Luận văn Đặc điểm tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú

úc lứa đôi bằng một đám cưới xa hoa, và cũng cô đơn tột cùng trong kiếp góa bụa không con cái bên mình. Xét về khía cạnh là một nhân tố làm nên sức hấp dẫn của độc giả của Phiên bản, sự khắc họa thành công thân phận của Diệu hẳn là điều quan trọng nhất. Rõ ràng đây là câu chuyện kể về những kẻ tàn ác, bạo ngược côn đồ nhưng ở một góc khuất nào đó, những kẻ ấy vẫn mang trong mình dòng máu con người. Hương “ga” cũng như đàn em của thị vẫn có thể nhận được sự chia sẻ, cảm thông từ độc giả bởi những tình cảm mà họ dành cho nhau, dành cho người thân hay sự liều lĩnh sẵn sàng cứu giúp nhau trong cơn hoạn nạnchính là những giá trị còn sót lại của những phần hồn đã mất. Đọc Phiên bản của Nguyễn Đình Tú, rất nhiều người đọc liên tưởng tới Bỉ vỏ của nhà văn Nguyên Hồng. Đây cũng là một điều dễ hiểu bởi không chỉ giống nhau về đề tài, bối cảnh, nhân vật Tám Bính của nhà văn Nguyễn còn đi sâu vào mạch truyện của Phiên bản trong những câu chuyện của người bà. Có thể thấy rằng, Nguyễn Đình Tú đã đặt nhân vật vào đúng từ trường nghệ thuật của Bỉ vỏ để từ đó phát triển nhân vật theo hướng của mình. Sự sa ngã của Tám Bính trong Bỉ vỏ được lý giải là do xã hội cũ xô đẩy còn Hương “ga” của Nguyễn Đình Tú lại là hình ảnh của một nữ quái giang hồ thời đại mới. Đây là một sự phát triển có chủ đích của nhà văn bởi lẽ “Hải Phòng còn rất nhiều Tám Bính” (Nguyên Hồng) song đồng thời, qua sự tiếp nối này, Nguyễn Đình Tú vẫn muốn cất lên tiếng nói bênh vực, chiêu tuyết cho những con người lầm đường lạc lối, bị vứt ra ngoài rìa xã hội. Đi vào ma trận thế giới Kín, lắp ghép những hồi cố loang chảy của các nhân vật, người đọc sẽ xâu chuỗi được “ăm ắp những thân phận khổ đau, chìm nổi, bi thương, bất hạnh” [44, tr. 139]. 66 Đọc Kín người ta không khỏi giật mình xót xa cho một thế hệ trẻ hoang hoải, cô đơn đến hoài nghi và tuyệt vọng. “Kín bật lên những nỗi người, với bao bấp bênh bất trắc khôn lường của cõi người, những sinh phận bất định, những ước mơ không thỏa mãn, những khát vọng còn chưa có tên gọi đòi hỏi phải vượt thoát khỏi vòng kiềm tỏa và thao túng của ý thức duy lợi, phá bỏ mọi hợp lý, không thể lên dự án, bất khả lập trình” [56, tr.20]Song dù là những đứa trẻ bị “ném đá ngoài xã hội” như vậy, nhưng những nhân vật trong Kín vẫn làm bạn đọc thấy ấm lòng bởi cách hành xử, yêu thương, đoàn kết nhau từ khi nhỏ cho tới lúc trưởng thành, đúng như nhà văn Nguyễn Bình Phương đã từng nhận xét : “Gấp cuốn sách lại, nhận thấy chỉ có tình thương là không bị chối từ bởi tình thương vốn rất hiếm hoi trong thời nay” [44, tr.435]. Như vậy, vấn đề thân phận con người đã được Nguyễn Đình Tú khắc họa khá chân thực và rõ nét ở việc bênh vực, cảm thông cho số phận của các nhân vật của thế giới tội phạm và đi vào lý giải các nguyên nhân dẫn họ đến con đường tội lỗi. Đọc tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú ta luôn thấy được một sự ấm lòng bởi ở phía sau mỗi bản án