Luận án Triết lý yêu nước Việt Nam và ý nghĩa của việc giáo dục triết lý đó cho sinh viên các trường Đại học ở nước ta hiện nay

hong kiến thống nhất (thế kỷ X - XIX), các triều đại phong kiến luôn thể hiện đường lối độc lập tự chủ và ngang hàng với phương Bắc, điều đó đã được Nguyễn Trãi đúc kết trong Bình Ngô đại cáo rằng: “Như nước Đại Việt ta từ trước,/ Vốn xưng nền văn hiến đã lâu;/ Núi sông bờ cõi đã chia,/ Phong tục Bắc Nam cũng khác./ Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời gây nền độc lập/ Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đế một phương/ Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau/ Song hào kiệt dời nào cũng có” [dẫn theo: 34, tr.168]. Nguyễn Trãi đã thấy cần thiết phải bằng lý luận của mình làm suy sụp ý chí ngông cuồng của giặc, đồng thời nâng cao tinh thần quyết chiến, quyết thắng của quân ta. Ông đã nghĩ tới những yếu tố cấu thành một quốc gia để từ đó suy xét tới quốc gia Đại Việt; so sánh với quốc gia Trung Hoa trên từng điểm để thấy sự ngang hàng của hai bên; bằng sự kiện lịch sử để nói lên truyền thống quật cường của dân tộc. Điều đó cũng có nghĩa là tư duy về quốc gia Đại Việt phải có chiều sâu hơn nữa, ý thức chính trị phải được khẳng định một cách mạnh mẽ. Nguyễn Trãi thấy được điều đó, nên ông đã xoáy mạnh vào tính chất xác thực, tính chất toàn vẹn, tính chất bất khả xâm phạm của lãnh thổ Đại Việt. “Bình Ngô đại cáo” được coi như bản Tuyên ngôn độc lập lần thứ hai của nước ta, Nguyễn Trãi đã tuyên bố chủ quyền quốc gia bất khả xâm phạm với những tiêu chí được đặt ra không thể chối cãi. Ông đã lên án sự bóc lột tàn bạo của phong kiến phương Bắc đối với nhân dân ta rằng: “Tát cạn nước Đông Hải không đủ rửa hết vết nhơ/ Chặt hết trúc Lam Sơn chẳng ghi đủ tội ác” [34, tr.137]. Trong bất cứ hoàn cảnh nào chúng ta cũng không thể “đội trời chung” với giặc, quyết tâm “rửa nhục nghìn thu”, giành độc lập dân tộc và toàn vẹn lãnh thổ. Tuy nhiên, trong lĩnh vực đối ngoại, Việt Nam luôn ở trong thế “ứng vạn biến”. Đó chính là tư duy biện chứng của những nhà lãnh đạo đất 68 nước và cũng là một thành tố quan trọng trong triết lý yêu nước của dân tộc Việt Nam. Cùng với những triết lý đanh thép trong Bình Ngô đại cáo, trong Dư địa chí, Nguyễn Trãi viết: “Biển cùng Lục Đầu, Yên Tử ở về Hải Dương”, “Biển Cùng Vân, Linh ở về Thuận Hóa” [dẫn theo: 55, tr.168]. Qua đó, ông đã đưa ra những nhận định đúng đắn, có tầm nhìn xa trông rộng về lãnh thổ và chủ quyền đất nước; toàn vẹn lãnh thổ tức là không chỉ chú trọng bảo vệ lãnh thổ ở vùng đất liền mà còn đặc biệt quan tâm đến bảo vệ vùng biển, đảo của đất nước. Dưới thời Lê sơ, ý thức bảo vệ chủ quyền biên giới quốc gia đã được Lê Thánh Tông rất chú trọng. Đó là việc phòng bị biên giới, ngăn ngừa những điều bất trắc xảy ra nơi biên ải. Trong thời gian trị vì đất nước (1460 - 1497), ông đã ban nhiều sắc dụ căn dặn các tướng giữ biên ải phải luôn đề cao ý thức cảnh giác, làm tốt chức trách của mình. Ông nói: “Quan coi giữ bờ cõi của triều đình, cố nhiên phải giữ đất yên, đánh ngăn giặc ngoài là chức phận của mình”; “Một thước núi, một tấc sông của ta, lẽ nào lại nên vứt bỏ?” [109 tr.306]. Sự trường tồn của giang sơn xã tắc trong sự nghiệp bảo vệ và xây dựng đất nước Việt Nam cũng đã được Lê Thánh Tông khẳng định: “Thiên Nam vạn cổ sơn hà tại/ Chính thị tu văn yển võ niên” (Trời Nam sông núi bền muôn thuở/ Gìn giữ, giờ đây lo chính văn) [109, tr.306]. Tự hào về đất nước của mình là cần thiết nhưng không được chủ quan, lơ là trong việc đấu tranh bảo vệ nền độc lập dân tộc. Trên cơ sở nhận thức đúng đắn rằng: “Của báu của một nước không gì quý bằng đất đai: nhân dân và của cải do đấy mà sinh ra” [55, tr.165]. Cho nên, việc bảo vệ biên giới quốc gia, giữ gìn toàn vẹn lãnh thổ là mối quan tâm hàng đầu của các vị vua Lê. Ý chí độc lập dân tộc, bảo vệ chủ quyền đất nước không chỉ thể hiện ở việc chống giặc ngoại xâm, mà còn thể hiện ý chí thống nhất đất nước, kiên quyết đấu tranh chống lại sự chia cắt đất nước. Ở thế kỷ XVIII, do khủng hoảng chính trị - xã hội đã dẫn đến sự chia cắt đất nước thành Đàng Trong và Đàng Ngoài nên đã có nhiều phong trào nông dân, trong đó nổi bật là phong trào Tây 69 Sơn do Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ lãnh đạo, nổi lên mạnh mẽ với ý chí khôi phục đất nước thống nhất, độc lập. Hoàng đế Quang Trung đã kêu gọi nhân dân đoàn kết chống kẻ thù chung là giặc phương Bắc để bảo toàn lãnh thổ - quốc gia. Ông cho rằng, sự phân định Bắc Nam là chân lý hiển nhiên “đã được an bài ở trong vũ trụ, đó là quy luật mà trời đất sắp đặt” [55, tr.170]. Vì vậy, độc lập dân tộc, toàn vẹn lãnh thổ là điều rất thiêng liêng đối với dân tộc Việt Nam từ ngàn xưa. Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, dưới sự lãnh đạo của các sĩ phu yêu nước, sức mạnh, ý chí độc lập được thể hiện thông qua các phong trào yêu nước của dân tộc chống thực dân Pháp xâm lược. Nhà yêu nước Phan Bội Châu - tiêu biểu cho phong trào yêu nước thời kỳ đó đã “hát một thiên cứu quốc”, rằng: “Yêu gì hơn yêu nước nhà ta”, nhằm nêu lên cho thế hệ thanh niên Việt Nam một lý tưởng, một lẽ sống chân chính, cao quý. Phan Bội Châu đã nung nấu lòng căm thù quân cướp nước, quyết nuôi trong tâm trí các lớp thanh niên cái chí căm thù giặc sâu sắc đến đỗi “trong giấc ngủ còn giật mình gọi bạn: Đánh! Đánh! Đánh! Trả lại cho ta trời đất độc lập nước non nhà!” [37, tr.344]. Phan Bội Châu dạy thanh niên phải dám hy sinh tất cả, kể cả tính mạng của mình để góp công cứu nước, phải “dựng gan óc lên đánh tan sắt lửa, xối máu nóng rửa vết nhơ nô lệ” [37, tr.344]. Đó là triết lý hùng hồn có sức “dựng đứng” người dậy, khi lâm ly, khi khảng khái lại bóng bẩy dễ đập vào trí và dễ rung động tâm hồn. Từ phong trào yêu nước của dân tộc, người thanh niên Nguyễn Tất Thành đã ra đi tìm đường cứu nước. Người đến với chủ nghĩa Mác – Lênin, tìm thấy con đường cứu nước đúng đắn, sáng lập ra Đảng Cộng sản Việt Nam; ý chí độc lập, sức mạnh dân tộc đã được nâng lên tầm cao mới. Với ý chí đó, ngày 19 - 8 - 1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, nhân dân ta đã làm nên một cuộc cách mạng Tháng Tám thành công rực rỡ. Đây là một cuộc cách mạng vĩ đại bậc nhất trong lịch sử Việt Nam: Giành lại nền độc lập dân tộc sau gần 100 năm trong vòng nô lệ của chủ nghĩa thực dân Pháp; đập tan xiềng xích áp 70 bức hàng nghìn năm của chế độ phong kiến; khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa; lập nên Nhà nước “của dân, do dân và vì dân”; mở ra một kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội. Bản “Tuyên ngôn độc lập” của nước ta đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh trịnh trọng tuyên bố tại quảng trường Ba Đình ngày mồng 2 tháng 9 năm 1945. Một lần nữa, ý chí quyết tâm vì độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam, vì chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc tiếp tục được khẳng định, rằng: “Các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng, dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do” và “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do độc lập và thật sự đã thành nước tự do độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mệnh và của cải để giữ vững quyền tự do và độc lập ấy” [74, tr.581]. Triết lý về độc lập dân tộc và chủ quyền quốc gia tiếp tục được khẳng định trong thời đại mới và được phát huy trên con đường phát triển đất nước. Trong thời hiện đại, mỗi người dân Việt Nam đều thấm sâu lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một, ý chí thống nhất Tổ quốc của nhân dân cả nước không bao giờ lay chuyển” [77, tr.245]; “Sông có thể cạn, núi có thể mòn, nhưng lòng đoàn kết của chúng ta không bao giờ giảm bớt. Chúng ta quyết góp chung lực lượng lại để giữ vững quyền tự do, độc lập của chúng ta” [70, tr.250]; “Sông có thể cạn, núi có thể mòn, song chân lý ấy không bao giờ thay đổi” [70, tr.280],... Người đã coi nguyện vọng đó như là sự “bất biến” để ứng phó với “vạn biến”. Chính điều đó đã khích lệ tinh thần yêu nước của cả dân tộc, quyết chiến đấu và chiến thắng vì độc lập, thống nhất đất nước. Đó cũng chính là mệnh lệnh đạo đức cho từng người Việt Nam đối với vận mệnh của đất nước trong mọi hoàn cảnh. Như vậy, triết lý yêu nước Việt Nam đã kết tinh những tình cảm thiêng liêng, vừa mang tính tự nhiên, vừa yêu bằng lý trí của con người Việt Nam đối với non sông đất nước mình. Nó biểu hiện sôi nổi trong lúc đất nước lâm nguy, 71 lắng xuống trong những thời gian hòa bình, nó thấm vào những nỗ lực kiến thiết nhằm củng cố nền tự chủ. Con người Việt Nam trong lịch sử là con người yêu nước nồng nàn, biết hy sinh lợi ích và tính mạng bản thân để bảo toàn biên cương lãnh thổ, bảo vệ Tổ quốc và nền độc lập dân tộc, tự chủ được ông cha ta dựng xây từ hàng nghìn năm nay. Con người Việt Nam trong thời đại mới biết tiếp bước cha anh quyết tâm gìn giữ nền độc lập, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ quốc gia; ý chí quyết tâm khắc phục khó khăn, chống thiên tai, địch họa để xây dựng quê hương đất nước thêm giàu mạnh, bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Dù cho bất cứ điều kiện nào, nhân dân ta phải kiên quyết bảo vệ vị thế đất nước độc lập tự do, sự toàn vẹn lãnh thổ, chủ quyền Tổ quốc thiêng liêng và lợi ích cao nhất của dân tộc, của đất nước và của nhân dân Việt Nam, đó là nguyên tắc bất di bất dịch. 3.2. Triết lý