Luận văn Đánh giá khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu cấp hộ gia đình tại huyện Hòa vang và quận Sơn trà, thành phố Đà Nẵng

goài ra là những biến thiên tự nhiên của khí hậu được quan sát trên một chu kỳ thời gian dài". Thiên tai là hiện tượng bất thường của thiên nhiên có thể tạo ra các ảnh hưởng bất lợi và rủi ro cho con người, sinh vật và môi trường. Tai biến thiên nhiên (natural hazard) là các hiện tượng tự nhiên cực đoan hoặc hiếm hoi có nguồn gốc khác nhau (khí tượng-thủy văn, địa chất-địa mạo, v.v.) xảy ra trên quy mô cũng rất khác nhau từ toàn cầu, khu vực cho đến cục bộ địa phương. Hoặc là khả năng có thể xảy ra một sự kiện cực đoan nào đó (động đất, lũ, hạn, trượt đất, v.v.) có sức phá hoại tiềm ẩn trên một lãnh thổ nào đó. Hoặc khi một hiện tượng tự nhiên có thể là mối đe dọa đối với đời sống hoặc tài sản của con người được gọi là tai biến thiên nhiên. Thích ứng với BĐKH là sự điều chỉnh trong hệ thống tự nhiên và con người để ứng phó với các tác nhân khí hậu hiện tại và tương lai, như làm giảm những những thiệt hại hoặc tận dụng các cơ hội do nó mang lại (IPCC, 2007; IMHEN and UNDP, 2015). Thích ứng với BĐKH bao gồm sự chủ động và các biện pháp giảm 5 thiểu mức độ tổn thương của hệ thống tự nhiên và con người chống lại các ảnh hưởng hiện tại và ảnh hưởng được dự báo trong tương lai do BĐKH (IPCC, 2007). Khả năng thích ứng là một khái niệm bắt nguồn từ khoa học sinh thái để mô tả khả năng của một hệ thống có thể duy trì hoặc phục hồi chức năng trong trường hợp chịu các tác động từ bên ngoài (Martin-Breen and Anderies, 2011; Stephen and Marcus, 2012). KNTƯ là khả năng dự đoán và thay đổi cơ cấu, chức năng, hoặc tổ chức để tồn tại tốt hơn trước các hiểm họa (IMHEN và UNDP, 2015). KNTƯ với BĐKH là sự điều chỉnh của hệ thống tự nhiên hoặc con người đối với hoàn cảnh hoặc môi trường thay đổi nhằm làm giảm mức độ tổn thương do dao động và biến đổi của khí hậu hiện hữu hoặc tiềm tàng và tận dụng các cơ hội do nó mang lại (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2008). KNTƯ với BĐKH là năng lực của xã hội để thay đổi theo cách làm cho xã hội được trang bị tốt hơn để có thể quản lý những rủi ro hoặc nhạy cảm từ những ảnh hưởng của BĐKH (USAID, 2009). Theo quan điểm của Brooks và Adger năm 2005, KNTƯ là thuộc tính của một hệ thống để điều chỉnh các đặc điểm hoặc hành vi của nó, để mở rộng phạm vi đối phó của mình theo BĐKH hiện có, hoặc điều kiện khí hậu trong tương lai. Trên thực tế, KNTƯ là khả năng thiết lập và thực hiện các chiến lược thích ứng hiệu quả, hoặc để phản ứng với sự phát triển các mối nguy hiểm để giảm khả năng xảy ra và ảnh hưởng do hậu quả của các mối nguy hiểm liên quan đến khí hậu. Theo quan điểm của Janssen và Carpenter (1999) và Schlüter và Pahl-Wostl (2007), KNTƯ là khả năng điều chỉnh của một hệ thống để thay đổi nhu cầu bên trong và ảnh hưởng bên ngoài, là nhân tố cốt lõi của khả năng phục hồi. Không có giới hạn, khoảng cách, khuôn khổ cho mô hình của KNTƯ trong hệ thống sinh thái - xã hội. KNTƯ hiện tại là điều kiện quan trọng để thiết lập và xây dựng chiến lược thích ứng BĐKH