +11,62 - Đất trụ sở cơ quan, CTSN 19 0,67 20 0,54 +1 -0,13 - Đất quốc phòng, an ninh 192 6,74 338 9,12 +146 +2,38 - Đất sản xuất, kinh doanh PNN 69 2,42 259 6,99 +190 +4,57 - Đất có mục đích công cộng 792 27,79 1.207 32,58 +415 +4,79 3 Đất tôn giáo, tín ngƣỡng 15 0,40 +15 +0,40 4 Đất nghĩa trang, nghĩa địa 94 3,30 101 2,73 +7 -0,57 5 Đất phi nông nghiệp còn lại 1.241 43,55 1.081 29,18 -160 -14,37 (Nguồn: Tổng cục Quản lý đất đai, 2010) - Đất sử dụng vào mục đích công cộng (gồm đất giao thông, đất thủy lợi, đất năng lƣợng, bƣu chính viễn thông, đất cơ sở văn hóa, đất cơ sở y tế, đất cơ sở giáo dục - đào tạo, đất cơ sở thể dục - thể thao, đất cơ sở nghiên cứu khoa học, đất cơ sở dịch vụ về xã hội, đất chợ, đất có di tích danh thắng, đất bãi thải, xử lý chất thải): năm 2010 có 1.207 nghìn ha, chiếm 32,58% diện tích đất phi nông nghiệp của cả nƣớc, tăng 415 nghìn ha so với năm 2000 (bình quân tăng 41,5 nghìn ha/năm). c) Đất chƣa sử dụng Đất chƣa sử dụng có xu hƣớng giảm mạnh trong những năm qua (bình quân mỗi năm giảm 557 nghìn ha), chủ yếu đƣa vào mục đích lâm nghiệp cho khoanh nuôi phục hồi rừng và trồng rừng. Mặc dù, diện tích đất chƣa sử dụng giảm mạnh, nhƣng hiện cả nƣớc vẫn còn 3.164 nghìn ha, trong đó: đất bằng chƣa sử dụng còn 237 nghìn ha, đất đồi núi chƣa sử dụng còn 2.633 nghìn ha. 87 3.2.1.2. Tình hình thu hồi đất Trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nƣớc, sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế là điều tất yếu. Phát triển đồng bộ với quá trình trên là sự xuất hiện nhiều đô thị mới, khu công nghiệp, khu kinh tế, khu du lịch, cơ sở hạ tầng cũng cần mở rộng để đáp ứng đƣợc nhu cầu của thực tiễn. Thực tế cho thấy quỹ đất dành cho các hạng mục trên hiện có không thể đáp ứng đƣợc nhu cầu của sự phát triển, vì vậy việc thu hồi những đất đang sử dụng vào các mục đích nhƣ đất nông nghiệp, đất ở sang đất chuyên dùng là điều không thể tránh khỏi. a) Diện tích đất thu hồi chủ yếu là đất nông nghiệp, cụ thể nhƣ sau: - Giai đoạn 2000 - 2005: tổng diện tích đất nông nghiệp đã thu hồi là 366.440 ha (mỗi năm thu hồi hơn 73 nghìn ha). Trong đó: thu hồi để phát triển công nghiệp, dịch vụ là 39.556 ha; phát triển đô thị là 70.322 ha; xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội là 136.175 ha (Bộ Tài nguyên và Môi trƣờng, 2005 a ). - Giai đoạn 2006 - 2010: tổng diện tích đất nông nghiệp đã thu hồi là 220.921 ha (mỗi năm thu hồi khoảng 44 nghìn ha). Trong đó: thu hồi đất để phát triển công nghiệp, dịch vụ là 94.190 ha; phát triển đô thị là 22.517 ha; xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội là 104.214 ha, cụ thể nhƣ sau (thể hiện trong Bảng 3.4): Bảng 3.4: Diện tích đất nông nghiệp thu hồi giai đoạn 2006 - 2010 Đơn vị tính: Diện tích (ha); Tỷ lệ (%) Mục tiêu thu hồi đất Tổng số Năm 2006 Năm 2007 Năm 2008 Năm 2009 Năm 2010 Diện tích Tỷ lệ Tổng Diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi 220.921 100,00 