Luận án Ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng tại huyện Cần Giờ, thành phố Hồ Chí Minh

hông có ai yêu Cần Giờ bằng chính những người dân Cần Giờ, đó là lực lượng kế thừa sau này cho công tác phòng ngừa ứng phó với thiên tai/BĐKH tại địa phương” (Nữ, 50 tuổi, thương mại). Có thể cảm nhận được sự lo lắng của người dân về sự tham gia của cộng đồng trong tương lai, có thể các thế hệ sau này của người Cần Giờ đứng ngoài cuộc trên chính mảnh đất của mình. Do vây, sự mong muốn như là sự gởi gấm trọn niềm tin vào chính quyền địa phương khi bộ mặt của Cần Giờ thay đổi thì cộng đồng nơi đây phải tồn tại song song sự phát triển này với vai trò là người trong cuộc thì hoạt động ứng phó với thiên tai/BĐKH mới bền vững dưới góc nhìn của người dân. Ở những khu vực đặc thù thì mong đợi của người dân đại diện cho cộng đồng ở khu vực đó cũng được thể hiện rõ nét: “Tôi chỉ mong muốn như thế này, người dân xã Thạnh An muốn nạo vét cái lạch này khi có tình huống mưa to, gió lớn để các phương tiện tàu bè cập bến vào cái 75 điểm này tránh bão cho an toàn, đồng thời việc cứu hộ, cứu nạn cũng dễ dàng hơn. Cũng nghe nói lâu lắm rồi mà không thấy thực hiện” (Nam, 48 tuổi, ngư dân). Kinh nghiệm bản địa cho người dân biết việc nạo vét con lạch có ý nghĩa quan trọng đối với cộng đồng trong quá trình tham gia các hoạt động ứng phó thiên tai. Hoạt động này có thể vượt qua khả năng của cộng đồng theo góc nhìn của người dân nên cần sự hỗ trợ của các cấp chính quyền. Mặt khác, người dân vẫn chưa nhận được thông tin một cách rõ ràng về dự án này từ chính quyền, tạo cho người dân tâm lý trông chờ, thiếu đi ý tưởng gắn kết cộng đồng, chưa khơi dậy được khả năng sáng tạo, tận dụng được các nguồn lực trong cộng đồng. Từ đó, người dân và cộng đồng thiếu đi sự chủ động, luôn mang tâm lý lệ thuộc vào chính quyền. “Cô là người dân Cần Giờ thì vẫn bám trụ ở Cần giờ, khi có thiên tai đến thì cô vẫn theo sự hướng dẫn của chính quyền địa phương, tham gia hỗ trợ cho người dân ổn định đời sống. Mong rằng khi khoa học phát triển sẽ có những biện pháp ứng phó hiệu quả cho con cháu mình có điều kiện bám lại và giữ được mảnh đất Cần Giờ” (Nữ, 55 tuổi, nông dân). Trong tâm thức của người dân, chính quyền là chỗ dựa đáng tin cậy hơn chính cộng đồng mà hộ đang sinh sống khi ứng phó thiên tai/BĐKH. Ở góc độ quản lý nhà nước, điều này đáng được ghi nhận bởi sự nỗ lực, cố gắng của các cấp chính quyền trong khoảng thời gian dài hình thành, phát triển và xây dựng được niềm tin trong nhân dân. Tuy nhiên, ở góc độ dựa vào cộng đồng, sử dụng nguồn lực cộng đồng để phát triển cộng đồng, tạo cho cộng đồng một sự cố kết bền vững, năng động hơn thì chính quyền các cấp và địa phương còn lúng túng, có thể do quá trình nhận thức về vấn đề này chưa đầy đủ nên nhận thức của người dân về sự tham gia của cộng đồng vẫn chưa được đánh giá cao như mong đợi. 3.3.3. Nhận thức về những thuận lợi và khó khăn khi người dân tham gia ứng phó với biến đổi khí hậu tại địa phương Trái ngược với sự sẵn sàng, mong đợi của người dân và cộng đồng tham gia vào các hoạt động ứng phó thiên tai tại địa phương thì