đó chính là chút ánh sáng le lói của lương tri mà Nguyễn Đình Tú đã điểm thêm vào số phận của những nhân vật đầy tăm tối. Có hiểu được điều này, ta mới thấy hết được những giá trị nhân văn cao đẹp mà tác giả đã thể hiện thông qua những nhân vật của mình. 2.2. Những góc khuất của cuộc sống đời thƣờng Trong bối cảnh kinh tế thị trường, chất nhân văn, tình đồng loại, tình người vẫn luôn là nguồn mạch giàu cảm xúc mang tính ngợi ca của những người dám “vắt kiệt sức mình” để cố tạo ra cái mới. Tuy nhiên nhà văn vốn đã nhạy cảm nay thấm thía nỗi đau của bản thân và đồng loại, không thể dừng lại mãi ở niềm vui bất tuyệt, họ phải nói cho được tâm trạng phổ biến và thường trực trong xã hội ở mọi thời kỳ. “Đã gọi là kiếp người thì không chỉ có vui mà còn có buồnCó những kiếp người một đời đau buồn, một đời thất vọng, một đời lầm lẫn, những tiếng kêu thảm thiết của họ vẫn vang vọng tới tận hôm nay” [26, tr.39]. Điều đó buộc nhà văn cầm bút 67 để viết lên tấn bi kịch của kiếp người. Mỗi cuộc đời là một câu chuyện, không ai giống ai nhưng lại đều hướng về những giá trị đích thực của cuộc sống, của cá nhân mỗi con người. Cuộc đời là một hành trình dài, là những biến cố, sự kiện, niềm vui, nỗi buồn không ngừng nghỉ. Ai cũng có một câu chuyện muốn kể, kể về người, về mình, về những giá trị trong cuộc sống. Văn chương là nói về những câu chuyện ấy, được hiện diện sau khi có nhiều cuộc đời được “thai nghén” trong tâm tưởng mỗi nhà văn. Tác phẩm văn học hay còn gọi là cuộc đời đã được các nhà văn diễn đạt, truyền tải bằng tài năng nghệ thuật của mình. Với nhà văn Nguyễn Đình Tú, câu chuyện về kiếp người đó cũng được kể bằng nhiều phong cách khác nhau, đa dạng uyển chuyển và thực sự cuốn hút. Sở dĩ làm được điều này vì ngay từ khi cầm bút anh đã nhận ra rằng cuộc sống không phải bao giờ cũng tốt đẹp, là thảm hồng trên đường đi mà cuộc sống còn có phần chìm khuất, có ánh sáng và bóng tối, có âm và dương nên con người phải đấu tranh để tồn tại, giành lấy phần lương thiện cho chính mình. Nhưng cũng chính trong cuộc đấu tranh ấy, bản chất của con người lại được bộc lộ biết bao điều, tốt có, xấu có, thiện có và ác cũng có. Trong cuộc sống đầy những lo toan bề bộn thì những mặt trái của xã hội lại được bộc lộ một cách rõ nét hơn bao giờ hết. Vì vậy, với trách nhiệm của một nhà văn chân chính Nguyễn Đình Tú muốn đi sâu khám phá những góc khuất với số phận tha hóa của nhiều nhân vật để từ đó gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh khiến con người tự suy ngẫm và hành động cho đúng với tiếng gọi của lương tâm mình. 2.2.1. Nền kinh tế thị trường và sự xuống cấp của giá trị đạo đức. "Sự thô bạo hung ác được ướp hương hoa của nền văn minh chúng ta đặt nền tảng trên những nhận thức sai lầm về ý nghĩa cuộc sống, từ đó đã kéo theo sự đánh giá sai lầm về những giá trị của cuộc sống” (Dostoevsky) Với mọi thời đại, đạo đức như một sự vẫy gọi mà các nghệ sĩ luôn kiếm tìm và thể hiện. Từ khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới toàn diện, đời sống xã hội biến đổi nhanh chóng theo vòng quay hối hả của cơ chế thị trường thì tiếng gọi 68 khẩn thiết về đạo đức của con người được đặt ra bức thiết hơn lúc nào hết. Chính những điều kiện tốt đẹp đó đưa con người ngự trên những vinh quang nhưng cũng sẵn sàng tước đoạt đi "nhân tính" thiêng liêng. Những cơ hội, thách thức đã hòa trong mỗi cá nhân để mở ra cả một xã hội bộn bề trong một con người thu nhỏ. Và cũng chính từ đây, các nhà văn truy tìm những vấn đề đã làm nảy sinh tiêu cực: "Sự xuất hiện của nền kinh tế thị trường cũng như cuộc đấu tranh gay gắt giữa hai con đường xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa đang đẩy tới sự phân cực giữa đạo đức và phi đạo đức, nhân cách và phi nhân cách, thiện và ác, ánh sáng và bóng tối, trung thực ngay thẳng và uốn éo, cơ hội, trí tuệ, sáng suốt và bản năng mù quáng" [9, tr.17]. Đạo đức bị băng hoại, con người tha hóa, biến chất về mặt nhân phẩm. Họ tách ra khỏi tập thể, chạy theo những lợi ích riêng của cá nhân, gia đình, dòng tộc và đặc biệt là con người tham dục ở bề sâu được tái tạo sinh động. Quan hệ giữa người với người trở nên băng giá, họ sẵn sàng dùng mọi thủ đoạn, mánh khóe để tồn sinh và thỏa mãn những dục vọng của mình. Sự sùng thượng vật chất và thực dụng đã làm cho luân lý đạo đức bị đẩy lùi, cái xấu, cái ác tăng thêm. Trong cơn suy thoái đạo đức, nhân cách đó các nhà văn đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh con người. Nguyễn Đình Tú một nhà văn thuộc thế hệ đi sau, tiếp thu tư tưởng của các nhà văn đi trước, cùng tấm lòng luôn trăn trở về vấn đề đạo đức của con người hôm nay, anh đã không ngần ngại len chân tới những ngõ ngách của đời sống xã hội để viết về những mặt tiêu cực, những mảnh đời đau khổ, những cảnh éo le, những tấn bi hài kịch của con người, qua đó để chúng ta có một cái nhìn sâu sắc hơn về những thay đổi của các thang bậc giá trị trong thời đại mới. Có thể nói, hầu hết các nhân vật của anh là thế hệ trẻ nhưng họ không được sống trong gia đình hòa thuận, yên ấm. Sống trong xã hội hiện đại nhưng họ luôn cảm thấy cô đơn, lạc loài, bị đẩy ra, hoặc tự mình vẫy vùng đào thoát khỏi gia đình chật hẹp hoặc mê man đi theo tiếng gọi của bạn bè hoặc tình ái, với những ham muốn bất chợt, bất thường Điều đáng nói ở đây là Nguyễn Đình Tú đã dụng 69 công dựng chân dung của một thế hệ trẻ đang sống gấp gáp, nhọc nhằn, khoắc khoải ở đô thị Việt, những đô thị châu thổ sông Hồng, được tiếp thu những giá trị truyền thống của dân tộc nhưng họ luôn lạc bước và tự thiêu mình trong những giá trị ảo của cái gọi là văn minh “hậu công nghiệp” rồi sa chân vào con đường tội lỗi. Nhà văn đã từng tâm sự trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội: “Tiểu thuyết của tôi nói về thế hệ trẻ nhưng thế hệ ấy không tự dưng mà sinh ra. Thế hệ ấy có mối quan hệ với thế hệ trước. Đất nước hội nhập cũng có nghĩa là đất nước còn có những “thời” khác nữa. Chiến tranh sự trở về của thế hệ trước là tiền đề bối cảnh