Luận án Phức điệu trong các tác phẩm thính phòng giao hưởng Việt Nam

Sơ đồ 2.7: Hoàng Cương - Tứ tấu dây Sonate in C - Chương I Như vậy, qua phân tích các chương, các phần viết ở hình thức fugue chúng tôi nhận thấy, đây đều là các fugue bốn bè. Các nhạc sĩ đã tiếp thu cấu trúc fugue kinh điển của châu Âu nhưng mặt khác có sự tìm tòi, biến đổi cách biểu hiện thích hợp nhằm diễn tả tư duy và tình cảm của con người Việt Nam. Trước hết, sự biến đổi về cấu trúc: có sự kết hợp fugue hai chủ đề và ba chủ đề trong cùng một chương nhạc. Đó là fugue hai chủ đề có cùng phần trình bày được nhạc sĩ lược bớt phần phát triển, giành sự phát triển cho phần tái hiện và chuyển thành đoạn fugue ba chủ đề. Hay cũng trong fugue hai chủ đề cùng phần trình bày, thông thường hai chủ đề xuất hiện bốn lần ở các bè thì ở đây có bè xuất hiện chủ đề hai lần nhưng có bè chủ đề không xuất hiện. Về điệu tính, có 3/7 tác phẩm phần trình bày có mối quan hệ điệu tính: T-D-T. Còn lại có phần trình bày chủ đề xuất hiện theo quan hệ quãng 5 đi xuống (chủ - hạ át), có chủ đề giữ nguyên điệu tính hay có phần trình bày xuất hiện điệu tính xa. Sang phần phát triển, điệu tính xuất hiện với màu sắc khác 65 nhau, từ điệu tính có mối quan hệ gần đến điệu tính có mối quan hệ xa. Ngoài ra có phần phát triển và tái hiện lại là sự mô tiến về điệu tính của phần trình bày khiến cho âm nhạc mang tính biến tấu nhưng có sự thống nhất cao. Ngoài ra về vị trí của fugue trong tác phẩm được các nhạc sĩ sử dụng linh hoạt. Khi fugue là một phần của tác phẩm có khi xuất hiện trong phần trình bày tạo sự tập trung nhưng có khi lại đảm nhiệm vai trò tạo động lực, căng thẳng khi xuất hiện ở phần phát triển. Khi fugue là một chương của tác phẩm thì các nhạc sĩ vận dụng rất tự do, có khi fugue là chương I, khi là chương II nhưng cũng có khi là chương cuối mang ý nghĩa tổng kết. Việc fugue xuất hiện làm các chương, các phần trong tác phẩm thính phòng-giao hưởng đã tạo nên n giá trị nhất định. Giữa các chương nhạc có sự đối tỉ, tương phản về hình thức trình bày, sự đa dạng trong bút pháp và sự phong phú về ngôn ngữ âm nhạc. Qua đó cũng thấy được giá trị của việc vận dụng fugue trong tác phẩm khí nhạc. Mặc dù có nhiều sáng tạo trong việc vận dụng hình thức fugue làm một chương, một phần của tác phẩm chủ điệu nhưng thực tế chúng tôi cũng không thấy nhiều tác phẩm viết ở hình thức này. Cùng với xu hướng phát triển chung của âm nhạc thế giới, các nhạc sĩ ưa vận dụng phương thức trình bày phức điệu để phát triển âm nhạc trong tác phẩm chủ điệu hơn, sự kết hợp uyển chuyển giữa âm nhạc chủ điệu và âm nhạc phức điệu cũng tạo sự tương phản rõ hơn. Để minh chứng cho điều này, , chúng tôi sẽ phân tích các đoạn nhạc sử dụng phương thức trình bày phức điệu trong tác phẩm chủ điệu, hay nói cách khác là nghiên cứu fugato trong một số tác phẩm khí nhạc của các nhạc sĩ Việt Nam. 2.2. Sử dụng fugato Fugato là hình thức fugue ở dạng không hoàn chỉnh, dùng trong các tác phẩm chủ điệu có quy mô lớn. [27/126] Giống như fugue, fugato xây dựng trên cơ sở mô phỏng và tiến hành chủ đề lần lượt ở các bè. Nhưng khác fugue ở chỗ fugato thường không có hình thức cố định mà phát triển tự do hơn, biến động hơn. Mặt khác fugato không phải là hình thức độc lập mà thường xuất hiện ngẫu nhiên trong các tác phẩm âm nhạc chủ điệu. Sự kết hợp giữa âm nhạc chủ điệu và âm nhạc phức điệu như vậy đã tạo cho người nhạc sĩ điều kiện đặc biệt để thể hiện bao quát và toàn diện các hiện tượng phức tạp của cuộc sống. 66 Qua nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy fugato được sử dụng một cách linh hoạt ở các vị trí khác nhau của tác phẩm. Mỗi vị trí xuất hiện, fugato tạo nên những vai trò, đặc điểm riêng thể hiện ý đồ của người nhạc sĩ. Thường gặp: - Fugato là phần mở đầu chương nhạc hay mở đầu tác phẩm; - Fugato sử dụng trong cấu trúc của tác phẩm. 2.2.1. Fugato là phần mở đầu chương nhạc hay mở đầu tác phẩm Trong tác phẩm khí nhạc của các nhạc sĩ Việt Nam, khá nhiều tác phẩm sử dụng fugato mở đầu chương nhạc hoặc mở đầu bản nhạc: từ tác phẩm thính phòng đến tác phẩm tầm vóc lớn như giao hưởng thơ, liên khúc giao hưởng. Ở bản Tứ tấu dây của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam, tác giả đã chọn hình thức trình bày âm nhạc theo lối phức điệu. Tác phẩm gồm bốn chương, fugato xuất hiện mở đầu chương I với tốc độ chậm rãi, biểu cảm. Chủ đề bắt đầu bằng âm vang trầm ấm của bè violoncello như một cuộc độc thoại bí mật rồi dẫn dắt lên âm khu cao viola à violin 2. Giai điệu trữ tình nhưng thể hiện cảm xúc dằn vặt sâu thẳm của người con yêu nước lang thang nơi xa lạ và khao khát về quê hương.(Trích lời giới thiệu về tác phẩm) Mặc dù là tứ tấu dây nhưng chủ đề chỉ xuất hiện ở ba bè. Bè violin 1 là nét nhạc ngẫu hứng theo âm hưởng chủ đề. Ví dụ 2.10: Nguyễn Văn Nam - Tứ tấu dây - Chủ đề chương I - nhịp 1-7 Sơ đồ 2.8: Nguyễn Văn Nam - Tứ tấu dây - fugato Cũng tác phẩm của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam, trong Ngũ tấu viết cho bộ dây và piano,fugato mở đầu cả ba chương nhạc nhưng mỗi chương có đặc điểm riêng. Chương I mở đầu với fugato bốn bè xuất phát từ bè trầm bộ dây và chồng âm trì tục ở bè tay phải piano. Nhạc sĩ kết hợp thủ pháp stretto và mô phỏng tự do khi giai điệu xuất hiện lần thứ ba và thứ tư ở violin 1 và violin 2. Chương II mở đầu bằng fugato bốn bè. Giai điệu là nét nhạc diễn tấu ở tốc độ khá nhanh với kỹ thuật staccato tạo nên tính hài hước, tinh nghịch. Giai 67 điệu dài mười nhịp bắt đầu ở bè viola. Đáp đề xuất hiện ở bè violoncello là nét nhạc có thay đổi khi bắt đầu bằng phần nhẹ của phách, trọng âm của giai điệu chuyển từ phách mạnh thành phách nhẹ. Ở lần xuất hiện thứ ba và thứ tư, giai điệu chủ đề đã không còn nhắc lại nguyên dạng mà được rút ngắn còn hai nhịp. Chương III mở đầu bằng fugato năm bè. Vẫn xuất phát từ bè giữa (viola) di chuyển lên âm khu cao rồi xuống âm khu trầm, nét nhạc được diễn tấu ở tốc độ nhanh với kỹ thuật staccato. Như chương I, khi chủ đề xuất hiện lần thứ ba và thứ tư đã kết hợp thủ pháp stretto và ở lần thứ năm, giai điệu được biến đổi. Sơ đồ 2.9: Nguyễn Văn Nam - Ngũ tấu dây và piano - ch. III - fugato Chúng ta còn gặp cách trình bày theo lối phức điệu trong nhiều bản tam tấu, tứ tấu khác