vẫn còn tình trạng một bộ phận dân cư chưa có nhận thức tích cực đã phản ứng lại sự giúp đỡ của cộng đồng. Dữ liệu định tính từ khảo sát tại địa bàn dưới đây đã chứng minh cho nhận định này. “Trận bão vừa rồi cũng có nhiều người lớn tiếng lắm, chừng nào bão về đi lúc đó rồi hay đừng có kêu người ta đi sơ tán, càng nhiều bão thì tụi bây càng vui vẻ. Mọi người cũng buồn nhiều lắm khi người dân không có ý thức thực sự. Đó là vấn đề khổ tâm nhất của cô và của cả khu phố” (Nữ, 54 tuổi, nông dân). “Theo chú quan sát, ở 76 hàng xóm cũng có hộ gia đình không chịu đi sơ tán, người ta ỉ y, chủ quan” (Nam, 55 tuổi, nông dân). Từ nhận thức chưa tích cực sẽ dẫn đến có thái thái độ và hành vi không chuẩn mực đối với cộng đồng. Chính thái độ, hành vi này sẽ lây lan rất nhanh tạo ra rào cản, tâm lý chủ quan đồng thời kiềm hãm sự phát triển của cộng đồng trong nhận thức và hành động. Mặc dù, người dân nhận biết được rõ ràng các tác hại do BĐKH gây ra, nguyên nhân chính làm ảnh hưởng đến sinh kế gia đình nhưng người dân vẫn còn lúng túng, chưa biết phải ứng phó như thế nào trước những hiện tượng bất thường của thời tiết. “Người ta chỉ sống dựa vào con tôm, con cá mà bây giờ nó không còn như lúc trước nữa từ khi bị biến đổi khí hậu. Do đó, kinh tế gia đình càng eo hẹp buộc người dân phải tính toán ứng phó BĐKH làm sao để ngoài việc đánh bắt hải sản, cũng cần có chỗ ở ổn định, từ đó người ta mới yên tâm làm ăn được, cái đó rất là khó khăn” (Nam, 48 tuổi, ngư dân). Đứng trước những thách thức về cuộc sống mưu sinh, người dân càng quyết tâm tìm mọi cách ứng phó BĐKH để cải thiện kinh tế và mong muốn có nơi ở ổn định sau này nhưng những việc đó đều không dễ dàng đối với học vấn của người dân chưa cao như hiện nay. Bên cạnh những khó khăn trong hiểu biết thì người dân và cộng đồng cũng có những thuận lợi khi tham gia ứng phó vì đã chủ động theo dõi thông tin, diễn biến của thiên tai. “Nói chung, gia đình tôi thấy thuận lợi vì mình đã nắm được diễn biến, đường đi của cơn bão nên có thể biết nó đi tới đâu, có đến Cần Giờ hay không và khi bão đến thì mình tùy cơ ứng phó. Như cơn bão số 9, khi biết chắc nó đến Cần Giờ thì ngay bữa đó là mình đã chuẩn bị rồi” (Nữ, 46 tuổi, dịch vụ). Hành động theo dõi thông tin này giúp cho cộng đồng có thêm động lực để sẵn sàng ứng phó thiên tai. Như vậy, sự chủ động ứng phó của người dân và cộng đồng là yếu tố thuận lợi để giúp họ vượt qua khó khăn. “Gia đình chú có 10 người. Khi có lệnh thì mẹ chú với mấy đứa cháu, mấy đứa con dâu đưa đi sơ tán còn mình chú phải ở lại ứng phó thiên tai cùng với chính quyền. Trong quá trình tham gia, mặc dù gia đình có nhiều thành viên nhưng chú không thấy khó khăn gì hết”(nam, 48 tuổi, ngư dân). “Cô thì làm công tác xã hội có mấy trăm ngàn thôi nhưng làm để cho cái tâm vui. Mình thấy mình lo cho được người dân, chung tay với địa phương thì mình cảm thấy vui” (Nữ, 56 tuổi, dịch vụ). Khi nhận thức 77 của người dân đã thông suốt và ý thức trách nhiệm với cộng đồng xã hội được ghi nhận thì dù khó khăn mấy cũng trở nên thuận lợi. 3.4 Nhận thức của chính quyền địa phương về ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng 3.4.1 Nhận thức về sự cần thiết của ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng Vai trò, vị trí của cộng đồng được chính quyền địa phương đánh giá cao ở những giải pháp, sáng kiến và cho rằng việc này là phù hợp đối với họ, mặt khác cũng khẳng định đây là các giải pháp ứng phó bền vững hơn các giải pháp áp đặt từ bên ngoài. Cấp quản lý ở địa phương là Sở Tài Nguyên và Môi trường đã có nhận thức rất rõ ràng về vai trò của cộng đồng đối với ứng phó với biến đổi khí hậu. “Cộng đồng là nơi gánh chịu trực tiếp hậu quả của thiên tai/BĐKH nên cũng là nơi sẽ có những giải pháp, sáng kiến phù hợp nhất để ứng phó và việc ứng phó này là bền vững hơn là giải pháp áp đặt từ bên ngoài” (Nam, 45 tuổi, cán bộ Sở TN&MT). Tại cấp huyện, là nơi trực tiếp xây dựng thực hiện các giải pháp cả về lâu dài và trước mắt trong ứng phó với các hiện tượng thời tiết cực đoan qua phỏng vấn trao đổi và quan sát đã cho thấy trong quá trình thực thi ở những cấp độ khác nhau họ đã nhận thấy tầm quan trọng của việc tổ chức huy động sự tham gia của cộng đồng. “Ở huyện thì các cơ quan, đơn vị, lực lượng vũ trang đều được quán triệt công tác ứng phó với thiên tai. Khi mà bão vô thì Chính quyền tổ chức triển khai, Đảng chỉ đạo, Mặt Trận Tổ quốc, Đoàn thể cùng tham gia vào công tác vận động, hậu cần. Trong công tác hỗ trợ di dời dân thì Mặt Trận tổ quốc, Đoàn thể lo cho dân từ khâu ăn uống, chăm sóc sức khỏe, còn lực lượng vũ trang đảm bảo an ninh trật tự và hỗ trợ người dân chằng chống nhà cửa” (Nam, 50 tuổi, cán bộ Huyện Cần Giờ). Thực tiễn cho thấy, cán bộ chính quyền muốn thực thi vai trò, trách nhiệm của mình đối với dân, ở các công việc này phải sử dụng các giải pháp hành chính và mệnh lệnh chính trị từ trên xuống với nhiều hình thức phong phú và đa dạng, bước đầu cũng đạt được một số kết quả nhất định. Tuy nhiên, ở chiều cạnh khác của xã hội, người dân và cộng đồng tiếp nhận thông tin gián tiếp các mệnh lệnh từ chính quyền một cách thụ động. Đôi khi các cách thức ứng phó đưa ra từ chính quyền địa phương không còn phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của từng hộ gia đình và cộng đồng chưa có nhiều điểm chung, chưa tạo được sự đồng thuận nên sự tham gia cũng bị giới hạn. Các cơ quan chuyên môn và chính quyền địa phương đã có nhiều trải nghiệm từ thực tiễn ứng phó, rút ra được 78 nhiều bài học kinh nghiệm và có sự thay đổi về mặt nhận thức để mệnh lệnh của chính quyền được thực thi một cách hiệu quả. “Ở đây rất lợi thế, các lực lượng như: Đồn Biên phòng, Hải đội 2 và một số cơ quan thành phố đóng trên địa bàn huyện rất nhiều. Thứ 2, thị trấn Cần Thạnh nằm ở trung tâm huyện nên có các đầu mối và nguồn lực quan trọng. Nếu lực lượng thiếu có thể huy động lực lượng của Biên phòng, Hải đội 2 để thực hiện nhiệm vụ, còn hậu cần có phòng Lao động Thương bình và Xã hội cung cấp thêm lương thực, thực phẩm thuốc men” (Nam, 44 tuổi, cán bộ TT. Cần Thạnh). Xuyên suốt trong các hoạt động ứng phó, vấn đề huy động lực lượng từ các cơ quan của chính quyền thể hiện được vai trò quản lý nhà nước của cán bộ chính quyền. Tuy nhiên, các