Luận văn Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.gorky và K.paustovsky: Những đặc điểm loại hình

c triển khai theo một số hướng khác nhau: a) chân dung được xem là một thành tố quan trọng nhất để tạo nên hình tượng nghệ thuật, một biện pháp xây dựng tính cách nhân vật (N.D.Dmitriev, B.Galanov, S.M.Solovev); b) chân dung được xem như là một phần của hệ thống k{ hiệu (R.Jakovson, Yu.Lotman) và c) chân dung được coi là một hình thức phân tích tâm l{, gắn với việc định tính phương pháp và phong cách cá nhân của nhà văn (A.A.Sidorov, N.K.Gudzy, N.Naumova, ) Như vậy, sự khái quát l{ thuyết về thể tài này đang còn khá ít ỏi. Xung quanh nó còn nhiều { kiến khác nhau nhưng vấn đề chính vẫn là ở thực tế sáng tác. Đó là cơ sở cụ thể để bàn về l{ thuyết của thể tài này. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất cũng bao hàm sự l{ giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của người đó trong một nền văn nghệ. Về chiều sâu, viết chân dung văn học cũng không kém phần nghiêm ngặt so với yêu cầu đặt ra trong nghiên cứu, phê bình. Trong nhiều bài viết về các nhà văn trên báo chí văn học Liên Xô mới chỉ ở mức chừng mực và khiêm tốn. Có thể kể đến một vài bài viết như Những nét phác họa cho một chân dung, Các nhà văn Xô Viết Tuy nhiên, vì là một thể tài còn khá mới ở Việt Nam nên chân dung văn học đang rất cần sự quan tâm, chú ý nhiều hơn nữa của các cây bút làm nghệ thuật cũng như độc giả. Trong văn học Việt Nam, khái niệm chân dung văn học cũng đang còn khá mới. Thời kì trung đại, tuy chưa thấy bóng dáng của thể tài này nhưng bước sang thời kì hiện đại, đặc biệt là từ sau năm 1986, chân dung văn học đã có một vị trí mới. Nó dần tạo thành một dòng chảy mạnh mẽ trong lịch sử văn học đương đại. Chân dung văn học xuất hiện và được ghi nhận từ những năm đầu của thế kỉ XX với những đầu sách ít ỏi. Nhưng đến giai đoạn văn học đương đại thì thể tài chân dung văn học phát triển mạnh cả về số lượng lẫn chất lượng. Trên văn đàn, xuất hiện hàng loạt cây bút dựng chân dung với các sáng tác tiêu biểu: Nguyễn Đăng Mạnh với Chân dung và phong cách, Vương Trí Nhàn với Cây bút, đời người, Trần Đăng Khoa với Chân dung và đối thoại, Nguyễn Quang Lập với Bạn văn, Nguyễn Tham Thiện Kế với Miền lưu dấu văn nhân Các tập chân dung đương đại là sự tiếp nối tất yếu của xu thế viết chân dung đã hình thành từ thế kỉ trước. Các tập sách chân dung văn học như một viện bảo tàng về các nhà văn, nhà thơ nổi tiếng. Trong đó, các tác giả dựng chân dung đã đưa ra nhiều cách lựa chọn, tiếp cận và kết cấu linh hoạt, đa dạng các sắc thái giọng điệu. Do đó, các chân dung văn học hiện lên một cách chân thực, sinh động và hấp dẫn. Thể tài chân dung văn học ra đời ở Việt Nam so với thế giới là hơi muộn nhưng chân dung văn học ở Việt Nam cũng tạo được những thành công nhất định. Nhiều tác phẩm nổi tiếng trên thế giới 8 được đánh giá là tiêu biểu, mẫu mực như sáng tác của M.Gorky, S.Zweig, K.Paustovsky thì Việt Nam cũng có Nguyễn Đăng Mạnh, Tô Hoài, Phong Lê, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Quang Thiều Chính những thành tựu trong thể tài chân dung của các nhà văn thế giới đã làm động lực thúc đẩy tâm thế sáng tạo cho những thành tựu của văn học Việt Nam. Cho nên, cần phải