35.428 67.534 63.539 25.850 28.570 + Thu hồi đất để phát triển CN,DV 94.190 42,64 15.627 31.805 28.511 11.841 6.406 + Thu hồi đất để phát triển các khu đô thị 22.517 10,19 3.071 8.272 6.482 1.551 3.141 + Thu hồi đất để phát triển hạ tầng KT-XH 104.214 47,17 16.730 27.457 28.546 12.458 19.023 (Nguồn: Tổng cục Quản lý đất đai, 2010) 88 Hình 3.2: Tình hình thu hồi đất để phát triển công nghiệp dịch vụ, đô thị, hạ tầng Trong vòng 5 năm, từ năm 2006 đến 2010 đã có 220.921 ha đất nông nghiệp bị thu hồi, tuy nhiên, diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi qua các năm là không đồng đều. Diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi lớn nhất là vào năm 2007 (67.534 ha), tiếp đó là năm 2008 (63.539 ha), điều này cho thấy vào những năm này tốc độ phát triển kinh tế - xã hội tƣơng đối cao, đòi hỏi cần nhiều diện tích đất cho các mục tiêu phát triển. Năm 2009, 2010 diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi chỉ bằng gần một nửa so với năm 2007 do tác động của khủng hoảng kinh tế nên nguồn vốn đầu tƣ cho các dự án kinh tế không còn đƣợc nhƣ những năm trƣớc đây. Nhận định này cũng đƣợc thể hiện rõ trong cơ cấu sử dụng diện tích đất thu hồi vào năm 2010, cụ thể là: trong 28.570 ha đất nông nghiệp bị thu hồi để phát triển hạ tầng KT-XH chiếm đến 66,60% tổng diện tích đất. Điều này cho thấy nhu cầu của xã hội trong giai đoạn này bắt đầu chuyển sang mục tiêu xây dựng phát triển hạ tầng cơ sở và chỉnh trang lại đô thị. Thu hồi đất để phát triển các khu đô thị năm 2010 chỉ chiếm một tỷ trọng nhỏ 10,99%, các chủ đầu tƣ gặp khó khăn trong việc huy động vốn để thực hiện dự án, mặt khác giá bồi thƣờng và các khoản hỗ trợ đƣợc quy định cao hơn dẫn đến chủ đầu tƣ không đƣa dự án vào triển khai vì không đủ kinh phí để bồi thƣờng, hoặc đã giải phóng mặt bằng xong nhƣng không còn vốn để tiếp tục đầu tƣ và không chuyển nhƣợng đƣợc cho thị trƣờng thứ cấp. (Nguồn: Tổng cục Quản lý đất đai, 2010) 89 b) Diện tích đất phi nông nghiệp thu hồi gồm: đất ở; đất có các công trình kiến trúc, xây dựng; đất sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp; trong đó, chủ yếu là thu hồi đất ở (khoảng 30 nghìn ha đất ở) để sắp xếp, chỉnh trang khu đô thị, khu dân cƣ, phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội. 3.2.1.3. Tồn tại, bất cập trong việc thu hồi đất Thông qua việc thu hồi đất để chuyển đổi mục đích sử dụng, đã tạo điều kiện để xây dựng nhiều khu, cụm công nghiệp; mở rộng và xây dựng mới các khu đô thị; từng bƣớc phát triển đồng bộ hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, thúc đẩy quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, quá trình đô thị hoá diễn ra mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, việc thu hồi đất để chuyển đổi mục đích sử dụng vẫn còn nhiều tồn tại, bất cập: - Việc quy hoạch và phát triển các khu đô thị, khu, cụm công nghiệp ở một số địa phƣơng còn dàn trải, thiếu sự thống nhất