câu chuyện và các nhân vật thuộc thế hệ hôm nay xuất hiện trong tiểu thuyết” [43, tr.190]. Các thế hệ trước đã giải quyết xong vấn đề của thời đại mình, còn thế hệ trẻ bây giờ lại đối mặt với những vấn đề mới, và tiểu thuyết đề cập đến một trong những vấn đề ấy. Xã hội đổi thay và xã hội cũng xuất hiện những ẩn ức mới. Không có nỗi đau thuộc về con người là tầm thường cả. Đôi khi văn chương chỉ thông qua cái tủn mủn, vụn vặt để nói đến một điều khác có tính phổ quát. Mỗi cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú từ Hồ sơ một tử tù, Bên dòng Sầu Diện, Nháp, Phiên bản, Kín là những góc nhìn riêng của anh về cuộc đời. Có điều là trong khi một số cây bút thường chọn viết về những cái tốt đẹp, chính diện với cái nhìn tích cực thì hầu hết các tiểu thuyết của mình, Nguyễn Đình Tú lại trực tiếp viết về cái xấu, cái ác, về thế giới tội phạm và những lỗi lầm mà thế hệ trẻ thường mắc phải trong cuộc sống hiện đại. Trong Hồ sơ một tử tù là sự tha hóa của nhân vật Phạm Bạch Đàn ở chốn đô thị văn minh với những cám dỗ vật chật, đặc biệt là sức hút của đồng tiền. Nếu như trước kia tuổi thơ của Đàn là một cậu học trò thông minh học giỏi, biết nghị lực vượt qua gian khổ với bao năm vật vã với luống cày và hòn đá quê hương, chấp nhận ăn đói mặc rách, nằm trong ổ rơm vẫn không ngừng nghĩ về tương lai tươi đẹp. Thì cũng chính từ môi trường đại học, Đàn đã phải bước đi những bước đầu tiên tới đoạn đầu đài với những điều kinh khủng, đáng ngạc nhiên hơn những gì cậu từng nhìn thấy trong suốt quãng đời niên thiếu cộng lại. Lần đầu tiên Đàn thấy 70 được nỗi đau của sự chênh lệch giàu nghèo giữa hai con người, cụ thể là giữa Đàn và Bằng- bạn cùng phòng trong ký túc xá. Bằng luôn là hiện thân của cuộc sống đầy đủ, vương giả mà Đàn không bao giờ có được nên để tìm thấy một tiếng nói cảm thông với Bằng là điều không thể mà ngược lại anh ta luôn thích sát muối vào lòng tự trọng trong Đàn. Đặc biệt, Bằng lại là người có cái “lưỡi móc câu”, lời nói nào của Bằng buông ra cũng giật lên một vài mảnh hồn bầm tím của Đàn. Trước đám đông Bằng biết kích động lòng tự hào nghèo đói và khéo léo ru ngủ những số phận đói nghèo nhưng với riêng Đàn thì anh ta lại luôn chứng minh cho Đàn thấy đói nghèo sinh ra nhục nhã, hèn kém và ngu dốt. Bằng không ưa Đàn nhưng không chịu rời bỏ Đàn. Hình như anh ta tìm thấy niềm hứng khích trong việc kích động, mạt sát cái thằng nhà quê trong con người Đàn. Để thỏa mãn niềm vui đó có lần Bằng bảo Đàn: “Mày giặt hộ toàn bộ đống chăn màn này tao sẽ cho mày cái áo Nato cũ kia hoặc tao sẽ cho mày một nửa lọ sườn muối nhưng mày phải tẩm quất cho tao ba buổi, mỗi buổi bốn mươi phút” [40, tr.52]. Anh ta luôn đặt Đàn trước sự lựa chọn khó khăn. Và Đàn thường chấp nhận đánh đổi một chút lòng tự ái để nhận về mình chiếc áo Nato hay lọ sườn rang muối để rồi ấm ức mà không làm gì được. Ngược lại, Bằng luôn muốn Đàn phải rõ ràng trong nhận thức Đàn là Đàn và anh ta là anh ta. Mà Đàn là Đàn nghĩa là luôn theo sau gót Bằng