hiệu quả (Brooks và Adger, 2005). Như vậy, KNTƯ của đô thị là năng lực chống chịu, phục hồi, chuyển hoá các thách thức của đô thị khi gặp phải những khó khăn hay tai biến kể cả do BĐKH thành cơ hội phát triển và giảm nhẹ tổn thương. Đó là sự kết hợp của tất cả các điểm mạnh, thuộc tính và nguồn lực sẵn có cho một cá nhân, cộng đồng, xã hội, hoặc tổ 6 chức có thể được sử dụng để chuẩn bị và thực hiện các hành động để giảm tác động xấu, giảm thiệt hại hoặc tận dụng các cơ hội có lợi. KNTƯ đề cập đến khả năng dự đoán và thay đổi cơ cấu, chức năng, hoặc tổ chức để tồn tại tốt hơn trước các hiểm họa (IPCC, 2012). 1.1.2. Đặc điểm của khả năng thích ứng KNTƯ có thể được phân thành hai nhóm theo cách tác động của BĐKH: Nhóm chung bao gồm các vấn đề liên quan đến giáo dục, thu nhập, sức khỏe và nhóm đặc thù liên quan đến thể chế, tri thức và công nghệ. KNTƯ là không đồng nhất trong một xã hội. Nhiều nghiên cứu cho thấy vốn con người và vốn xã hội là hai yếu tố quyết định KNTƯ không kém các yếu tố khác như thu nhập và trình độ công nghệ. Tuy nhiên hai loại vốn nó trên lại rất không đồng đều đối với các tầng lớp khác nhau trong xã hội. KNTƯ cũng không đồng đều và có sự phân dị rất cao trên quy mô toàn cầu (Eriksen and Kelly, 2007). 1.1.3. Biện pháp thích ứng với biến đổi khí hậu Có nhiều biện pháp thích ứng có thể được thực hiện trong việc ứng phó với BĐKH. Báo cáo đánh giá lần thứ 2 của Ban liên chính phủ về BĐKH (IPCC) đã đề cập và mô tả 228 biện pháp thích ứng khác nhau ( Cách phân loại phổ biến là chia các biện pháp thích ứng ra làm 8 nhóm: Chấp nhận tổn thất: Các phương pháp thích ứng khác có thể được so sánh với cách phản ứng cơ bản là “không làm gì cả”, ngoại trừ chịu đựng hay chấp nhận những tổn thất. Trên lý thuyết, chấp nhận tổn thất xảy ra khi bên chịu tác động không có khả năng chống chọi lại bằng bất kỳ cách nào. Chia sẻ tổn thất: Loại phản ứng thích ứng này liên quan đến việc chia sẻ những tổn thất giữa một cộng đồng dân cư lớn. Cách thích ứng này thường xảy ra trong một cộng đồng truyền thống và trong xã hội công nghệ cao, phức tạp. Trong xã hội truyền thống, nhiều cơ chế tồn tại để chia sẻ những tổn thất giữa cộng đồng mở rộng, như là giữa các hộ gia đình, họ hàng, làng mạc hay là các cộng đồng nhỏ tương tự. Mặt khác, các cộng đồng lớn phát triển cao chia sẻ những tổn thất thông 7 qua cứu trợ cộng đồng, phục hồi và tái thiết bằng các quỹ công cộng. Chia sẻ tổn thất cũng có thể được thực hiện thông qua bảo hiểm. Làm thay đổi nguy cơ: Ở một mức độ nào đó có thể kiểm soát được những mối nguy hiểm từ môi trường. Đối với một số hiện tượng “tự nhiên” như là lũ lụt hay hạn hán, những biện pháp thích hợp là công tác kiểm soát lũ lụt (đập, mương, đê). Đối với BĐKH, có thể điều chỉnh thích hợp làm chậm tốc độ BĐKH bằng cách giảm phát thải khí nhà kính và cuối cùng là ổn định nồng độ khí nhà kính trong khí quyển. Theo hệ thống của UNFCCC, những phương pháp được đề cập đó được coi là sự giảm nhẹ BĐKH và là phạm trù khác với các biện pháp thích ứng. Ngăn ngừa các tác động: Là một hệ thống các phương pháp thường dùng để thích ứng từng bước và ngăn chặn các tác động của biến đổi và bất ổn của khí hậu. Ví dụ, trong lĩnh vực nông nghiệp, thay đổi trong quản lý mùa vụ như tăng tưới tiêu, chăm bón thêm, kiểm soát côn trùng và sâu bệnh gây hại. Thay đổi cách sử dụng: Khi những rủi ro của BĐKH làm cho không thể tiếp tục các hoạt động kinh tế hoặc rất mạo hiểm, có thể thay đổi cách sử dụng. Ví dụ, người nông dân có thể thay thế sang những cây chịu hạn tốt hoặc chuyển sang các giống chịu được độ ẩm thấp hơn. Tương tự, đất trồng trọt có thể trở thành đồng cỏ hay rừng, hoặc có những cách sử dụng khác như làm khu giải trí, làm nơi trú ẩn của động vật hoang dã, hay công viên quốc gia. Thay đổi/chuyển địa điểm: Một sự đối phó mạnh mẽ hơn là thay đổi/chuyển địa điểm của các hoạt động kinh tế. Có thể tính toán thiệt hơn, ví dụ di chuyển các cây trồng chủ chốt và vùng canh tác ra khỏi khu vực khô hạn đến một khu vực mát mẻ thuận lợi hơn và thích hợp hơn cho các cây trồng trong tương lai. Nghiên cứu: Quá trình thích ứng có thể được phát triển bằng cách nghiên cứu trong lĩnh vực công nghệ mới và phương pháp mới về thích ứng. Giáo dục, thông tin và khuyến khích thay đổi hành vi: Một kiểu hoạt động thích ứng khác là sự phổ biến kiến thức thông qua các chiến dịch thông tin công cộng và giáo dục, dẫn đến việc thay đổi hành vi. Những hoạt động đó trước đây ít 8 được để ý đến và ít được ưu tiên, nhưng tầm quan trọng của chúng tăng lên do cần có sự hợp tác của nhiều cộng đồng, lĩnh vực, khu vực trong việc thích ứng với BĐKH. Hiểu biết về thích ứng với BĐKH có thể được nâng cao bằng cách nghiên cứu kỹ sự thích ứng với khí hậu hiện tại cũng như với khí hậu trong tương lai. Thích ứng với khí hậu hiện tại không giống như thích ứng với khí hậu trong tương lai và điều đó ảnh hưởng đến quyết định lựa chọn phương thức thích ứng. Nghiên cứu về thích ứng với khí hậu hiện tại chỉ rõ rằng các hoạt động thích ứng hiện nay của con người không mang lại kết quả tốt như đáng lẽ phải có. Những thiệt hại nặng nề ngày càng gia tăng do các thiên tai lớn, các thảm hoạ thiên nhiên luôn đi kèm với các hiện tượng bất thường của khí quyển. Tuy nhiên, không thể quy kết những thiệt hại này chỉ do các hiện tượng đó mà còn do sự thiếu sót trong chính sách thích ứng (cũng có thể gọi là sự điều chỉnh) của con người, trong vài trường hợp sự thiếu sót đó còn gia tăng thiệt hại. Sự thích ứng diễn ra một cách tự nhiên ở cả hệ thống tự nhiên và kinh tế - xã hội. Sự sống của tất cả các loài động thực vật đều đã và đang thích ứng với khí hậu. Tất cả các lĩnh vực kinh tế - xã hội (ví dụ: nông nghiệp, lâm nghiệp, tài nguyên nước...) đều thích ứng ở một mức độ nhất định với BĐKH và ngay cả sự thích ứng này cũng thay đổi để phù hợp với các điều kiện mới của BĐKH. Thích ứng trong lĩnh vực kinh tế - xã hội nói chung được coi là dễ thực hiện hơn khi các hoạt động đầu tư có một chu trình sản phẩm ngắn. Thích ứng dài hạn là một quá trình liên tục liên quan tới hệ sinh thái và các hệ thống kinh tế - xã hội ở mức độ tổng quát. Sự thích ứng, về bản chất tác động, là quá trình dẫn tới tiến bộ hoặc tiến hoá. Vì thế các nghiên cứu về sự thích ứng với BĐKH trong