khẳng định giá trị mở đầu và làm nền tảng vững chắc cho sự ra đời của thể chân dung văn học nói chung trong văn chương thế giới thì phải kể đến hai gương mặt tiêu biểu nổi bật của văn học Nga là M.Gorky và K.Paustovsky. M.Gorky là “một trong những đại diện lớn nhất của văn học vô sản” của Nga và thế giới thế kỷ XX. Những “công trình nghệ thuật do chính bàn tay của người nghệ sỹ thiên tài sáng tạo nên” *3+ được nhiều nhà phê bình đánh giá rất cao “thiếu đi những cái ấy chúng ta không sao hình dung được bộ mặt ngày nay không những của nền văn học Nga mà cả nền văn học thế giới” *3+. Henry Bacbusse, nhà văn lớn của nước Pháp khẳng định: “Ảnh hưởng của M.Gorky đối với các nhân vật trẻ, họa sĩ, và nghệ sĩ chúng ta thật lớn lao. M.Gorky là ngọn đuốc vĩ đại, người mở những con đường văn học mới cho toàn thế giới và những nhà hành động văn học sẽ đi theo’’. Những truyện ngắn đầu tay của nhà văn với bút danh cay đắng (Gorky) xuất hiện và được đăng trên báo đã làm ngạc nhiên và tốn bao nhiêu giấy mực của các nhà phê bình, nghiên cứu đương thời. Tính chất đa dạng, phong phú về thể loại cũng như đề tài trong sáng tác của M.Gorky đã phản ánh phong cách riêng biệt, tiếng nói mới cho M.Gorky như một ngôi sao lạ trên bầu trời văn học bông hoa với hương mới trong vườn văn Nga và thế giới. Với hơn bốn mươi năm sáng tác và cống hiến nhà văn vô sản vĩ đại đã để lại cho văn học Nga một di sản lớn: truyền thống Gorky. Nói về đóng góp của M.Gorky trong lĩnh vực l{ luận và phê bình văn học trước hết phải kể đến bộ sách M.Gorky viết “Bàn về văn học” và nhiều bài phê bình nghiên cứu đăng trên các tạp chí. Nhà văn đã xây dựng thành công một số chân dung văn học như V.Lenin, A.Chekhov, L.Tolstoy,...chỉ đạo xây dựng bộ sách “Cuộc đời của những danh nhân” và “Tủ sách nhà thơ”. “trong Gorky có cả nước Nga. Cũng như không thể hình dung nước Nga không có sông Volga, tôi không thể nào nghĩ rằng trong nước Nga lại không có Gorky. Ông là người đại diện toàn quyền của nhân dân Nga tài năng vô tận. Ông yêu mến và hiểu nước Nga tường tận, (), trong mọi ‘lát cắt”, cả trong không gian, cả trong thời gian” *62, tr.227]. Người viết những lời có cánh trên về M.Gorky là K.Paustovsky. Với hơn nửa thế kỉ sống và hoạt động trong nhiều lĩnh vực như làm báo, viết văn, giảng dạy tại học viện Gorky, K.Paustovsky đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ, phong phú đa dạng về thể loại – tiểu thuyết, truyện vừa, tiểu luận, chân dung văn học. Hòa vào dòng mạch chung của văn xuôi Nga hiện đại, K.Paustovsky vẫn chọn cho mình một lối đi riêng khẳng định vị trí và tên tuổi của mình bên cạnh những tên tuổi trụ cột của dòng văn học đương thời. Những câu chuyện vừa hiện thực vừa trữ tình với lối kể chuyện nhẹ nhàng của K.Paustovsky 9 luôn khơi gợi những rung động mỏng manh, khẽ khàng trong tâm hồn con người, mở ra chiều sâu mênh mang của cái đẹp ẩn giấu sau những điều bình dị, giản đơn. Mỗi câu chuyện của K.Paustovsky là một bài ca ngọt ngào về tình yêu con người và cuộc sống. Trong lời giới thiệu Truyện chọn lọc - K.Paustovsky, Ilya Erenburg nhận định: “Nếu không kể đến những tác phẩm chọn lọc của K.Paustovsky thì nền văn học Nga đã bỏ sót một nét đẹp hiếm có. Trong lịch sử văn học Nga có rất nhiều tài năng lỗi lạc mà