về ý nghĩa sống. Bi kịch chính ở chỗ Đàn luôn cố giãy giụa để không muốn rơi vào sự an bài rất mơ hồ nhưng khắc nghiệt, u uẩn, nhục nhã nào đó. Và cuối cùng Đàn cũng đã phá vỡ sự an bài danh phận bằng cách sẽ chứng minh cho Bằng thấy Đàn cũng có những giây phút chớp lóe trong cuộc đời chứ chả phải như củ khoai củ sắn cứ ngậm ngùi nằm trong bóng tối dưới gầm giường. Việc làm chớp lóe đầu tiên là tổ chức sinh nhật. Đây cũng chính là nguyên nhân đầu tiên đẩy Đàn vào con đường tội lỗi. Một sinh viên xuất thân từ vùng quê nghèo với nghề đẽo đá quanh năm thì làm sao có đủ tiền để tổ chức sinh nhật, đặc biệt là trong thời kỳ cả đất nước đang gồng mình lên để chống đỡ những ngày tháng cơ cực nhất của chế độ bao cấp thì lễ sinh nhật lúc này thực sự là một điều xa xỉ. Nhưng Đàn vẫn hy vọng những ngọn nến lung linh sẽ được thắp lên bởi anh Dương hay thầy Qúy. Tiếc thay, anh Dương lại là người vô 71 cảm, sống chỉ biết nghĩ cho riêng mình “hồn anh toàn đá với núi thôi, hoa không thể mọc trên đó” [40, tr.61]. Ngược lại, thầy Qúy là một người có trái tim nhân hậu nhưng cái nhìn của thầy không vượt qua giới hạn của những trang sách thì làm sao thầy hiểu Đàn cần gì. Mất điểm tựa ở những người thân, không thể quay trở về để nhìn ánh mắt khinh rẻ của thằng bạn cùng phòng, Đàn tìm kiếm trong vô vọng và cảm thấy danh dự của mình đang bị dồn đuổi. Anh chạy đến phờ phạc cả người mà chẳng biết chạy đi đâu, chẳng tìm nổi một chỗ bình yên khả dĩ có thể ru ngủ chút danh dự hão huyền của mình. Cuối cùng, Đàn cũng tìm thấy chỗ trú ngụ đó là quán rượu để rồi bung phá bằng hành động nổi loạn và cái giá phải trả là quyết định nghỉ học, mở đầu cho hành trình tội lỗi của Đàn. Nếu không phải là tiền bạc, sự sùng thượng vật chất thì con người đâu có đẩy nhau đến bức đường cùng, Đàn đâu có phải đau đớn ra đi khi nhận lấy bản án tử cho đời mình. Phải chăng khi giá trị vật chất lên ngôi cũng là lúc chuẩn mực đạo đức ngày càng xuống cấp, con người mải miết chạy theo sức hút của đồng tiền mà đâu có nhận ra rằng tiền bạc chỉ đáp ứng về những đam mê trước mắt chứ không thể lấp đầy lỗ hổng về tinh thần. Vì thế, cuộc sống vẫn luôn tồn tại những bi kịch và số phận của con người vẫn luôn còn những nỗi đau không thể nói thành lời. Ý nghĩa của câu chuyện đã vượt ra khỏi các lớp nghĩa thông thường để đi đến một ý nghĩa sâu sắc hơn: con người ta hãy cố gắng mà hiểu nhau hơn. Hiểu nhau thì mới thương nhau, tôn trọng nhau và giúp đỡ nhau được. Điều này không mới, bởi nhà văn Nam Cao đã nói trong Lão Hạc lâu rồi, nhưng vấn đề con người không hiểu nhau vẫn là một bi kịch của xã hội hiện đại. Đây là một trong những chủ đề chính của tiểu thuyết, cho nên không phải ngẫu nhiên, cuối tác phẩm nhân vật thầy Qúy đã nói: “Đáng tiếc nhưng đáng tiếc hơn là tất của chúng ta đều có lỗi mà không biết” [40, tr.253]. Đáng tiếc cho Đàn là phải chết ở tư cách của kẻ tử tù còn đáng tiếc hơn cho tất cả mọi người là không chịu hiểu Đàn, nên đã để Đàn sa ngã. Nhà văn đã cảnh tỉnh với chúng