nguồn lực từ cộng đồng chưa được nhắc đến và khai thác hiệu quả. Cộng đồng có sự hiểu biết rõ nhất về nơi mà họ sinh sống, có khả năng đánh giá tác động của thiên tai/BĐKH thông qua quan sát hàng ngày và tự tìm các giải pháp ứng phó và có vai trò quan trọng trong thích ứng với thiên tai/BĐKH. Ứng phó với thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng sẽ thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. Phân tích dữ liệu phỏng vấn sâu cán bộ cơ sở đã cho thấy trong quá trình thu thập các thông tin về tác động của BĐKH tại địa phương, các cán bộ đại diện cho chính quyền đã luôn quan tâm ghi nhận và đề cao ý kiến người dân cũng như các tri thức kinh nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả công tác ứng phó với BĐKH. “Người dân là những người ăn, ở, sống trực tiếp ở khu vực đó cho nên phải lắng nghe người ta thì mình sẽ đưa ra được cách ứng phó thuận lợi, thực tế chúng tôi tiếp cận người dân thường xuyên, tuần rồi tôi đi trực tiếp đến khu vực An Thới Đông đang bị sạt lỡ, mình nghe người ta nói về diễn biến tại khu vực dân cư và thể hiện sự quan ngại về dòng chảy,...Do vậy, theo tôi nghĩ phải gắn chặt với cộng đồng trong cách ứng phó này” (Nam, 50 tuổi, cán bộ huyện Cần Giờ). Vì cơ chế hoạt động và định hướng của cách tiếp cận này phù hợp với điều kiện sống và đặc điểm văn hóa của địa phương nên sẽ thúc đẩy khả năng thích ứng, góp phần vào sự phát triển chung của cộng đồng một cách bền vững. Do vậy, đánh giá nhận thức của chính quyền địa phương hiểu về “ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng” là một trong những hoạt đồng cần thiết để các cấp chính quyền có giải pháp phù hợp hơn khi xây dựng chính sách. Qua thảo luận về sự cần thiết phải dựa vào dân, lấy dân làm gốc, có thể nhận thấy chính quyền địa phương nhận thức được vai trò chính yếu của người dân tham gia vào công tác ứng phó thiên tai/BĐKH. Bởi vì không ai hiểu rõ được các vấn đề mà cộng động đang phải đối mặt bằng chính các thành viên trong cộng đồng, việc ứng phó kịp thời với các tình huống bất ngờ của thiên tai/BĐKH 79 là một hành động tự vệ theo bản năng sinh tồn, trước khi có sự trợ giúp từ chính quyền địa phương. “Dựa vào cộng đồng rất quan trọng, nếu bây giờ bão đổ bộ vào thị trấn Cần Thạnh mà không có cộng đồng ở đây thì chắc chắn chính quyền địa phương không thể khắc phục hết các hậu quả do thiên tai gây ra. Ví dụ: về vấn đề tương trợ lương thực, thực phẩm, nước, rồi xăng dầu,...” (Nam, 44 tuổi, cán bộ TT. Cần Thạnh). Với cách tiếp cận từ cộng đồng, biết cách lắng nghe tâm tư nguyện vọng từ cộng đồng sẽ giúp cho chính quyền địa phương hiểu rõ hơn các công việc mà người dân đang làm, đánh giá đúng thực trạng của vấn đề, là cơ sở quan trọng để chính quyền thực hiện các công việc ứng phó mà cộng đồng không đủ nguồn lực và khả năng để thực hiện, làm được điều đó sẽ tạo được sự đồng thuận rất lớn từ cộng đồng, tạo được niềm tin vững chắc của người dân và cộng đồng vào chính quyền trong các hoạt động mà chính quyền huy động từ trong dân. Chính quyền địa phương nhận thức được việc tổ chức huy động các nguồn lực từ cộng đồng đóng