tương lai cũng phải tính đến những biến đổi khác. Do đó, cần phải hiểu tại sao những kịch bản về khí hậu trong tương lai cần được dự đoán kèm với những kịch bản kinh tế - xã hội, mặc dù biết rằng điều đó sẽ làm tăng đáng kể sự thiếu chính xác của dự đoán. 9 1.2. Lịch sử nghiên cứu 1.2.1. Trên thế giới Hiện nay, trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu về KNTƯ trước những rủi ro do thiên tai gây ra trong bối cảnh BĐKH. Năm 2007, IPCC đã kêu gọi các nghiên cứu về “các cách tiếp cận hiệu quả nhằm xác định và đánh giá các giải pháp và chiến lược thích ứng đang và sẽ thực hiện” (Carter và nnk, 2007). Những đánh giá này là công cụ quan trọng không chỉ giúp ích cho các nhà hoạch định chính sách mà cả các nhà đầu tư. Rất nhiều nghiên cứu của các tổ chức và cá nhân đã đề xuất khung Giám sát và Đánh giá (M&E) thích ứng với BĐKH. Khung năng lực thích ứng địa phương do Mạng lưới ứng phó với BĐKH châu Phi (ACCRA) đề xuất nhằm đánh giá KNTƯ với BĐKH của một địa phương dựa trên 5 đặc điểm: Cơ sở vật chất, thể chế, kiến thức và thông tin, sáng kiến đổi mới, cơ chế ra quyết định linh hoạt. Tuy khung năng lực thích ứng này chưa phải là một công cụ giám sát và đánh giá, nhưng nó có thể được coi là điểm khởi đầu cho các nghiên cứu về sau. Đánh giá KNTƯ với BĐKH nhằm rà soát lại các hoạt động thực tiễn, kế hoạch, phương án thích ứng hiện tại của các đối tượng đánh giá có đủ KNTƯ với các rủi ro từ BĐKH (Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và Môi trường, 2011). Các nghiên cứu về thích ứng với BĐKH phần lớn đều khẳng định rằng KNTƯ phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như sự tăng trưởng kinh tế, phát triển công nghệ và các yếu tố xã hội khác như thu nhập bình quân dầu người và thể chế nhà nước (Brooks và nnk, 2005; Eriksen và Kelly, 2007). Tuy nhiên, yếu tố tăng trưởng kinh tế trong KNTƯ còn gây nhiều tranh cãi ở các nghiên cứu khác nhau. Trong đó, yếu tố tăng trưởng kinh tế sẽ giúp khả năng tiếp cận công nghệ và các nguồn lực đầu tư cho thích ứng tốt hơn, nhưng chỉ số thu nhập bình quân đầu người được cho là chưa đủ để đánh giá năng lực thích ứng với BĐKH (Moss và nnk, 2001). Đánh giá KNTƯ được tiếp cận trên cơ sở các tiêu chí chính về: nguồn lực con người, cơ sở hạ tầng, tiềm lực kinh tế, đặc điểm xã hội-văn hóa và tự nhiên. Trong đó, tiềm lực kinh tế là một yếu tố quan trọng để xây dựng KNTƯ với BĐKH của cộng đồng (Barr, 2005). Các chỉ tiêu kinh tế để đánh giá KNTƯ gồm: thu nhập 10 hộ gia đình, mức độ đa dạng thu nhập, việc làm, tài sản (Sietchiping, 2006). Các chỉ tiêu xã hội được lựa chọn gồm sức khỏe, giới tính, độ tuổi, giáo dục, thể chế, khoa học kỹ thuật (Cutter, 2003; Brooks và nnk, 2005; Sietchiping, 2006). Bên cạnh đó, KNTƯ của hệ thống tự nhiên được dựa vào khả năng chống chịu với các thay đổi và BĐKH của các hệ sinh thái (Adger, 1999). Việc nghiên cứu và đưa ra các bộ chỉ số thích ứng này là cơ sở để đánh giá KNTƯ với BĐKH ở cấp quốc gia, ngành, khu vực. Trong nghiên cứu “Xây dựng bản đồ dễ tổn thương đối với BĐKH khu vực Đông Nam Á”, Yusuf và Francisco (2009) đã nêu ra lý thuyết và mô hình ý niệm