của các nhạc sĩ Việt Nam, như tam tấu Về làng viết cho oboe, violoncello và piano của nhạc sĩ Đỗ Kiên Cường - tác phẩm đạt giải B, Hội Nhạc sĩ Việt Nam năm 2015. Mở đầu phần II của tác phẩm là đoạn fugato ba bè sử dụng đối đề cố định với thủ pháp chuyển chỗ hai quãng 8 và stretto. Chủ đề do violoncello diễn tấu ở tốc độ chậm, khoan thai trên phầm đệm của piano. Sơ đồ 2.10: Đỗ Kiên Cường - Tam tấu Về làng - fugato Trong Tứ tấu dây số 2 của nhạc sĩ Trần Mạnh Hùng- tác phẩm đạt giải Nhất Hội Nhạc sĩ Việt Nam năm 2008 - ở chương II, tác giả sử dụng đoạn fugato để mở đầu chương nhạc. Chương II được viết ở hình thức 3 đoạn đơn mang tính biến tấu: a a1 b a. Mở đầu đoạn a, giai điệu vang lên ở tốc độ chậm qua âm sắc đàn viola với điệu Nam xuân trong nhạc cổ truyền Việt Nam Ví dụ 2.11: Trần Mạnh Hùng - Tứ tấu dây số 2 - Chủ đề ch. II - n. 1- 5 68 Để phát triển tiếp đoạn fugato và tạo tính biến tấu, tác giả đã sử dụng các thủ pháp phản gương và stretto ở đoạn a1 tạo nên âm hưởng vừa quen vừa lạ, vẫn phát triển, biến đổi nhưng lại thống nhất, liền mạch. Sơ đồ fugato: PL 2.7 Ngoài tác phẩm thính phòng thì các bản giao hưởng cũng được nhạc sĩ Việt Nam vận dụng hình thức trình bày phức điệu. Trước hết là giao hưởng Cây đuốc sống của nhạc sĩ Nguyễn Đình Tấn - một trong những nhạc sĩ học sáng tác đầu tiên của Trường Âm nhạc Việt Nam (nay là HVÂNQGVN). Cây đuốc sống là tác phẩm tốt nghiệp khoa sáng tác tại Nhạc viện P.I.Tchaikovsky của nhạc sĩ. Tác phẩm gồm ba chương, mỗi chương có tiêu đề riêng. Fugato ba bè mở đầu chương II: Ngọn lửa của tình yêu Tổ quốc Chủ đề giọng h moll nhẹ nhàng có tính ca xướng được vang lên ở bè tay phải của piano và celesta kết hợp với bè đối vị là các nốt ngân dài. Ví dụ 2.12:Nguyễn Đình Tấn - Ngọn lửa của tình yêu - Chủ đề ch.II - n.296-299 Tiếp đó là đáp đề giọng song song D dur ở bè oboe, chủ đề xuất hiện lần thứ ba ở giọng hạ át thứ (e moll) qua âm sắc đàn violin. Tác giả sử dụng thủ pháp tăng quãng bán thuận (quãng 3) và diễn tấu bằng sáu đàn violin. Như vậy quãng mô phỏng chủ đề ở chương II vận dụng khá linh hoạt, không gò bó theo nguyên tắc của hình thức fugue. Sau mười ba nhịp nối, thủ pháp stretto mở đầu phần phát triển, chủ đề chuyển giọng h moll. Kết thúc stretto cũng là kết phần trình bày, chuyển sang phần phát triển viết theo phong cách chủ điệu. PL 2.8 Fugato còn được vận dụng để trình bày chủ đề 1 bản giao hưởng thơ Tưởng nhớ của nhạc sĩ Vân Đông với lời đề tựa Kính dâng Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại. Tác phẩm viết ở hình thức sonate, chủ đề 1 giọng g moll tính chất trang nghiêm, giàu tình cảm. Chủ đề được xây dựng bằng đoạn fugato bốn bè bắt đầu bằng âm khu trung của bộ dây trên nền bè trầm trì tục. PL2.9 Ví dụ 2.13: Vân Đông - GH. thơ Tưởng nhớ - Chủ đề 1 - n.1-6 69 Fugato mở đầu chương II bản giao hưởng số 1: Cuộc đối đầu lịch sử của nhạc sĩ Vĩnh Cát. Đó là đoạn fugato ba bè. Kết hợp với thủ pháp phối khí, nét nhạc xuất hiện sáu lần đều bằng âm la, trong đó bốn lần ở cùng vị trí cao độ. Hai lần sau, mỗi lần xuất hiện nâng cao hoặc hạ thấp một quãng 8 . Sơ đồ 2.11: Vĩnh Cát - Giao