vai trò rất quan trọng đối với chính quyền trong công tác ứng phó và khắc phục các hậu quả do thiên tai/BĐKH gây ra. Bởi thế cho nên công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng động phải được chính quyền địa phương quan tâm và thực hiện xuyên suốt để các nguồn lực tại cộng đồng mới được phát huy một cách có hiệu quả. “Thực tế, người dân và cơ quan quản lý nhà nước đóng vai trò quyết định, đặc biệt người dân đóng vai trò chính, còn cơ quan nhà nước phụ trách chuyên môn ở vai trò hướng dẫn, trợ gúp. Cơ quan quản lý nhà nước ở địa phương có trách nhiệm vừa quản lý, vừa theo dõi giúp cho người dân thực hiện được nội dung này” (Nam, 46 tuổi, cán bộ xã Thạnh An). Hơn ai hết, chính quyền địa phương là người hiểu rõ nhất việc người dân và cộng đồng cần được cung cấp đầy đủ thông tin về cách thức ứng phó thiên tai/BĐKH cũng như chiến lược thích ứng ở quy mô lớn và toàn diện để vận động được nhiều nguồn lực xã hội quan tâm, tham gia vào công tác này. Cách tiếp cận ứng phó với thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng là cách tiếp cận từ dưới lên, lấy người dân làm trung tâm, chính quyền địa phương đóng vai trò tạo điều kiện thuận lợi để người dân và cộng đồng tự tham gia giải quyết các vấn đề khó khăn, vướng mắt trong quá trình ứng phó. Đó là một trong những cách thức tổ chức huy động được sự tham gia của người dân và cộng đồng nhiều nhất. 80 3.4.2 Nhận thức về các biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng tại địa phương 3.4.2.1 Mức độ nhận thức Để đánh giá sự nhận thức của chính quyền địa phương về cách tiếp cận ứng phó BĐKH dựa vào cộng đồng, chúng ta cần tìm hiểu các hoạt động đã và đang được triển khai tại địa phương trong những năm qua như thế nào. Kết quả thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu, chính quyền địa phương đã mô tả quá trình triển khai các biện pháp ứng phó ứng phó với BĐKH luôn đề cao vai trò tham gia chủ động của người dân và cộng đồng. “Em mới về công tác ở đây cũng gần 2 năm nên cách tiếp cận ứng phó với thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng nghe cũng tương đối mới. Về hình thức em không có hình dung được nhưng về phương pháp làm thì tụi em đã làm cái đó rồi. Huyện hàng năm tổ chức những buổi tuyên truyền, tập huấn về động đất, sóng thần, chằng chống nhà cửa, rồi BĐKH được thực hiện rất bài bản. Đồng thời, khi các Hội, Đoàn thể, Ban điều hành khu phố họp giao ban thì kết hợp tuyên truyền vận động thêm các nội dung này” (Nam, 44 tuổi, cán bộ TT. Cần Thạnh). Tuy nhiên, có một thực tế là phương pháp này dù đang được thực hiện ở những mức độ khác nhau nhưng ngay cả những người đang thực hiện vẫn chưa có nhiều thông tin hay mô hình lý thuyết về phương pháp đó. Điều này cho thấy vẫn còn những khoảng trống trong việc tập huấn đào tạo về mặt lý luận cho cán bộ cấp cơ sở dẫn đến tình trạng họ đang thực hiện nhưng chưa nắm rõ quy trình, điều này về lâu dài có thể dẫn đến việc vận dụng không đúng quy trình, tinh thần của phương pháp. “Cách tiếp cận ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng cũng chưa nắm rõ lắm. Đối với người dân và cộng đồng