trên quy mô liên vùng, liên tỉnh; chƣa xem xét đồng bộ với quy hoạch phát triển khu dân cƣ nông thôn, không phù hợp với điều kiện hạ tầng kinh tế - xã hội, khả năng và nhu cầu phát triển thực tế. Nhiều khu đã tiến hành thu hồi san lấp mặt bằng nhiều năm nhƣng tiến độ thực hiện còn chậm, khả năng thu hút đầu tƣ kém, tỷ lệ lấp đầy thấp, đất đai bị bỏ hoang hoá, lãng phí. - Việc bố trí đất đai cho các khu, cụm công nghiệp nhiều nơi còn chƣa hợp lý và tiết kiệm. Một số tỉnh có điều kiện thành lập và xây dựng các khu, cụm công nghiệp ở những khu vực đồi núi, đất nông nghiệp kém hiệu quả nhƣng vẫn tiến hành quy hoạch và xin phép thành lập trên những vùng đất thuận tiện về vị trí, hạ tầng, địa hình bằng phẳng (chủ yếu là đất trồng lúa) để hạn chế phải đầu tƣ hạ tầng. Nhiều khu, cụm công nghiệp đƣợc xây dựng bám theo các trục giao thông lớn và nằm sát các khu dân cƣ, gây nên tình trạng ách tắc giao thông. - Việc phát triển nhanh các khu đô thị, khu, cụm công nghiệp trong thời gian qua đã tạo sức ép không nhỏ đối với môi trƣờng. Trong số các khu, cụm công nghiệp đã thành lập và đi vào hoạt động còn nhiều khu, cụm công nghiệp xả thẳng nƣớc thải từ các nguồn tiếp nhận không qua xử lý đã gây ra ô nhiễm môi trƣờng nƣớc mặt, ảnh hƣởng đến sức khỏe, cuộc sống cộng đồng xung quanh và tác động xấu đến hệ sinh thái nông nghiệp và thủy sinh. 90 - Việc phát triển nhanh các khu đô thị, khu, cụm công nghiệp trong thời gian qua đã tạo sức ép không nhỏ đến tình hình khiếu kiện của những ngƣời bị thu hồi đất. Tình hình giải quyết khiếu kiện về đất đai, trong đó có khiếu kiện liên quan đến giải phóng mặt bằng của Tòa án cấp sơ thẩm là 6.382 vụ việc/năm 2004, 9.755 vụ việc/năm 2005, 11.441 vụ việc/năm 2007, 10.817 vụ việc/năm 2009, 5.828 vụ việc/8 tháng đầu năm 2010. Bộ Tài nguyên và Môi trƣờng đã tiếp nhận 6.694 lƣợt đơn thƣ về đất đai. Ủy ban nhân dân các cấp đã thụ lý và giải quyết đƣợc 62.706 vụ. - Việc bồi thƣờng khi thu hồi đất thƣờng thấp hơn giá trị thị trƣờng và không giải quyết có hiệu quả cơ chế hỗ trợ về gián đoạn sinh kế, chuyển đổi nghề nghiệp nên làm cho ngƣời nông dân bị thu hồi đất có xu hƣớng nghèo đi, khoảng cách giầu nghèo giữa đô thị và nông thôn, vùng đồng bằng và miền núi ngày càng xa hơn. Theo Báo cáo đánh giá nghèo tại Việt Nam do Ngân hàng thế giới thực hiện thì tỷ lệ nghèo năm 2010 của Việt Nam là 20,7%, trong đó tỷ lệ nghèo ở khu vực đô thị là 6,0%, tỷ lệ nghèo ở khu vực nông thôn là 27,0%. 3.2.2. Điều tra, đánh giá việc thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của một số địa phương thuộc địa bàn nghiên cứu Luận án thực hiện điều tra khảo sát trên địa bàn 7 tỉnh, thành phố, gồm: thành phố Hà Nội, thành phố Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh, tỉnh Vĩnh Phúc, tỉnh Quảng Ninh, tỉnh Long An và tỉnh Bình Dƣơng. Việc lựa chọn các địa bàn khảo sát đƣợc thực hiện theo nguyên tắc lựa chọn những địa phƣơng có nhiều đổi mới trong việc tổ chức thực hiện công tác thu hồi đất, giải phóng mặt bằng để so sánh với thực trạng chung trong cả nƣớc. Việc chọn mẫu điều tra tập trung vào các khu vực có chuyển đổi đất đai, thu hồi đất, tạo quỹ đất để thực hiện các dự án phát triển khu đô thị, khu dân cƣ mới, khu công nghiệp, cụm công nghiệp. Để đánh giá tình hình thực tiễn triển khai công tác thu hồi đất theo quy định của pháp luật đất đai, Luận án lựa chọn phƣơng pháp điều tra xã hội học để thu nhận các thông tin đánh giá từ 3 đối tƣợng, gồm 1.445 hộ gia đình, 70 doanh nghiệp sử dụng đất thực hiện các dự án phát triển kinh tế và 224 cán bộ địa phƣơng. Việc điều tra các hộ gia đình đƣợc thực hiện đối với trƣờng hợp bị thu hồi 91 đất ở, đất sản xuất nông nghiệp và bị thiệt hại về nhà cửa, cây lâu năm, hoa màu trên đất (xem Bảng 3.5). Bảng 3.5: Tổng hợp chung về các hộ gia đình đƣợc điều tra TT Địa bàn điều tra Số hộ điều tra Tổng số nhân khẩu (ngƣời) Tổng diện tích đất sử dụng (m2) Tổng số hộ Tỷ lệ hộ nghèo (%) 1 TP Hà Nội 305 6,23 1.342 407.575 2 Vĩnh Phúc 195 1,54 934 351.283 3 Quảng Ninh 195 1,03 786 355.660 4 TP Đà Nẵng 296 2,36 1.296 336.330 5 Long An 202 0,50 905 954.686 6 Bình Dƣơng 105 0,67 499 991.104 7 TP Hồ Chí Minh 147 9,52 661 268.378 Tổng cộng 1.445 3,25 6.423 3.665.016 Trong 1.445 hộ gia đình đƣợc tiến hành điều tra, thu thập thông tin, số hộ bị thu hồi đất tại thành phố Hà Nội và Đà Nẵng là nhiều nhất. Tuy nhiên, diện tích đất thu hồi tại Bình Dƣơng lại chiếm tỷ trọng cao nhất, sau đó đến Long An. Điều này cũng phù hợp với tình hình thực tiễn quy mô đất của mỗi hộ gia đình tại các tỉnh Đông Nam bộ và Đồng bằng sông Cửu Long luôn là những tỉnh có quy mô ruộng đất cao nhất Nƣớc. Đây cũng sẽ là một khía cạnh cần lƣu ý khi áp dụng chính sách về thu hồi đất, bồi thƣờng, hỗ trợ, tái định cƣ cần tính đến các yếu tố đặc trƣng trong sử dụng đất của các khu vực khác nhau. Việc điều tra các doanh nghiệp đƣợc thực hiện đối với trƣờng hợp đƣợc Nhà nƣớc giao đất, cho thuê đất hoặc tự nhận chuyển nhƣợng quyền sử dụng đất để thực hiện các dự án phát triển khu đô thị, khu dân cƣ mới, khu công nghiệp, cụm công nghiệp, sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp (xem Bảng 3.6). Bảng 3.6 cho thấy số lƣợng điều tra đối với các doanh nghiệp đều là 10 doanh nghiệp tại mỗi tỉnh nhƣng diện tích đất bị thu hồi vẫn tập trung vào 2 tỉnh nhƣ Long An là 1.354,00 ha, Bình Dƣơng là 795,12 và đứng thứ ba là thành phố Hồ Chí Minh với 652,40 ha. Điều này cho thấy quy mô diện tích tại các dự án khu vực 92 phía Nam luôn lớn hơn so với khu vực phía Bắc, trong đó địa phƣơng có quy mô diện tích các dự án của các doanh nghiệp thấp nhất là thành phố Hà Nội (186,50 ha) và thành phố Đà Nẵng (264,10 ha). Bảng 3.6: Tổng hợp chung các doanh nghiệp đƣợc điều tra TT Địa bàn điều tra Số doanh nghiệp Diện tích (ha) 1 TP Hà Nội 10 186,50 2 Vĩnh Phúc 10 435,20 3 Quảng Ninh 10 362,30 4 TP Đà Nẵng 10 264,10 5 Long An 10 795,12 6 Bình