bằng cách tiếp cận theo phương pháp luận của IPCC. Theo đó chỉ số KNTƯ (AC) được tác giả định nghĩa theo hàm: AC = f(yếu tố KTXH, công nghệ, cơ sở hạ tầng) Trong đó các trọng số của các chỉ số phụ trong KNTƯ được xác định thông qua ý kiến chuyên gia (Hình 1). Hình 1. Bộ chỉ số KNTƢ với BĐKH tại khu vực Đông Nam Á (Nguồn: Yusuf và Francisco, 2009) 11 Ngoài ra, Hannah Reid và nnk (2009) đã sử dụng phương pháp tiếp cận dựa vào cộng đồng để nghiên cứu tính dễ bị tổn thương và KNTƯ với BĐKH. Phương pháp này tập trung vào việc thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng giúp cộng đồng phân tích nguyên nhân và ảnh hưởng của BĐKH trong việc tích hợp các kiến thức khoa học và kiến thức cộng đồng để lập kế hoạch thích ứng. Trong nghiên cứu của Eriksen về “Thay đổi môi trường toàn cầu và an ninh con người”, tác giả đề cập tới mối quan hệ giữa nghèo đói và thích ứng với BĐKH, báo cáo xem xét tới thực trạng thể chế trong việc kết hợp giải pháp thích ứng với BĐKH của việc thực thi các chính sách hỗ trợ hiện nay. Như vậy, đánh giá KNTƯ có thể được hiểu theo nhiều cách khác nhau, có sự liên quan đến tất cả các ngành và lĩnh vực, nên quá trình đánh giá KNTƯ cũng sẽ có nhiều phương pháp tiếp cận khác nhau. 1.2.2. Tại Việt Nam Tại Việt Nam, các hoạt động thích ứng với BĐKH đã được quan tâm xây dựng, thực hiện ở các cấp, lĩnh vực, ban ngành, khu vực khác nhau. Việc nghiên cứu về thành lập bộ chỉ số thích ứng với BĐKH cũng đã và đang thu hút nhiều nhà nghiên cứu. Dưới dây là một số nghiên cứu đã được thực hiện tại Việt Nam về việc xây dựng bộ chỉ số KNTƯ với BĐKH: Năm 2010, Bộ TN&MT đã thực hiện nghiên cứu “Xây dựng khả năng phục hồi: Các chiến lược thích ứng cho sinh kế ven biển chịu nhiều rủi ro nhất do tác động của BĐKH ở miền Trung Việt Nam”. Báo cáo này đã xác định các giải pháp để xây dựng các chiến lược thích ứng cho cộng đồng nhằm: giảm bớt tính dễ bị tổn thương của sinh kế ven biển và xây dựng khả năng phục hồi do các tác động của khí hậu; xây dựng khả năng phục hồi các hệ thống sinh thái và xã hội mà những sinh kế này phụ thuộc vào những tác động của BĐKH và tăng cường năng lực cung cấp các dịch vụ có chất lượng của các hệ thống này. Năm 2012, trong nghiên cứu “Đánh giá nhanh, tổng hợp tính tổn thương và KNTƯ với biến đổi khí hậu ba huyện ven biển tỉnh Bến Tre” Lê Tuấn Anh và cộng 12 sự đã sử dụng phương pháp “đánh giá thích ứng với BĐKH dựa trên hệ sinh thái”. Mục đích của nghiên cứu là hướng tới việc bảo tồn và khôi phục các quá trình sinh thái nhằm tăng cường sức chống chịu và tự phục hồi của các hệ sinh thái và cộng đồng dân cư trước BĐKH. Thông qua việc bảo tồn và duy trì các giá trị hệ sinh thái đóng vai trò bảo vệ và hỗ trợ các hoạt động sinh kế, sản xuất của người dân cũng như các tài sản công trình công cộng. Trong nghiên cứu này KNTƯ của cộng đồng được xác định thông qua đánh giá các giải pháp ứng phó, thích ứng hiện tại của người dân cũng như năng lực về thể chế và sinh thái học để ứng phó với các hiểm họa và rủi ro. Cục bảo tồn đa dạng sinh học phối hợp với tổ chức Quỹ quốc tế Bảo vệ thiên nhiên (WWF) và Đại học Stockholm đã