thì trước hết họ phải có kiến thức, phải được cơ quan chuyên môn hướng dẫn, rồi họ mới đưa ra được biện pháp còn nếu họ chưa có kiến thức thì chỉ đâu làm đó hiệu quả sẽ không cao” (Nam, 40 tuổi, cán bộ CS PCCC&CHCN). Khi được hỏi đến cách thức ứng phó với thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng thì đại đa số cán bộ chính quyền chưa nghe đến, chưa hình dung được nhưng có suy nghĩ là phương pháp này đã áp dụng rồi. Tuy nhiên, đối chiếu với các hoạt động thực tiễn đã triển khai về công tác này tại địa phương thì thấy phần lớn các cơ quan chuyên môn của chính quyền địa phương đang thực hiện các phần việc theo chức năng, nhiệm vụ của cơ quan chuyên trách và ghi nhận những thay đổi trong công tác phối kết hợp với các Đoàn thể Chính trị - Xã hội và khu phố. Còn những phần việc đi sâu vào bản chất của các hoạt động “Dựa vào cộng đồng” vẫn chưa được nhìn nhận một cách đầy đủ. 81 Một trong những hoạt động quan trọng của công tác ứng phó thiên tai là công việc chuẩn bị. Tuy nhiên, hoạt động chuẩn bị này vẫn còn mang tính chất đối phó đối với phần lớn người dân và cộng đồng và một bộ phận cán bộ chính quyền địa phương với nhiều lý do khác nhau. “Trước khi bão đổ bộ vào, công tác chuẩn bị vẫn còn mang tính chất đối phó, nó chưa thực sự tốt. Khi người dân nghe xuất hiện bão, phát loa thông báo thì người dân tự giác đi nhưng hiện nay còn một số người dân ép đi thì mới đi. Trường hợp khác, thông thường khi bão tới sẽ xuất hiện rất nhiều các nguồn cá đi theo cơn bão cho nên những ngư dân tranh thủ đánh bắt cá để kiếm sống, bỏ qua yếu tố rủi ro thiệt hại về người và các biện pháp ứng phó thiên tai” (Nam, 40 tuổi, cán bộ CS PCCC & CHCN). Một trong những lý do đầu tiên khiến người dân chưa thật sự tự giác tham gia sơ tán khi có yêu cầu của chính quyền có thể là trình độ học vấn thấp dẫn đến khả năng nhận thức về BĐKH và ứng phó BĐKH bị giới hạn, hoặc có tâm lý chủ quan. Lý do tiếp theo đáng lưu ý - đó là tâm lý “tiếc của” của người dân, khiến họ bỏ qua các yếu tố rủi ro về thiên tai. Điều đó có thể gây thiệt hại nặng nề hơn về người và tài sản. Qua phỏng vấn cán bộ quản lý tại địa phương, các cán bộ ở cơ sở cho biết: có những trường hợp người dân vì để bảo vệ tài sản của mình mà không tuân thủ các quy tắc an toàn và hướng dẫn của cơ quan chức năng. “Có những người không chịu di dời đến nơi an toàn, vì người ta nuôi hào, nuôi nghêu, có chòi canh ở ngoài ven biển. Mình tuyên truyền thuyết phục nhưng nếu tuyên tuyền như thế mà người ta không chấp hành thì mình phải cưỡng chế. Tụi tôi cũng rất là trăn trở khi dự báo bão vô, bữa nay nó vô thì mình phải di dời dân từ ngày hôm qua, hôm kia, nay bão vô mưa gió ầm ầm sao kịp di dời. Rồi khi bão vô tới đây thì nó suy yếu đâm ra người dân chủ quan như họ nói mấy ông sợ cứ di dời, bão có vô đâu mà di dời, thậm chí trong một bộ phận cán bộ mình đôi khi nếu không quán triệt kỷ thì cũng trong tư thế chủ quan. Trong các chỉ đạo ứng phó với bão thì anh em nào, đơn vị nào lơ là để xảy ra thì ông đứng đầu phải chịu trách nhiệm” (Nam, 50 tuổi, cán bộ huyện Cần Giờ). Thực tế thì không phải người dân không