tên tuổi của họ đã được thế giới công nhận, nhưng thật khó có thể tìm được một tấm gương tận tụy, miệt mài trong hoạt động sáng tác như K.Paustovsky. Bạn đọc yêu mến K.Paustovsky bởi vì lòng tốt không có giới hạn của ông dành cho con người và cuộc đời. Trong tác phẩm của ông, con người nào cũng nhân hậu, con người nào cũng hào hiệp, con người nào cũng sẵn sàng giúp đỡ người khác. Đừng ngần ngại trao tặng lòng yêu thương, sự chia sẻ đến mọi người xung quanh – đó là cách để được mọi người yêu qu{ và kính trọng. K.Paustovsky được mọi người nhớ mãi cũng vì thế” *16+. Nghiên cứu về thế giới nghệ thuật truyện ngắn của M.Gorky và K.Paustovsky đã có nhiều công trình chuyên sâu, nhưng về những sáng tác thuộc thể tài chân dung văn học của họ thì còn chưa tương xứng so với tài năng và những đóng góp lớn lao mà hai nhà văn đã cống hiến cho nghệ thuật văn chương của nhân loại. Ở Việt Nam, mặc dù đã có nhiều công trình đi sâu nghiên cứu thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam nhưng chưa có công trình nào trực tiếp bàn về những sáng tác chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky. Đáng chú { thì chỉ có khóa luận tốt nghiệp Chân dung văn học của Macxim Gorky của Phạm Thị Hồng Vân (2004, Khoa Ngữ văn, Trường ĐHSP Hà Nội) và K.Paustovsky dựng chân dung văn học của Nguyễn Thị Lan Anh (2006, Khoa Ngữ Văn, Trường ĐHSP Hà Nội). K.Paustovsky cho rằng không gì có thể giúp ta hình dung sinh động về quá khứ như là những cuộc gặp gỡ với người đương thời của nó. Chân dung văn học chính là thể loại có khả năng giúp người đọc hiểu được những con người nổi tiếng và thời đại của họ. Trên cơ sở vai trò, { nghĩa của thể chân dung văn học và thực tế tình hình nghiên cứu nó, chúng tôi lựa chọn đề tài Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình với hi vọng sẽ mang đến những đóng góp mới trong cách tiếp cận, nghiên cứu đặc điểm thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky, khẳng định đóng góp của hai văn hào Nga vào tiến trình phát triển thể loại nói chung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky dưới góc nhìn đặc điểm loại hình, luận văn hướng tới khẳng định những đóng góp của hai ông trong thể tài chân dung văn học nói riêng và nền văn học Nga nói chung. 10 Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ nhận dạng bản chất, đặc trưng của thể chân dung văn học, vị trí của M.Gorky và K.Paustovsky trong thể chân dung văn học. Trên cơ sở đó luận văn chỉ ra những nét tương đồng loại hìnhvà những đặc điểm phong cách trong sáng tạo chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những đặc điểm loại hình thể loại chân dung trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky Phạm vi nghiên cứu. Trong luận văn này chúng tôi tập trung khảo sát khảo sát những đặc điểm thể loại chân dung văn học và sự biểu hiện của chúng trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. Văn liệu chủ yếu phục vụ nghiên cứu là hai tác phẩm sau: M.Gorky (1970), Bàn về văn học (Tập 2, Cao Xuân Hạo, Hoàng Minh dịch), NXB Văn học; K.Paustovsky (2011), Bông hồng vàng và bình minh mưa (Kim Ân dịch), NXB Văn học. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp sau: + Phương pháp cấu trúc - hệ thống : phương pháp chính này giúp người viết tìm hiểu một cách có hệ thống những đặc điểm loại hình của thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. + Với tư cách là phương pháp bổ trợ, việc so sánh, đối chiếu: giúp người viết xác định những đặc điểm chung loại hình của thể loại chân dung văn học và những biểu hiện riêng trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky để nhận rõ hơn phong cách riêng cũng như chiều sâu tư duy của họ. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, Luận văn triển khai nội dung chính trong 3 chương: Chương 1: Thể loại chân dung văn học và vị trí của nó trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. Chương 2: Nhân vật của chân dung văn học – sự tổng hợp giữa con người ngoài đời và hình tượng văn học. Chương 3: Tổ chức truyện kể trong chân dung văn học 11 Chương 1: THỂ LOẠI CHÂN DUNG VĂN HỌC VÀ VỊ TRÍ CỦA NÓ TRONG SÁNG TÁC CỦA M.GORKY VÀ K.PAUSTOVSKY 1.1. Về thể loại chân dung văn học 1.1.1. Lịch sử thể loại chân dung văn học Trên thế giới, thể tài chân dung văn học đã xuất hiện từ lâu. Nhiều tác phẩm được đánh giá là mẫu mực như sáng tác của M.Gorky, S.Zweig, K.Paustovsky Ở nước ta chân dung văn học chỉ thực sự xuất hiện khi trong giới cầm bút đã có sự thức tỉnh sâu sắc về { thức cá nhân cũng như { thức nghề nghiệp và sự phát triển của nó ngày càng có { nghĩa trong đời sống văn học nói chung cũng như lịch sử phát triển của phê bình văn học nói riêng. Năm 1982, trong cuốn Văn học và hội họa, NXB Leningrad, học giả V.S.Barakhov- người đã có quá trình nghiên cứu nhiều năm về thể loại chân dung văn học ở Liên Xô cho rằng có thể dùng Chân dung văn học để giải thích cho những hiện tượng rất khác nhau. Theo đó, ông khẳng định: Loại hình khái niệm chân dung văn học khá rộng, bởi vậy nên sử dụng thuật ngữ chân dung sáng tạo áp dụng cho phê bình văn học nghệ thuật. Điều đó có nghĩa thể loại chân dung văn học có tính chất gần gũi rất nhiều với phê bình văn học nghệ thuật. Cũng bàn về chân dung văn học, tác giả Vương Trí Nhàn trong lời dẫn mở đầu cuốn Chân dung văn học, cũng cho rằng: “Chân dung văn học là một thể tài ở vào khu vực tiếp giáp giữa sáng tác và phê bình văn học. Nhiệm vụ của nó là phác họa ra hình ảnh của một nhà văn, một nghệ sĩ, một nhà hoạt động xã hội Mỗi chân dung văn học thường được hình thành từ sự tổng hợp hồi ức, kỷ niệm nhưng cũng có thể chỉ gồm suy nghĩ, tưởng tượng của nhà văn về đối tượng được nói tới (thường xảy ra trong trường hợp vẽ lại chân dung một người đã qua đời từ lâu). Đằng nào cũng vậy, ở đây không chỉ có khuôn mặt của người được phác họa chân dung, mà còn cho thấy một phần hình ảnh của tác giả tức “họa sĩ” đã đứng ra “vẽ” bức chân dung đó” *51, tr.5]. Cho đến nay, có thể thấy rằng chân dung văn học đã và đang trở thành một thể loại hấp dẫn, thu hút ngày càng nhiều sự quan tâm của giới sáng tác cũng như giới nghiên cứu - phê bình ở nước ta. Nếu như trước năm 1986, chân dung văn học đã bước đầu được quan tâm đến với tư cách là một thể loại văn học thì từ năm 1986 đến nay, các { kiến, quan niệm về chân dung văn học xuất hiện nhiều hơn trước, tuy nhiên vì đây là một thể loại có tính chất “co giãn” nên việc nghiên cứu về nó hầu như mới chỉ dừng lại ở những bài viết nhỏ lẻ trên sách, báo- tạp chí hoặc trong Lời giới thiệu của một