thực hiện nghiên cứu “Ứng dụng hệ thông tin địa lý trong đánh giá mức độ tổn thương của các hệ sinh thái do BĐKH ở Việt Nam”. Nghiên cứu này đã sử dụng 3 tham số: mức độ phơi nhiễm (E), độ nhạy cảm (S) và KNTƯ (AC) nhằm mục đích đánh giá mức độ dễ bị tổn thương của hệ sinh thái. Năm 2013, tổ chức CARE International đã thực hiện nghiên cứu sự thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng để làm rõ tác động của BĐKH tới an ninh lương thực, thu nhập của người dân, nước sinh hoạt, sức khỏe và di dân. Kết quả nghiên cứu tại Thanh Hóa cho thấy các hiện tượng thời tiết cực đoan: hạn hán, ngập lụt, thay đổi mùa đã tác động đến sản xuất nông nghiệp làm cho nạn đói, gia súc, gia cầm, khai thác thủy sản bị ảnh hưởng. Báo cáo nhấn mạnh sự khác biệt giới về KNTƯ của xã hội (CARE International, 2013). Nghiên cứu về thích ứng với BĐKH dựa vào cộng đồng của tác giả Lâm Thị Thu Sửu và cộng sự (năm 2010) ở khu vực sông Hương tỉnh Thừa Thiên Huế đã đề cập tới các biện pháp thích ứng liên quan đến quản lý nguồn nước và đưa ra những giải pháp thích ứng hiệu quả để hỗ trợ trực tiếp và làm đầu vào cho các kế hoạch địa phương. Bên cạnh đó, các nghiên cứu, đánh giá nhằm nâng cao KNTƯ hay giảm thiểu tác động và khả năng tổn thương do BĐKH đã được lồng ghép trong các 13 nghiên cứu mức độ tổn thương do BĐKH. Trong đó, xây dựng bộ chỉ số đánh giá KNTƯ được tập trung nghiên cứu như chỉ số thích ứng với BĐKH đối với công tác phòng chống lụt bão và hoạt động du lịch quận Sơn Trà, đánh giá KNTƯ với BĐKH của quận Liêu Chiểu (Mai Trọng Nhuận và nnk, 2015), đề xuất bộ chỉ tiêu KNTƯ với BĐKH áp dụng cho thành phố Đà Nẵng (Nguyễn Thị Hồng Huế và nnk, 2014). Đặc biệt là đề tài “Nghiên cứu và xây dựng mô hình đô thị ven biển có khả năng thích ứng với BĐKH” đã chỉ ra rằng KNTƯ của hệ thống đô thị Việt Nam phụ thuộc vào khả năng chống chịu tự nhiên, chống chịu xã hội và khả năng chuyển hoá thách thức từ BĐKH thành cơ hội phát triển (Mai Trọng Nhuận và nnk, 2015). Các nghiên cứu này là cơ sở khoa học, đạt hiệu quả cao trong việc đề xuất các hoạt động, giải pháp thích ứng, ứng phó với BĐKH. Tuy nhiên, các nghiên cứu, đánh giá KNTƯ với BĐKH và tai biến tại khu vực huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà vẫn chưa được thực hiện ở cấp hộ gia đình. Do vậy, trên cơ sở kế thừa các nghiên cứu trước đây, học viên tiến hành xây dựng bộ chỉ số đánh giá KNTƯ với BĐKH cấp HGĐ để phục vụ điều tra và tính toán KNTƯ cho huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà. Kết quả đánh giá sẽ cung cấp những cơ sở khoa học và thực tiễn về KNTƯ với BĐKH của người dân địa phương, giúp các nhà hoạch định chính sách đề xuất được các giải pháp quản trị đô thị tốt hơn trong bối cảnh BĐKH. 1.3. Quan điểm tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu 1.3.1. Quan điểm tiếp cận Tiếp cận hệ thống: BĐKH tác động đến nhiều mặt, lĩnh vực đời sống kinh tế - xã hội của các HGĐ. Do vậy, để thực hiện nghiên cứu này, cách tiếp cận hệ thống là xem xét KNTƯ với BĐKH của HGĐ bởi sự tương tác giữa các nhóm hợp phần chính: hợp phần tự nhiên - môi trường (chất lượng môi trường