hưởng số 1 - chương II - fugato mở đầu Kế thừa kết quả nghiên cứu Các tác phẩm giao hưởng của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam trong luận văn Thạc sỹ do chúng tôi thực hiện (2010) thì nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam cũng vận dụng hình thức trình bày phức điệu khá phong phú: chương IV giao hưởng số 7 Chuyện nàng Kiều mở đầu bằng sự xuất hiện các bè theo dạng fugato. Chủ đề xuất hiện lần đầu ở viola và violoncello trên âm hưởng giọng đô. Đáp đề ở bè violin giọng sol. Chủ đề xuất hiện lần thứ ba quay về điệu tính ban đầu ở double bass kết hợp thủ pháp stretto với bè violin. Sơ đồ 2.12: Nguyễn Văn Nam - Giao hưởng số 7 - chương IV - fugato Trong giao hưởng số 8 Quê hương đất nước tôi đoạn fugato hai bè dùng để mở đầu chương I và fugato ba bè mở đầu chương II. Ở phần trình bày chương I, chủ đề sau khi trần thuật ở clarinet đã được mô phỏng tự do xuất hiện ở oboe và violoncello + double bass. Âm hình tiết tấu chủ đạo của chủ đề được bảo lưu, còn âm điệu và quãng thì được biến đổi dần dần. Sơ đồ fugato: PL2.10 Trong chương II, chủ đề chính là nét giai điệu ngâm ngợi, trữ tình mang âm hưởng dân ca Nam bộ vang lên lần lượt từ violin, viola rồi đến violoncello tạo thành một khúc fugato ba bè. Sử dụng thủ pháp mô phỏng tự do để phát triển, các bè trong đoạn fugato gần như vẫn được giữ được những âm điệu chính nhưng các quãng bên trong có sự biến đổi nhiều. PL2.11 Trong tổ khúc giao hưởng Dáng rồng lên của nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân, fugato bốn bè ở bộ gỗ mở đầu chương IV với tiêu đề Rước. Chủ đề là âm điệu 70 bài đồng dao Rồng rắn lên mây... bắt đầu ở âm khu trầm. Từ motip đồng dao của trẻ mục đồng xưa, nhạc sĩ đã tạo nên âm hưởng tưng bừng đầy hứng khởi của một đám rước và khép lại tổ khúc với tinh thần dân tộc còn vang vọng mãi. Ví dụ 2.14: Đỗ Hồng Quân - GH Dáng rồng lên - ch. IV Rước - n.1-4 Chủ đề được xây dựng bằng ba âm: a-d-e. Đây là thang ba âm dựa vào trục quãng 4 đúng và hai âm ngoài tạo thành quãng 5 đúng - những quãng có vị trí quan trọng trong âm nhạc cổ truyền của người Việt. [89/120] Sơ đồ 2.13: Đỗ Hồng Quân - GH Dáng rồng lên - ch. IV - fugato 2.2.2. Fugato sử dụng trong cấu trúc tác phẩm Như việc sử dụng fugato mở đầu tác phẩm, mở đầu chương nhạc hay một phần của tác phẩm thì việc vận dụng fugato trong tác phẩm ở các giai đoạn phát triển hoặc phần tái hiện cũng được nhạc sĩ Việt Nam sử dụng phong phú. Trước hết có thể kể đến bản hòa tấu bốn đàn dây Âm thanh đồng bằng của nhạc sĩ Ca Lê Thuần. Tác phẩm viết ở hình thức sonate và sử dụng ba đoạn fugato để phát triển: đoạn thứ nhất (từ nhịp 50 - 67); đoạn thứ hai (từ nhịp 155 - 214) và đoạn thứ ba nằm trong phần phát triển (từ nhịp 222 - 272). Đoạn fugato thứ nhất xuất phát từ bè trầm rồi lên bè cao, giai điệu mang tính chất vui, sôi nổi với các nốt staccato và tiết tấu đảo phách ở tốc độ nhanh. Ví dụ 2.15: Ca Lê Thuần - Tứ tấu dây Âm thanh đồng bằng - n50-67 Sơ đồ 2.14: đoạn fugato thứ nhất: từ nhịp 50 - 67 71 Đoạn fugato thứ hai nằm trong giai đoạn phát triển chủ đề 1. Ngược với fugato thứ nhất, fugato