yêu thương và tôn trọng con người 3.2.1. Triết lý yêu thương giống nòi Từ thời Hùng Vương, truyện cổ Lạc Long Quân - Âu Cơ đã cắt nghĩa nguồn gốc của dân tộc Việt Nam: tất cả người dân Việt Nam đều là con một nhà, cùng chung một tổ tiên, cha mẹ, coi nước như cái nôi, cái “bọc” chung. Tuy người Việt đã thần thánh hoá sự sinh thành của mình là từ giống Rồng - Tiên (những biểu tượng linh thiêng) nhưng qua đó đã khẳng định người Việt có nguồn gốc cao quý, tốt đẹp, rất đáng trân trọng và cần được bảo vệ. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử đấu tranh chống thiên tai và chống giặc ngoại xâm để xây dựng và bảo vệ quốc gia dân tộc, triết lý yêu thương giống nòi của dân tộc Việt Nam luôn được củng cố và nuôi dưỡng. Bởi vậy, nó càng thêm sâu sắc và thấm sâu vào tâm thức mọi người. Triết lý đó được biểu hiện trước hết bằng tư tưởng, tình cảm tự nhiên trong sáng, khởi nguồn từ tình yêu thương người thân trong gia đình như yêu thương ông bà, cha mẹ, anh chị em ruột thịt và con cháu của mình. Sau đó, tình yêu thương giống nòi được mở rộng đến những người thân thuộc, người trong họ 72 tộc, người “trong làng, ngoài nước” và cao hơn là yêu thương đồng bào. Dân tộc ta từ xưa đến nay vẫn luôn quan niệm người Việt có chung nguồn gốc, cùng chung dòng máu Lạc Hồng, cùng chung Tổ quốc. Theo nghĩa đó, người Việt đều là anh em một nhà. Họ luôn coi: “Một giọt máu đào hơn ao nước lã” [57, tr.360], “Anh em như thể chân tay/ Rách lành đùm bọc, dở hay đỡ đần” [57, tr.13],.... Cho nên phải thương yêu nhau, bảo vệ, nâng đỡ nhau. Từ đó, nhân dân ta đã xây dựng nên triết lý: “Nhiễu điều phủ lấy giá gương, người trong một nước thì thương nhau cùng” [57, tr.416]. Trong quan niệm của người Việt, làng giống như tổ ấm gia đình, trong đó mỗi thành viên đều nhận được sự nuôi dưỡng, che chở, đùm bọc, yêu thương của bà con làng xóm. Trong làng thường có nhiều dòng họ, những người sống cùng làng ứng xử với nhau một cách hài hòa, trọng nghĩa tình, có trước có sau, sống có trách nhiệm, tối lửa tắt đèn có nhau, chia sẻ với nhau. Chẳng hạn như câu truyện “Thánh Gióng”, nếu gạt đi những yếu tố thần thánh hóa, thì đây là một truyện điển hình phản ánh tư tưởng yêu nước thương nòi của nhân dân ta ngay từ buổi đầu của lịch sử dân tộc. Nội dung tư tưởng đó được thể hiện thông qua hành động của bà con ở làng Phù Đổng góp cơm cà cho Gióng ăn lớn nhanh như thổi để đi diệt giặc Ân, cứu nước. Hành động nhân dân ta góp tiền, gạo cho nghĩa quân đánh giặc Pháp (cuối thế kỷ XIX) cũng nói lên tình cảm yêu nước thương nòi, tinh thần trách nhiệm chung của cộng đồng dân tộc Việt Nam. Nhờ có sự “nuôi nấng” của nhân dân mà nghĩa quân đã duy trì được sự chiến đấu và gây cho địch nhiều tổn thất. Sự đóng góp về mặt vật chất đó cũng đã góp phần tăng thêm động lực tinh thần cho nghĩa quân quyết tâm chiến đấu. Đó không chỉ là tình “quân dân như cá với nước” mà còn là tình yêu thương, đùm bọc, sẻ chia của đồng bào ta trong hoàn cảnh đất nước bị giày xéo bởi gót chân của quân xâm lược. Con người luôn được coi là vốn quý giá nhất, là tinh hoa của trời đất và là sản phẩm đẹp nhất từ tự nhiên. Cho