đất, nước, không khí,); con người (giáo dục, đào tạo,); giao tiếp xã hội (khả năng trao đổi, giao tiếp với cộng đồng, người thân,chính quyền,); khả năng hiểu biết; vật chất (vật dụng trong gia đình, công cụ sản xuất); tài chính (vốn sẵn có hoặc đi vay để đầu tư sản xuất, phát triển kinh tế, nâng cao đời sống xã hội); quản trị đô thị. 14 Tiếp cận phát triển bền vững: PTBV là chiến lược mang tính toàn cầu, đồng thời cũng là chiến lược cho mỗi quốc gia, vùng miền, khu vực đảm bảo phát triển hài hoà về kinh tế - xã hội - môi trường. Chiến lược này được thực thi để phát triển trên cơ sở đảm bảo cho sự bền vững về kinh tế, xã hội, bền vững về môi trường, được đánh giá theo các chỉ tiêu PTBV khác nhau. Do đó, PTBV cũng là giải pháp quan trọng để thích ứng với BĐKH. Mục tiêu cuối cùng của thích ứng với BĐKH cũng là để PTBV. Như vậy, PTBV cũng là yếu tố quan trọng để nâng cao KNTƯ với BĐKH. Mặt khác, mục tiêu của thích ứng với BĐKH là giảm nhẹ các tác động tiêu cực, tổn thương, rủi ro do BĐKH thông qua tự điều chỉnh hệ thống và tận dụng cơ hội để PTBV. Thích ứng với BĐKH là một quá trình lâu dài, đòi hỏi sự quan tâm bền bỉ và không ngừng hoàn thiện. Cho nên các hoạt động và giải pháp thích ứng với BĐKH cần phải được duy trì bền vững theo thời gian. Chính vì thế, việc đánh giá KNTƯ với BĐKH phải thực hiện theo triết lý PTBV. 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu a) Phương pháp kế thừa tổng hợp tài liệu Các tài liệu thu thập được tổng hợp, phân tích, lựa chọn các dữ liệu đầu vào đề đánh giá tác động của BĐKH đến HGĐ gồm: - Các dữ liệu về các bộ chỉ số thích ứng với BĐKH đã có trong và ngoài nước. - Các dữ liệu về điều kiện tự nhiên, tài nguyên môi trường, sinh thái của huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà để nghiên cứu, đánh giá KNTƯ của hệ thống/ hợp phần tự nhiên. - Các dữ liệu về CSHT, kinh tế - xã hội, an ninh trật tự, chiến lược, kế hoạch, quy hoạch phòng chống thiên tai, thích ứng BĐKH của huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà phục vụ xây dựng bộ chỉ số đánh giá KNTƯ, tính bền vững của hệ thống xã hội. Các dữ liệu này được tổng hợp, xử lý kết hợp cùng các dữ liệu từ quá trình điều tra, khảo sát và phỏng vấn HGĐ để đánh giá chi tiết tác động của thiên tai và KNTƯ của người dân. 15 b) Phương pháp khảo sát thực địa Khảo sát thực địa trên địa bàn huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà nhằm làm rõ các đặc điểm tự nhiên, hiện trạng CSHT, sinh kế của hộ gia đình, biểu hiện và tác động của BĐKH, các tai biến liên quan đến BĐKH, làm cơ sở cho việc đánh giá tác động của BĐKH phục vụ đánh giá KNTƯ của HGĐ. Các hoạt động thực địa đã được học viên tham gia thực hiện vào năm 2014 và năm 2015. c) Phương pháp điều tra phỏng vấn hộ gia đình Đánh giá KNTƯ với BĐKH của HGĐ ở huyện Hòa Vang và quận Sơn Trà dựa trên kết quả điều tra phỏng vấn các HGĐ. Đây là một trong những phương pháp được áp dụng nhằm thu thập những thông tin cần thiết phục vụ cho việc nghiên cứu tác động trực tiếp của thiên tai và BĐKH tới người dân; các hoạt động thích ứng, kinh nghiệm của người dân. Qua đó hiểu được nguyên