thứ hai xuất phát từ bè cao xuống thấp: mở đầu là violin1 - violin 2 - viola và cuối cùng là violoncello. Sau đó nhạc sĩ sử dụng thủ pháp stretto quãng 5 đúng liên tục ở ba cặp bè tạo sự căng thẳng, dồn dập. PL 2.12 Đoạn fugato thứ ba cũng xuất hiện trong phần phát triển. Ở đây tác giả sử dụng thủ pháp phản gương từ fugato thứ hai kết hợp với stretto. Và cuối cùng, chất liệu chủ đề 1 được dẫn dắt từ bè trầm nhất ở giọng đô tiến dần lên theo quãng 5 đến bè violin 1 ở giọng la để bắt vào phần tái hiện . PL 2.12 Fugato xuất hiện trong đoạn chen ở phần phát triển chương IV bản tứ tấu dây Sonate in C của Hoàng Cương. Đó là fugato bốn bè bắt đầu từ bè giữa qua âm sắc đàn viola. Nét nhạc khởi đầu với tiết tấu chùm 6 móc kép diễn tấu ở tốc độ nhanh tạo không khí dồn dập. Lần xuất phát thứ 2, violin 2 là nét nhạc phản gương với giai điệu ban đầu và lần xuất phát thứ ba, bè violin 1 và violoncello (bè I và bè IV) tiến hành phản gương, thời gian xuất phát muộn lại một phách. Ví dụ 2.16: Hoàng Cương - Sonate in C - Chương IV - nhịp 388-392 Ngoài ra, fugato dùng làm đoạn chen trong chương I Tứ tấu dây số 2 của Trần Mạnh Hùng. Chương nhạc viết ở hình thức Rondo: a b a’ c a b. Sau đoạn a nhanh, sôi nổi, đoạn b trình bày theo lối phức điệu với những nốt trường độ dài tạo sự tương phản về tính chất âm nhạc. Fugato bắt đầu từ bè trầm rồi lên âm khu cao. Khi xuất hiện ở viola và violin 2, nét nhạc có biến đổi. PL2.13 Ngoài tác phẩm thính phòng thì các tác phẩm giao hưởng cũng xuất hiện đoạn fugato trong phần phát triển hay phần tái hiện. Như tổ khúc giao hưởng Đất nước của nhạc sĩ Nguyễn Đức Toàn, để bắt đầu phần phát triển chương I, tác giả sử dụng fugato ở bộ dây với âm thanh mạnh mẽ đầy năng lượng tạo sự tương phản với chủ đề 2 trữ tình vừa kết thúc ở phần trình bày. PL2.14 72 Ví dụ 2.17: Nguyễn Đức Toàn - GH. Đất nước - Ch.I - n.66-69 Trong chương I giao hưởng số 7 Chuyện nàng Kiều của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam, fugato lại một lần nữa được sử dụng để bắt đầu phần phát triển. Đây là fugato ba bè. Chủ đề sau khi phát triển ở âm khu cao đã được mô phỏng ở âm khu trầm, quãng mô phỏng là quãng 8. Sơ đồ fugato chương I: PL 2.15 Ở phần phát triển chương I giao hưởng Cuộc đối đầu lịch sử của nhạc sĩ Vĩnh Cát, fugato bốn bè bộ dây đảm nhiệm vai trò dẫn dắt tới cao trào. Giai điệu khởi đầu là chất liệu chủ đề 2 xuất phát từ âm khu trầm, cường độ rất mạnh và diễn tấu tốc độ nhanh Allegro. Tác giả sử dụng hai đối đề cố định tiến hành cùng chủ đề trên nền chồng âm quãng 4, quãng 5 ở double bass. Những chồng âm này nối tiếp nhau tương quan nửa cung và cũng tiến hành đi lên. PL 2.16 Trong Ballade Symphonie của Ca Lê Thuần, phần phát triển xuất hiện đoạn fugato để tạo sự tập trung cho chủ đề. Đó là đoạn fugato bốn bè với tính chất trữ tình, tha thiết được diễn tấu ở bassoon và horn tốc độ chậm. PL 2.17 Ví dụ 2.18: Ca Lê Thuần - Ballade Symphonie - ô vuông 11 Trong phần phát triển bản Giao hưởng thơ d moll của nhạc sĩ Ca Lê Thuần, fugato một lần nữa lại xuất hiện ở bộ dây để tạo động lực phát triển. Âm nhạc chuyển động linh hoạt hơn (piu mosso) bắt đầu từ bè trầm rồi diễn tấu ở tốc độ nhanh (Allegro) chuyển dần theo quãng 5 lên âm khu cao. Kết hợp với chủ đề là hai đối đề cố định. Sơ đồ fugato PL 2.18 Ví dụ 2.19: Ca Lê Thuần - Giao hưởng thơ d moll - ô vuông 9 Tác phẩm giao hưởng thơ Hào khí Thăng Long của Trần Mạnh Hùng xây dựng fugato để mở đầu phần phát triển. Tác phẩm sáng tác năm 2010 nhân 73 kỷ niệm 1000 năm Thăng Long và giành giải A Hội nhạc sĩ. Tác phẩm khắc họa hình tượng thủ đô qua bao thăng trầm với những diện mạo khác nhau. Mở đầu đoạn fugato bốn bè, không gian nghệ thuật truyền thống Kinh Bắc - hát ca trù - hiện ra với những âm thanh của đàn đáy thông qua kỹ thuật pizzicato ở violoncello. Khi “tiếng đàn đáy” xuất hiện lần thứ hai thì giai điệu của “ca nương” - tương đương đối đề 1 - vang lên qua âm sắc trầm ấm đàn violoncello. Ở đây nhạc sĩ sử dụng hai đối đề cố định để xây dựng đoạn fugato. “Tiếng đàn đáy” - chủ đề của fugato - xuất hiện năm lần, trong đó bốn lần đầu đều bắt đầu từ đô thăng (cis) và đến lần cuối mới bắt đầu từ nốt sol thăng (gis). Và trong không gian nghệ thuật truyền thống đó không thể thiếu tiếng điểm phách được nhạc sĩ thể hiện qua âm sắc của castenets. Sơ đồ fugato: PL 2.19 Ví dụ 2.20: Trần Mạnh Hùng - GH thơ Hào khí Thăng Long - ô vuông F Trong tác phẩm giao hưởng thơ Bạch Đằng Giang cũng của nhạc sĩ Trần Mạnh Hùng sử dụng fugato để trình bày chủ đề 2. Bạch Đằng Giang được sáng tác năm 2011 và đoạt Giải nhì Hội nhạc sĩ Việt Nam năm 2012. Tác giả mượn hình ảnh dòng sông Bạch Đằng - địa danh gắn liền với ba chiến thắng vẻ vang trong lịch sử dân tộc để khắc họa vẻ đẹp đất nước và con người Việt Nam. Chủ đề 2 là nét nhạc đượm màu sắc âm nhạc cổ truyền bởi sự kết hợp các dạng thức ngũ cung. Chủ đề được bắt đầu bằng đoạn fugato bốn bè xuất phát từ âm khu trầm ở bộ dây lên bộ đồng. Điệu tính ở bốn lần xuất hiện chủ đề là mối tương quan quãng 4 theo hướng đi lên: d à gà c àf . PL 2.20 Ví dụ 2.21:Trần Mạnh Hùng - GH thơ Bạch Đằng Giang - ô vuông C 74 Với chức năng tạo động lực thành cao trào của chương nhạc, fugato bốn bè trong giao hưởng thơ Khát vọng của nhạc sĩ Nguyễn Thị Nhung đã “hoàn thành nhiệm vụ” tạo không khí mạnh mẽ, dồn dập cho phần phát triển của hình thức sonate. Chủ đề và đối đề được trình bày luân phiên ở bộ dây bốn lần nhưng hai lần xuất hiện ở violin 1 và hai lần ở violoncello; đối đề cố định xuất hiện ở viola và violoncello. Chủ đề được phát triển từ chất liệu chủ đề 1 mang âm hưởng làn điệu Chèo Bắc bộ. PL. 2.21 Ngoài đoạn fugato ở phần phát triển thì trong giao hưởng Cây đuốc sống của nhạc sĩ Nguyễn Đình Tấn fugato xuất hiện ở phần tái hiện của chương II. Đây là fugato tái hiện đoạn fugato phần trình bày có thay đổi điệu tính. Sơ đồ 2.15: Nguyễn Đình Tấn - ch.II: Ngọn lửa của tình yêu Tổ quốc - fugato Trong phần kết bản giao hưởng Trổ một của nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân - tác phẩm đạt giải Nhất Hội Nhạc sĩ Việt Nam năm 2008 - có fugato ba bè xuất hiện ở bộ gỗ và bộ dây. Chất liệu Xẩm xoan của nghệ thuật Chèo tạo nên phần kết vui tươi, rộn ràng, thể hiện đặc trưng của loại hình nghệ thuật