số tuyển tập chân dung văn học. Năm 2000, trong lời giới thiệu cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại- chân dung và phong cách, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng: “Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút k{ 12 về người thật việc thật. Phải có điều kiện tiếp xúc nhiều với người thật. Phải có óc tưởng tượng và khả năng hư cấu để dựng cảnh, dựng người, tạo không khí Có người vẽ chân dung chỉ dựa vào những chi tiết của con người nhà văn trong đời sống. Có người thì chỉ dựa vào văn của ông ta. Riêng tôi muốn phối hợp cả hai. Làm sao văn và người soi sáng lẫn cho nhau. Tôi quan niệm cái tôi ngoài đời và cái tôi trong văn của người nghệ sĩ bao giờ cũng có sự thống nhất - không phải thống nhất ở bề ngoài, ở bề nổi (bề nổi nhiều khi có vẻ rất khác nhau), mà ở bề sâu, ở bản chất tâm hồn của ông ta. Tìm ra chỗ thống nhất này cũng là điều thú vị nhưng rất khó” *43, tr.9]. Đứng trên phương diện thực tiễn sáng tác, chúng ta nhận thấy dựng thành công chân dung văn học về một tác giả vốn là một đơn vị đích thực của văn học thành văn, là một phạm trù bền vững trong phê bình và nghiên cứu văn học. “Đấy vừa là kết quả của việc “đọc” sáng tác của người ấy, lại vừa là kết quả của việc “đọc” trực tiếp vào cuộc đời và sự nghiệp, quan niệm và hoạt động của bản thân người ấy. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất cũng bao hàm sự lí giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của con người đó trong một nền văn nghệ” *51+. Như vậy, bản chất của thể loại chân dung văn học, theo tác giả Vương Trí Nhàn chính là việc đọc và nghiên cứu về cuộc đời cũng như sự nghiệp sáng tác của tác giả đó. Tác giả Lại Nguyên Ân nhấn mạnh: “Một nét đặc sắc rất cần cho chân dung văn học chính là chất văn học của nó. Người viết ở đây cần xuất hiện với tư cách một nhà văn, với cái nhìn, cách cảm thụ và đánh giá cùng sự diễn đạt” *4+. Song hành cùng sự thay đổi của lịch sử, xã hội, đời sống văn học cũng có những chuyển biến mới tích cực. Văn học được chú trọng đổi mới kéo theo quan niệm sáng tác cũng thay đổi. Văn học thực sự gắn bó, có nhu cầu phản ánh chân thực về đời sống và con người. Do đó, đây là dịp sáng tác chân dung văn học đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn chương của độc giả. Mà nhắc đến lịch sử của thể tài chân dung văn học không thể không nhắc đến những sáng tác nổi tiếng trong văn học thế giới cũng như trong văn học Việt Nam. Có thể kể ra nhiều tác phẩm như Mấy vẻ mặt thi ca Việt Nam – thời kì cổ cận đại của Huệ Chi (1983), Một số gương mặt văn chương và văn học nghệ thuật Việt Nam (2001) của Phong Lê và ở trong luận văn này người viết đặc biệt chú { đến ngòi bút sắc sảo, giọng văn trong sáng của đại văn hào M.Gorky qua tập sách Bàn về văn học và K.Paustovsky qua tập truyện Bông hồng vàng và bình minh mưa. Có thể thấy, chân dung văn học là một thể loại văn học có lịch sử ra đời, tồn tại và phát triển tương đối đa dạng, sinh động. Mỗi tác giả, mỗi người viết, người nghiên cứu, phê bình có thể có cách nhìn nhận và tiếp cận khác nhau. Song, thiết nghĩ điều đó không quan trọng, vấn đề là cả người viết và độc giả sẽ tiếp nhận thể loại chân dung văn học dưới góc độ nào và có một sự kết hợp hài hòa, thống nhất để