nhân tổn thương của người dân, điều kiện cơ sở vật chất và năng lực ứng phó của người dân, cộng đồng, bằng kinh nghiệm và phương pháp truyền thống để tìm ra các biện pháp thích ứng, ứng phó phù hợp để giảm những tổn thương trong tương lai. Nội dung của phiếu điều tra phỏng vấn gồm: - Các thông tin về hiện trạng tai biến và BĐKH; các tác động của tai biến và BĐKH đến các hộ gia đình; mức độ thiệt hại (CSHT, cơ cấu sử dụng đất, sức khỏe người dân,). - Các thông tin chung về HGĐ (số người, nghề nghiệp, độ tuổi, giới tính, trình độ học vấn,), các thông tin về KT – XH (sinh kế, thu nhập, tình trạng nhà cửa, các loại đồ dùng trong gia đình, sự tham gia các loại bảo hiểm,). - Các thông tin đánh giá chất lượng cuộc sống (mức độ ổn định an ninh trật tự, mức độ quan tâm của cấp chính quyền địa phương, cơ sở hạ tầng y tế, giáo dục, các vấn đề liên quan đến cuộc sống hộ gia đình,). - Mức độ nhận thức của HGĐ về BĐKH; kinh nghiệm và KNTƯ với BĐKH (kinh nghiệm đang áp dụng, chia sẻ với cộng đồng, tham gia tập huấn phòng 16 chống thiên tai, thích ứng BĐKH,); khả năng tận dụng cơ hội từ BĐKH để phát triển KT – XH (chuyển đổi giống cây trồng, vật nuôi,...). Hình 2. Phỏng vấn HGĐ tại xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang HGĐ được phỏng vấn là những hộ được bốc thăm một cách ngẫu nhiên trong danh sách HGĐ của các xã/phường, quận/huyện. Việc phỏng vấn được thực hiện trực tiếp, diễn ra trong thời gian khoảng 1 tiếng đối với mỗi hộ gia đình. Tổng số phiếu điều tra tại khu vực nghiên cứu là 450 phiếu (trong đó, huyện Hòa Vang 275 phiếu/11 xã, quận Sơn Trà 175 phiếu/7 phường). d) Phương pháp chuyên gia Để thực hiện luận văn, học viên tham khảo ý kiến của giáo viên hướng dẫn và các chuyên gia trong lĩnh vực đánh giá KNTƯ với BĐKH, những người có nhiều kiến thức trong vấn đề này và những người có am hiểu về vấn đề nghiên cứu để xây dựng bộ chỉ số đánh giá KNTƯ với BĐKH của HGĐ và tiến hành đánh giá các chỉ số cần sự đánh giá từ các chuyên gia. Ngoài ra, các chuyên gia tư vấn còn là những cán bộ hiện đang làm việc tại các ban ngành của quận/huyện, phường/xã tại khu vực nghiên cứu. Do vậy, các kết quả tham vấn thu đươc̣ sẽ phản ánh KNTƯ và tính hiệu quả trong công tác ứng phó với BĐKH và tai biến tại địa phương. Phương pháp chuyên gia còn được sử dụng để phân tích và đánh giá độ tin cậy của những thông tin thu thập được từ các hộ gia đình. 17 e, Phương pháp xây dựng bộ chỉ số đánh giá khả năng thích ứng với BĐKH cấp hộ gia đình Để đánh giá KNTƯ với tai biến và BĐKH cấp hộ gia đình, trước hết cần xây dựng bộ chỉ số KNTƯ. Các chỉ số thích ứng này được xác định tùy thuôc̣ vào t ừng loại tai biến, và cho mỗi h ợp phần khác nhau như hợp phần kinh tế, xã hội, CSHT, môi trường sinh thái... Trong mỗi hợp phần lại có những tiêu chí khác nhau để đánh giá KNTƯ với tai biến. Định lượng KNTƯ của HGĐ là một công việc rất khó khăn, bởi nó phụ thuộc vào nhiều tham số của các hợp phần đô thị và quá trình thích ứng. Để đánh giá KNTƯ của các HGĐ, rất cần thiết phải xác định, xây dựng các tiêu chí và chỉ số để định lượng KNTƯ. Các hợp phần của đô thị được mô tả và đ