nên, người Việt Nam thường lấy “nhân 73 tâm”, “tình người” là cơ sở của mọi mối quan hệ chung sống với nhau. Điều đó được thể hiện qua những câu ca dao, thành ngữ, tục ngữ như: “Lá lành đùm lá rách” [57, tr.291], “Chị ngã em nâng” [57, tr.102], “Một con ngựa đau cả tàu chê cỏ” [9, tr.553]; “Anh em trên thuận dưới hòa/ Họ hàng đẹp mặt, mẹ cha vui lòng”, “Anh thuận em hòa là nhà có phúc” [85, tr.9];... Người Việt thường động viên nhau, chúc tụng nhau khi có những chuyện vui mừng; cùng thăm hỏi, chia sẻ, an ủi khi ai đó gặp khó khăn, ốm đau, bệnh tật, tang ma. Trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước, những lúc gặp khó khăn, mọi người luôn gắn bó giúp đỡ nhau để cùng tồn tại và phát triển. Triết lý yêu thương giống nòi không những được thể hiện trong mối quan hệ gia đình, làng xóm mà đã phát triển thành tình yêu thương con người. Tuy có sự phân biệt về mức độ tình cảm, nhưng dù trong mối quan hệ nào, người Việt Nam luôn nâng niu trân trọng, là tiêu chí để khẳng định giá trị làm người. Phan Bội Châu đã viết trong Bài hát về nhân ái rằng: “Có nhân ái mới ra nhân chủng,/ Nếu bất nhân là giống chim muông./ Làm người ta phải yêu ta,/ Có lòng trắc ẩn mới ra con người/ Yêu già, yêu trẻ, yêu bạn lứa, yêu giống nòi,/ Tấm lòng ấy phôi thai từ bụng mẹ... Ai ơi hỡi, cùng xương cùng thịt,/ Nòi Lạc Hồng một ruột sinh ra,/ Lẽ nào ta lại ghét ta,/ Gậy nhà đem đánh người nhà sao đang” [dẫn theo: 33, tr.253]. Triết lý đó đã thể hiện một nội dung rất sâu sắc về tình yêu đồng bào, yêu thương giống nòi và yêu dân tộc của mình. Qua đó, Phan Bội Châu đã muốn “nhắn nhủ” cho các thế hệ con cháu người Việt Nam phải yêu thương tha thiết đồng bào của mình và yêu nhân loại một cách chân thật. Với mục đích cứu nước, cứu dân, khi nhìn thấy cái họa chết đói và cái họa mất nòi giống thì dù phải mất óc rụng đầu cũng chẳng sợ: “Hãy một lòng yêu nước yêu nòi, liều chết chống giặc” [37, tr.353]. Tư tưởng yêu nước thương nòi là cơ sở vững chắc tạo nên tinh thần đoàn kết dân tộc, là nguồn sức mạnh giúp cho dân tộc ta vượt qua những thử thách khốc liệt của các cuộc đấu tranh chống ngoại xâm. 74 Triết lý yêu thương giống nòi của dân tộc Việt Nam đã được thể hiện trong các hương ước của các làng xã và được nâng lên thành những chuẩn tắc trong các bộ luật của nhà nước. Trong các bộ luật của Việt Nam, việc vi phạm các chuẩn mực đạo đức như con cái đối xử không tốt với cha mẹ, người thân có thể bị xử phạt. Chẳng hạn, trong Quốc triều hình luật, phần Mười điều ác (Thập ác) đều xử tử các tội: Tội ác nghịch (đứng thứ 4) “đánh và mưu giết ông bà, cha mẹ, bác, chú, thím, cô, anh, chị, em, ông bà ngoại, ông bà cha mẹ chồng”; tội bất hiếu (đứng thứ 8): “tố cáo, rủa mắng ông bà, cha mẹ, trái lời cha mẹ dạy bảo, nuôi nấng thiếu thốn, có tang cha mẹ mà lấy vợ lấy chồng, vui chơi ăn mặc như thường; nghe thấy tang cha mẹ ông bà đều giấu, không cử ai (tổ chức tang lễ); nói dối là cha mẹ ông bà chết” [129, tr.36 - 37]. Luật quy định như vậy nhằm giáo dục thế hệ con cháu sống giữ trọn “đạo hiếu” - đạo làm con phải biết vâng lời cha mẹ, ông bà,... Đồng thời, những quy định đó cũng nhằm