chân dung văn học trở thành một thể loại đáng được đọc, nghiên cứu và suy ngẫm nhiều nhất. 1.1.2. Khái niệm thể loại chân dung văn học 13 Đối với độc giả yêu thích văn chương thì thường có câu hỏi: Nhà văn là ai? Giữa con người tiểu sử và con người văn chương của ông ta có mối liên hệ gì? Giữa đời sống cá nhân của ông ta với lịch sử nói chung và lịch sử văn chương nói riêng có những liên đới và quan hệ như thế nào?... Đó là những câu hỏi quan trọng, thú vị. Và chân dung văn học là một thể tài hướng mối quan tâm của mình đến những câu hỏi như thế. Theo đó, chân dung văn học là những sáng tác lấy chân dung văn sĩ, những người hoạt động trong lĩnh vực văn chương nghệ thuật, làm đối tượng để khắc họa, miêu tả. Tuy nhiên, như ở trên chúng tôi đã trình bày, chân dung văn học cho đến nay vẫn đang còn là một thể loại khá mới mẻ vì những l{ do chủ quan và khách quan nhất định. Dựa trên phương diện nghiên cứu thì mỗi người viết chân dung văn học lại có một quan điểm khác nhau. Có người cho rằng chân dung văn học thuộc thể loại phê bình văn học, có người lại cho chân dung văn học thuộc thể k{ văn học. Ngoài ra còn rất nhiều những quan niệm khác về thể chân dung văn học. Trên cơ sở đó, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một vài khái niệm cơ bản về thể chân dung văn học. Nếu coi thể chân dung văn học thuộc thể loại bút kí chân dung thì theo { kiến nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh: “Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút kí về người thật việc thật”. Trong bài viết “Từ chân dung văn học đến ký chân dung” đăng trên tạp chí văn học số 3 năm 1996, tác giả Đức Dũng cũng khẳng định: “Chân dung văn học thuộc thể k{ văn học. Trong luận án Phó tiến sĩ Ngữ văn Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam từ đầu những năm 1930 đến nay, tác giả Nguyễn Quốc Luân cũng khẳng định: chân dung văn học là một thể văn sáng tác thuộc loại k{ văn học, như là đặc trưng đầu tiên của thể văn này. Từ điển thuật ngữ văn học cũng viết: “Phương pháp của chân dung văn học là phương pháp của thể kí. Nó không thiên về cốt truyện...” [20]. Như vậy, qua các { kiến trên chúng ta có thể khẳng định: Trước hết chân dung văn học là những sáng tác thuộc loại hình k{ văn học. Trong tương quan với k{ chân dung, có thể thấy “K{ chân dung” không chỉ là một tiểu loại của loại hình k{ văn học mà nó còn là một thuật ngữ được sử dụng trong lĩnh vực báo chí, thuộc nhóm k{ sự báo chí bởi tính chất người thật việc thật. Và, nếu như đối tượng miêu tả của chân dung văn học là văn nghệ sĩ thì đối tượng của k{ chân dung trên báo chí là những con người có thật, tiêu biểu. Do đó, chân dung văn học có những mục đích và nhiệm vụ riêng biệt của nó. Mục đích quan trọng đầu tiên của chân dung văn học là: “miêu tả diện mạo cụ thể của một con người có thật, sao cho truyền được thần thái sống động của người đó; phát hiện đặc điểm riêng, cá nhân, độc đáo, không lặp lại của một nhân cách với thế giới tinh thần của nó dựng lại bộ mặt tinh thần của một con người; thường là nhà văn, nghệ sĩ hoặc các nhà hoạt động xã hội nổi tiếng.” *23, tr.54+. Như thế, việc miêu tả con người trong chân dung văn học không phải chỉ là diện mạo cụ thể, bên ngoài mà quan trọng hơn là “bộ mặt tinh thần” của