này. PL 2.22 Nhìn chung, qua phân tích fugato chúng tôi thấy, các nhạc sĩ đã ứng dụng fugato rất linh hoạt. Bằng kỹ thuật sáng tác của mình các nhạc sĩ dịch chuyển âm nhạc một cách tự nhiên từ chủ điệu sang phức điệu và ngược lại. Fugato thường làm nhiệm vụ mở đầu chương nhạc, mở đầu tác phẩm nhằm tạo sự tập trung trình bày âm nhạc Đa phần đó là các fugato biểu hiện giai điệu nhẹ nhàng, chậm rãi mang chất ca xướng tình cảm (có 9/13 fugato, chiếm khoảng 69%), bên cạnh đó cũng có đoạn fugato diễn tấu ở tốc độ nhanh, tưng bừng đầy hứng khởi. Ngoài ra fugato cũng xuất hiện trong cấu trúc tác phẩm. Những đoạn fugato xuất hiện để tạo động lực, tạo sự căng thẳng của phần phát triển có số lượng cân bằng với đoạn fugato tạo thành nét nhạc nhẹ nhàng, tương phản với chủ đề mạnh mẽ trước đó. 75 Fugato với ưu điểm là tính phóng khoáng nên các nhạc sĩ được “tự do” thể hiện ý đồ âm nhạc mà gần như không bị gò bó bởi quy tắc nào. Các nhạc sĩ sử dụng chủ yếu đoạn fugato ba, bốn bè, ngoài ra có cả đoạn fugato hai bè và đoạn fugato năm bè, trong đó fugato bốn bè nhiều hơn cả (18/28 fugato). Điệu tính chủ đề trong fugato cũng được phát triển đa dạng, các đáp đề có khi sử dụng mô phỏng quãng 5 (14/28 fugato) theo như quy tắc của fugue nhưng cũng khá nhiều đoạn fugato sử dụng đáp đề quãng 4 (5/28 fugato), quãng 8 (6/28 fugato) hay đáp đề quãng 3 (1/28 fugato) và đáp đề quãng 6 (2/28 fugato). 2.3. Thủ pháp phức điệu Tiến trình phát triển âm nhạc trong tác phẩm nói chung được các nhạc sĩ sử dụng những thủ pháp khác nhau trên cơ sở của nguyên tắc phát triển nhân tố âm nhạc. Sự phát triển đó truyền tải đến người nghe sự biến đổi từ đơn giản đến phức tạp, từ sự dẫn dắt tạo thành đợt sóng phát triển và đỉnh cao là dẫn đến cao trào của tác phẩm. Nếu như tác phẩm khí nhạc Việt Nam có những chương, những phần viết bằng hình thức phức điệu như fugue hay đoạn fugato gặp không phổ biến, thì việc sử dụng các thủ pháp phức điệu như một phương tiện để phát triển âm nhạc lại được các nhạc sĩ sử dụng rất nhiều. Trong tác phẩm chủ điệu, nhạc sĩ sử dụng các thủ pháp phức điệu kết hợp với các thủ pháp hòa âm, phối khí tạo nên sự phong phú trong ngôn ngữ âm nhạc. Sau đây chúng tôi trình bày về việc sử dụng các thủ pháp phức điệu tương phản, phức điệu mô phỏng trong tác phẩm thính phòng, giao hưởng Việt Nam. 2.3.1. Phức điệu tương phản Đây là thủ pháp phức điệu sử dụng rất phổ biến. Sự khác nhau giữa các giai điệu đồng thời xuất hiện là cơ sở cấu tạo các bè phức điệu tương phản. Trong phức điệu tương phản có hai dạng: đối vị đơn giản và đối vị phức tạp. 2.3.1.1. Đối vị đơn giản Đối vị đơn giản là sự kết hợp hai hay nhiều bè phức điệu tương phản mà cách kết hợp ấy chỉ sử dụng một lần. [10/20] Chính sự tương phản của các đường tuyến giai điệu đã tạo nên những đoạn phức điệu chuyển động uyển chuyển trong tổng thể chung của tác phẩm âm nhạc chủ điệu. 76 Qua phân tích, chúng tôi thấy các nhạc sĩ thường kết hợp hai hay ba bè, đôi khi là bốn, năm bè thậm chí nhiều hơn năm giai điệu phát triển tương đối độc lập theo đối vị đơn giản. Khái niệm mỗi bè được hiểu có trường hợp là một