nhận thức được các rủi ro về thiên tai mà phần lớn họ vì cuộc sống mưu sinh, sinh kế, chính điều đó buộc họ phải phiêu lưu mạo hiểm, đánh đổi mọi thứ để cải thiện điều kiện sống của cả gia đình. Do vậy, một trong những nguyên nhân sâu xa mà các cấp chính quyền cần quan tâm hơn, đó là ảnh hưởng của BĐKH đã tác động mạnh mẽ đến vấn đề việc làm và sinh kế của cả cộng động. 82 Mặt khác, khi chính quyền địa phương mong muốn đại đa số người dân và cộng đồng làm những công việc ứng phó BĐKH trái với thói quen hàng ngày của họ thì chính quyền địa phương bao giờ cũng phải tác động liên tục vào nhận thức trước ở nhiều phương diện khác nhau, sau đó mới hướng hoạt động ứng phó cần phải làm dựa trên nền tảng thói quen của người dân và cộng động nhưng ở góc độ đại chúng. “Người dân họ chủ yếu hàng động mang tính chất bản năng để tự bảo vệ mình, đồng thời làm theo sự hướng dẫn của chính quyền. Huyện thông tin thông qua hệ thống truyền thanh, còn các xã, các ấp thông báo xuống người dân về diễn biến thiên tai, thì người dân tổ chức chằng chống nhà cửa, kiểm tra lại hoạt động sản xuất để ứng phó làm sao giảm thiểu thiệt hại nhất khi bão xảy ra” (Nam, 50 tuổi, cán bộ huyện Cần Giờ). Nhưng đã nói đến thay đổi nhận thức, thay đổi thái độ là nói tới thay đổi các thói quen. Chúng ta vẫn biết, việc thay đổi thói quen thông thường là vô cùng khó khăn và không mang tính bền vững. Điều đó, rất cần đến các nhân tố có hành vi ứng phó tích cực trong cộng động để tạo điểm sáng lan tỏa và dần thay đổi các thói quen tiêu cực của đại đa số người dân, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ từ trong nhận thức đến thái độ và có hành vi tích cực, sẵn sàng tham gia ứng phó thiên tai/BĐKH khi cộng đồng và xã hội yêu cầu. Trong khi đó, hoạt động truyền thông và tuyên truyền của một số cơ quan của chính quyền vẫn chưa được phát huy hiệu quả bởi nhiều lý do khác nhau. “Về tuyên truyền thì chưa có thực hiện cái đó còn nhiều yếu tố đi kèm lắm”,“vận động người dân mà không phải người dân địa phương, không có chỗ ở cố định”, “không muốn đi sơ tán do có thói quen sống trên sông nước và họ muốn tự ở trên ghe, trên tàu của mình để đảm bảo tài sản” (Nam, 44 tuổi, cán bộ TT. Cần Thạnh). Do vậy, quá trình nhận thức về thiên tai /BĐKH của người dân và cộng đồng chưa thật sự đầy đủ, chưa tạo được sự cộng hưởng và lan tỏa trong cộng đồng mà quá trình này có thể bị gián đoạn và nhận thức không liên tục nên có thể chưa thay đổi được nhận thức và hành vi của đại đa số người dân và cộng đồng về các hoạt động ứng phó thiên tai/BĐKH tại địa phương trong thời gian qua. Nói riêng, do đặc điểm của địa bàn, cán bộ ở xã đảo Thạnh An - xã đảo duy nhất của huyện, có sự nhận thức và thái độ tích cực hơn đối với các hoạt động tham gia ứng phó thiên tai/BĐKH tại địa phương, và cũng thể hiện sự gắn bó và tinh thần 83 trách nhiệm cao, rất tâm huyết để chăm lo cho cộng đồng và khắc phục những khó khăn, tồn tại. “Mặc dù hiện nay có nhiều công trình kiên cố, không nhất thiết phải di dời dân về đất liền để tránh bão. Tuy nhiên, những công trình này chỉ chống những cơn bão quét qua phần bên ngoài thôi chứ còn nếu bão đổ bộ trực tiếp vào xã thì thực sự không còn gì, lúc đó sự biệt lập giữa xã Thạnh An và đất liền là vấn đề nan giải, hết sức nhức nhối” (Nam, 46 tuổi, cán bộ xã Thạnh An). Nhìn chung, chính quyền địa phương nhận thức chưa đầy đủ về cách thức, kỹ thuật ứng phó với thiên tai/BĐKH và về mặt xã hội, nhất là yếu tố “dựa vào cộng đồng” thì sự hiểu biết của họ vận dụng trong thực tế thì vẫn còn nhiều “khoảng trống”. 