răn đe những kẻ “nghịch tử”, bất hiếu với những người sinh ra và nuôi nấng, dạy dỗ mình khôn lớn, trưởng thành. Đặc biệt, tình yêu thương giống nòi của dân tộc Việt Nam được kết tinh trong tư tưởng của Hồ Chí Minh. Người là hiện thân của tình yêu thương con người Việt Nam sâu sắc. Sự hy sinh cả cuộc đời của Người cho cách mạng, cho nhân dân, cho dân tộc Việt Nam và cho hòa bình nhân loại là minh chứng cao nhất, là biểu tượng vĩ đại nhất của truyền thống dân tộc, là nguồn mạch của chủ nghĩa nhân đạo, nhân văn Việt Nam hiện đại. Trong cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, Hồ Chí Minh sớm có ý thức về thân phận con người, con người dân tộc và con người với tư cách là nhân loại, ý thức về nỗi khổ đau của con người để tìm cách giải phóng con người. Theo Hồ Chí Minh: “Chữ người, nghĩa hẹp là gia đình, anh em, họ hàng, bầu bạn. Nghĩa rộng là đồng bào cả nước. Rộng nữa là cả loài người” [72, tr.130]. Song, Hồ Chí Minh không bàn đến con người trừu tượng mà gắn con người với từng hoàn cảnh cụ thể, từng thời điểm lịch sử cụ thể để xem xét nghiên cứu, giải quyết vấn đề con người. Hồ Chí Minh 75 sớm nhận thức được thân phận người dân mất nước, kiếp sống nô lệ lầm than, từ tủi hổ đến hờn căm và quyết tâm hành động. Người đã ra nước ngoài tìm con đường cứu nước, cứu dân. Mọi tư tưởng và hành động của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đều là sự dấn thân để giải phóng con người, mà trước hết là giải phóng con người Việt Nam. Người luôn đặt dân tộc và Tổ quốc lên trên hết. Người đã lựa chọn chủ nghĩa cộng sản vì chủ nghĩa ấy quan tâm đến con người, đến các dân tộc bị áp bức và có khả năng giải quyết những vấn đề thiết thực thuộc về con người. Hồ Chí Minh đã bàn nhiều đến chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, vì chủ nghĩa xã hội trước hết làm cho nhân dân lao động thoát nạn bần cùng, làm cho mọi người có công ăn việc làm, được ấm no và sống một đời hạnh phúc. Mối quan tâm lớn lao nhất của Người là “làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành” [70, tr.187]. Tình yêu thương đó luôn được thể hiện trong hành động cụ thể, mang lại cơm ăn, nước uống, trả lại nhân phẩm cho con người, phấn đấu vì độc lập của Tổ quốc, tự do hạnh phúc của nhân dân, cho nhân loại. Có thể thấy, triết lý vì con người, yêu thương con người của Hồ Chí Minh là sản phẩm của lịch sử Việt Nam, đã trở thành chân giá trị định hướng cho hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh và là giá trị cao đẹp cho dân tộc Việt Nam hướng tới trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Có thể khẳng định rằng, triết lý yêu nước thương nòi của dân tộc Việt Nam đã được kết tinh trong tư tưởng và trong hành động của tất cả những con người Việt Nam trong mọi thời đại. Triết lý ấy được biểu hiện sâu đậm hơn trong những phong trào đấu tranh chống giặc ngoại xâm, giành độc lập dân tộc, bảo vệ giống nòi, bảo vệ văn hóa dân tộc. 3.2.2. Triết lý yêu thương và quý trọng nhân dân “Dân” (hay còn gọi là người dân, quần chúng, nhân dân – cộng đồng dân cư của một quốc gia dân tộc) là “toàn bộ những người thực hiện hoạt động sinh 76 