nhạc cụ diễn tấu nhưng có trường hợp là sự kết hợp nhiều nhạc cụ tiến hành đồng âm hoặc cách quãng 8. Điều này tạo sự phong phú về màu sắc âm thanh. A. Đối vị đơn giản hai bè: Thủ pháp này được các nhạc sĩ sử dụng rất phổ biến và xuất hiện hầu hết ở các phần của tác phẩm. Hai bè tương phản được dùng để mở đầu bản Tam tấu viết cho clarinet, bassoon và piano của nhạc sĩ Nguyễn Phúc Linh. Đó là hai nét nhạc diễn tấu ở tốc độ nhanh giữa clarinet và bassoon: Ví dụ 2.22: Nguyễn Phúc Linh - Tam tấu: clarinet, bassoon và piano - n.1-4 Mở đầu chương I giao hưởng Đất nước của nhạc sĩ Nguyễn Đức Toàn, chủ đề là nét chạy liền bậc ở tiết tấu móc đơn và kép thì những bước đi vững chắc ở bè trầm với tiết tấu nốt đen và trắng tạo nên hai hình ảnh đối nghịch nhau. Ví dụ 2.23: Nguyễn Đức Toàn - Giao hưởng Đất nước - Ch.I - n.70-72 Trong Tổ khúc sonate Tuổi trẻ anh hùng viết cho piano của nhạc sĩ Phạm Minh Khang, đối vị tương phản hai bè lại được dùng để mở đầu đoạn phát triển. Ví dụ 2.24:Phạm Minh Khang - sonate Tuổi trẻ anh hùng - n.28-30 77 Kế thừa kết quả nghiên cứu của chúng tôi trong luận văn Thạc sỹ (2010), sự tương phản hai bè cũng thấy trong các tác phẩm giao hưởng của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam. Giai đoạn phát triển phần trình bày chương I giao hưởng số 3 sự tương phản thể hiện rõ qua tiết tấu trong cuộc đối thoại giữa violoncello và bassoon trên cùng một nhóm âm (gis-h-c). Rất “tiết kiệm” chất liệu, nét nhạc ở violoncello là sự phóng to trường độ của nét nhạc ở bassoon. Trường độ lớn ngân dài đối vị với trường độ ngắn kết hợp kỹ thuật staccato càng làm tăng thêm tính tương phản thể hiện sự bất công của cuộc sống đối với em bé mồ côi. Ví dụ 2.25: Nguyễn Văn Nam - GH. số 3 - Chương I - ô vuông 3 Tương phản tiết tấu còn thể hiện trong Concerto cho violin và dàn nhạc dây Tuổi trẻ và tình yêu của nhạc sĩ Hoàng Vân. Đó là nét nhạc do violin 1 và violoncello diễn tấu mềm mại, nhẹ nhàng mang tính ca xướng đậm nét. PL 2.23 Bên cạnh sự tương phản về tiết tấu thì bước chuyển động của làn âm cũng tạo sự tương phản trong đối vị đơn giản hai bè. Có thể thấy sự tương phản rõ rệt trong nét giai điệu ở chương II giao hưởng số 3 Tặng các em bé mồ côi của Nguyễn Văn Nam. Hai bè flute và violoncello với tiết tấu đảo phách chuyển động theo hướng ngược chiều nhau tạo thành hai tuyến giai điệu riêng biệt nhưng âm hưởng vang lên vẫn hòa quyện vào nhau. Ví dụ 2.26: Nguyễn Văn Nam GH. số 3 - Chương II - ô vuông 29 Ngoài ra, trong quá trình phát triển, các nhạc sĩ còn chú trọng tới việc tăng thêm quãng bằng cách tăng thêm nhạc cụ cho từng bè nhằm mở rộng âm vực, tăng cường âm lượng và tạo sự phong phú về màu sắc âm thanh để khai thác sâu hình tượng âm nhạc trong quá trình phát triển. Ở đây nhạc sĩ chủ yếu 78 sử dụng cách thức tăng thêm quãng 8. Trường hợp này chúng tôi thường thấy xuất hiện trong những đoạn phát triển hay cao trào của chương nhạc. Mở đầu phần phát triển chương I giao hưởng số 7 Chuyện nàng Kiều của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam đã có sự tương phản như vậy khi giai điệu chủ đề “số phận” của Kiều là nhữ