3.4.2.2 Thiếu sự chủ động trong ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng Ở góc nhìn bao quát hơn, cách tiếp cận ứng phó BĐKH dựa vào cộng đồng thực ra đã ít nhiều được lồng ghép và ẩn vào trong các chính sách mang tính vĩ mô, có ý nghĩa chiến lược như: “chủ trương trồng rừng, bảo vệ rừng và vận động người dân trồng rừng hoặc khoán cho các hộ dân giữ rừng” hay là “chủ trương xây dựng công trình kết cấu hạ tầng trên địa bàn xã đều lấy ý kiến của người dân”. “Ở Cần Giờ, vấn đề trồng rừng, bảo vệ rừng và vận động người dân trồng rừng hoặc khoán cho các hộ dân giữ rừng, cái đó cũng là hình thức ứng phó thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, hiện nay chưa có chỉ đạo mang tính chất cụ thể, rõ ràng về các giải pháp tổ chức thực hiện nên việc đánh giá mô hình này có hiệu quả hay không thì rất là khó. Ngoài ra, những hoạt động đề xuất xây dựng công trình kết cấu hạ tầng trên địa bàn xã đều lấy ý kiến của người dân, UBND xã đều giải thích cho người dân hiểu lý do tại sao các công trình lại xây dựng như vậy, vừa đảm bảo kết cấu công trình thực hiện nhiệm vụ chính trị - xã hội, vừa phòng chống thiên tai trên địa bàn” (Nam, 46 tuổi, cán bộ xã Thạnh An). Trên thực tế, đây chính là các hoạt động ứng phó thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng đã được chính quyền địa phương triển khai thực hiện, nhưng có thể ở một cách thức và tên gọi khác. Còn chính thức về mặt quản lý nhà nước thì chính quyền địa phương chưa nhận được sự chỉ đạo nào từ các cấp chính quyền về cách tiếp cận này. Mọi thứ còn rất bỡ ngỡ đối với chính quyền địa phương khi được hỏi. Tuy nhiên, ở một khía cạnh nào đó, cần đánh giá cao về nhận thức của một số cán bộ chính quyền theo cách suy nghĩ của riêng mình về cách tiếp cận này, so với thực tiễn tham gia công tác ứng phó thiên tai/BĐKH. Luận điểm này càng làm rõ thêm việc chính quyền địa phương đã vận dụng phương pháp ứng phó thiên tai/BĐKH dựa vào cộng động từ rất 84 lâu nhưng theo những cách không chính thức. Việc lồng ghép vào các cách diễn đạt khác nhau của phương pháp/ cách tiếp cận này, vì thế chưa được phổ biến rộng rãi, mà chỉ giới hạn ở một vài địa phương thường xuyên bị ảnh hưởng bởi thiên tai/BĐKH. Chính điều kiện đặc thù này cũng khuyến khích lối suy nghĩ phải dựa vào dân, lấy dân làm gốc, nhằm giảm bớt áp lực và gánh nặng cho chính quyền mà hiệu quả lại hơn cả sự mong đợi về sự tham gia của người dân và cộng đồng. Một lần nữa, các thông tin định tính thu được từ các phỏng vấn sâu càng khẳng định luận điểm: cách tiếp cận ứng phó thiên tai/BĐKH dựa vào cộng đồng được là tiềm ẩn và được tự phát lồng ghép trong các chính sách của chính quyền thành phố, quậ