sống của mình trong phạm vi những cộng đồng xã hội nhất định,, được coi là chủ thể và đồng thời là khách thể của sản xuất xã hội” [125, tr.121]. Ở Việt Nam, trong cộng đồng làng xã, dân là gốc, sức mạnh của dân là vô địch. Nhân dân có vai trò quan trọng, là người tạo nên lịch sử. Chính nhân dân là những người sản xuất ra của cải vật chất và một phần của cải tinh thần để đảm bảo những điều kiện quyết định sự tồn tại của xã hội. Nhân dân là lực lượng chủ yếu xây dựng và bảo vệ đất nước, dân không tách rời nước. Khi có giặc ngoại xâm, dân là sức mạnh cứu nước, quyết định sự an nguy của đất nước. Cho nên cứu nước là để cứu dân, yêu nước thì phải yêu dân, coi trọng nhân dân. Đó là nhận thức đúng đắn của các lực lượng chính trị trong lịch sử Việt Nam. Triết lý yêu thương và quý trọng nhân dân được thể hiện trước hết ở sự quan tâm của giai cấp cầm quyền đến dân, gần gũi nhân dân, thương dân, đề cao vai trò của quần chúng nhân dân. Như trong “đạo trị nước” của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn - vị tướng tài kiệt xuất, một nhân cách mang đậm tính nhân văn, ông đã nói: “Chim hồng hộc muốn bay cao phải nhờ ở sáu trụ cánh. Nếu không có sáu chiếc trụ cánh ấy thì cũng là chim thường thôi” [19, tr.51]. Trần Quốc Tuấn nhận thức sâu sắc vai trò, sức mạnh của nhân dân trong đấu tranh chống ngoại xâm. Ông luôn căn dặn các tướng sĩ, vương hầu của mình rằng: “Các vương hầu và tướng sĩ, ai nấy cần phải giữ phép tắc, đi đâu không được nhiễu dân” [19, tr.122]. Từ lòng thương yêu con người Việt Nam, ông không phân biệt đẳng cấp, dòng máu. Ông đã vươn tới đỉnh cao về tinh thần nhân văn, về tư tưởng chiến lược chiến tranh nhân dân, chống quân xâm lược để bảo vệ đất nước. Năm 1300, trước khi rời khỏi cõi trần, Trần Quốc Tuấn đã căn dặn vua Trần: “Vả lại, khoan thư sức dân để làm kế bền gốc, sâu rễ đó là thượng sách giữ nước” [63, tr.215]. “Khoan thư sức dân” mang ý nghĩa rất rộng là phải khoan dung, độ lượng với dân, phải chăm lo đến đời sống cho dân, là phải đem lại cuộc sống bình an cho nhân dân, Khoan thư sức dân không chỉ là một kế sách mà đó là triết lý trường tồn cho mỗi quốc gia dân tộc, là chân lý 77 của mọi thời đại; là tư tưởng yêu nước, thương dân, luôn đặt người dân ở vị trí cao nhất trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước. Nhờ đó, ông đã huy động được sức mạnh cao độ của khối đại đoàn kết dân tộc, động viên được tiềm năng ở mỗi con người; xóa đi sự ngăn cách giữa quý tộc và người dân, dẫn đến sự hòa đồng “tướng sĩ một lòng phụ tử hòa nước sông chén rượu ngọt ngào”, tạo nên khối thống nhất trên dưới một lòng cùng chung ý chí chiến đấu với niềm tin tất thắng. Sức mạnh đó, tinh thần đó đã tạo nên hào khí chiến đấu dẫn đến những chiến công oanh liệt: Chương Dương, Vạn Kiếp, Bạch Đằng, đi đến thắng lợi hoàn toàn trong kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên, bảo vệ vững chắc chủ quyền đất nước. Yêu nước gắn liền với thương dân, an dân, coi trọng nhân dân. Điều đó được gắn liền với tư tưởng “nhân nghĩa” của Nguyễn Trãi. Ông đã coi việc chống xâm lược là việc chính nghĩa; cứu nước, cứu dân là việc đại nghĩa. Chính nghĩa thắng phi nghĩa, đại nghĩa thắng cường bạo. Trong tác phẩm Bình Ngô đại cáo, ông đã viết: “Đem đại nghĩa để thắng hung tàn/ Lấy chí nhân để thay cường bạo” [dẫn theo: 35, tr.23]. Đó là một triết lý sâu sắc, cốt lõi, bao trùm và xuyên suốt cuộc đời của Nguyễn Trãi. Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi đã vượt lên trên tư tưởng của Nho giáo, mang ý nghĩa tích cực, mở rộng và nâng cao hơn nhiều. Theo Nguyễn Trãi, nhân nghĩa trước hết phải gắn chặt với tư tưởng vì dân, an dân: “Việc nhân nghĩa cốt ở an dân”, “dùng quân nhân nghĩa cứu dân khổ, đánh kẻ có tội”, “đại đức hiếu sinh thần vũ bất sát, đem quân nhân nghĩa đi đánh dẹp cốt để an dân” [116, tr.153]. Như vậy, ở Nguyễn Trãi, yêu nước thương dân thì phải quyết tâm đánh giặc cứu nước, cứu dân. Ông coi “an dân” là mục đích của nhân nghĩa, trừ bạo là phương tiện của nhân nghĩa; là chấm dứt loại trừ những hành động tàn ác đối với dân, là đảm bảo cho dân có cuộc sống bình yên, là không làm phiền hà đến dân. Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi đòi hỏi phải biết trọng dân, biết ơn dân - “ăn lộc đền ơn kẻ cấy cày”; ngay cả khi cuộc kháng chiến đã thành công, điều đó thể hiện ở ý tưởng 78 xây dựng một đất nước thái bình - “yêu nuôi nhân dân để cho thôn xóm vắng tiếng oán hờn”. Triết lý yêu nước, yêu dân còn được Nguyễn Trãi thể hiện trong câu: “Dựng gậy làm cờ, tụ họp bốn phương manh lệ/ Thết quân rượu hòa nước, trên dưới một bụng cha con” [34, tr.117]. Ông đã rất chú trọng đến việc: muốn cứu nước thì phải dựa vào dân. Đó là một đường lối chính trị cứu nước đúng đắn của những người đứng đầu khởi nghĩa Lam Sơn. Phải đoàn kết rộng rãi toàn dân tộc: từ thân hào, thân sĩ, quý tộc đến tụ họp “manh lệ bốn phương” (những người lao khổ) dưới cờ nghĩa sẽ tạo thành lực lượng kháng chiến to lớn, kết hợp với sức mạnh của nhân dân giàu lòng yêu nước sẽ làm nên những chiến thắng vĩ đại của dân tộc. Triết lý yêu nhân dân không chỉ được thể hiện ở việc đấu tranh chống giặc ngoại xâm để cứu nước, cứu dân mà trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước cũng được thể hiện đậm nét. Đó là sự quan tâm của giai cấp cầm quyền đến đời sống của nhân dân, coi trọng lòng dân, ý dân, chú trọng đến vấn đề dân sinh, coi con người như một sinh thể cao quý. Dưới thời phong kiến Việt Nam, nhất là thời Lý - Trần - Lê, các vua thời Lý và vua Trần đã thể hiện tinh thần yêu nước, thương dân khi sử lý các việc chính sự. Ngay khi bước vào kỷ nguyên độc lập, mỗi khi quyết định những việc lớn của đất nước, các vua Lý thường tham khảo ý kiến của dân. Chẳng hạn như Lý Thái Tổ “trên kính mệnh trời, dưới theo lòng dân”, đã nói rõ cho bề tôi mục đích dời đô về Thăng Long năm 1010 rằng: “Thành Đại La, ở giữa khu vực trời đất, có thế rồng cuộn hổ ngồi, ở giữa Nam - Bắc - Đông - Tây, tiện hình thế núi sông sau trước, đất rộng mà bằng phẳng, chỗ cao mà sáng sủa, dân cư không khổ vì ngập lụt, muôn vật rất thịnh mà phồn vinh, xem khắp nước Việt, chỗ ấy là nơi hơn cả. Thực là chỗ hội họp của bốn phương, là nơi thượng đô của kinh sư muôn đời. Trẫm muốn nhân địa lợi ấy mà đóng đô, các kha