người đó. Muốn làm tốt công việc này thì người viết chân dung không những phải hiểu được con người, tính cách 14 của nghệ sĩ mà còn phải “thuộc” kĩ tác phẩm của người đó nữa. Từ đó, người viết chân dung sẽ tạo nên ấn tượng sâu đậm về một con người mà độc giả có thể chưa hiểu rõ hoặc mới biết, mà đặc biệt là như giáo sư Nguyễn Huệ Chi đã từng nói: “ để nhìn thấy họ như chính họ đã hiện diện chứ không như chúng ta tưởng tượng về họ, đó là cái nút của vấn đề.” *39, tr.12+. Không chỉ tái tạo, khắc họa chân dung mà chân dung văn học còn có nhiệm vụ đánh giá, cắt nghĩa, l{ giải tài năng của đối tượng. Đây cũng là một thử thách đối với người viết chân dung văn học để giúp người đọc có có thể hiểu và mang một cái nhìn khách quan về những chân dung đó. Ta có thể thấy khả năng này ở những chân dung về L.Tolstoy của M.Gorky, về chân dung và giá trị của nghề viết văn trong sáng tác của K.Paustovsky, về Balzac, Dickens của Zweig được đánh giá là mẫu mực của thể tài chân dung văn học về nội dung và nghệ thuật. Nếu coi chân dung văn học là một dạng đặc biệt của phê bình văn học. Trong công trình nghiên cứu của học giả V.S.Barakhov, chân dung văn học còn được gọi bởi thuật ngữ khác là Chân dung sáng tạo (hay Phê bình chân dung). Còn trong nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả như Nguyễn Quốc Luân, Nguyễn Đăng Mạnh, Vương Trí Nhàn đều đề cập đến tính chất phê bình văn học của chân dung văn học. Trong những tác phẩm như Nhà văn Việt Nam hiện đại- chân dung và phong cách hay Những bài giảng về tác gia văn học Việt Nam hiện đại, Nguyễn Đăng Mạnh đều khẳng định: ngoài đặc trưng thuộc thể k{ người thật việc thật, chân dung văn học còn là một dạng của phê bình văn học. Theo ông, cái đích cao nhất của chân dung văn học vẫn là nhằm vào người cầm bút, vì vậy người viết chân dung phải tìm ra được sự thống nhất (ở bề sâu, ở bản chất tâm hồn chứ không phải ở bề ngoài) giữa văn và người của mỗi cây bút, để từ người mà “rọi sáng” cho văn. Đây cũng chính là một biểu hiện của tính chất phê bình trong chân dung văn học. Trong phần Lời dẫn của cuốn Chân dung văn học, tác giả Vương Trí Nhàn cũng viết: “Chân dung văn học là một thể tài ở vào khu vực tiếp giáp giữa sáng tác và phê bình văn học.” *51, tr.5+. Tác giả Nguyễn Quốc Luân trong luận án của mình cũng khẳng định: “chân dung văn học là một dạng đặc biệt của phê bình văn học” *40+. Qua đó, sức hấp dẫn của các chân dung văn học được tạo nên bởi những hình ảnh sống động về nhà văn mà thể văn này khắc họa, và cũng qua chân dung văn học người đọc còn có thể thấy được cái “thần” trong văn nghiệp của những nhà văn đó. Đây chính là nét vượt trội của thể chân dung văn học mà người yêu văn chương kì vọng ở nó so với những thể loại khác. So với thể tài phê bình tác giả hay nghiên cứu về tác giả thì chân dung văn học có cách viết phóng túng hơn. Nếu viết về các tác giả cùng thời hoặc không quá xa về niên đại, người viết chân dung có thể cần tôn trọng sự thật nhiều hơn, không thể tùy tiện sáng tạo hay hư cấu, bịa chuyện như thật để dựng chân dung một con người nào đó. Tuy nhiên, nếu viết về những tác giả sống cách xa nhiều thế kỷ và không còn lưu giữ nhiều thông tin tiểu sử ngoài tác 15 phẩm thì việc dựng chân dung có thể được phát huy quyền hư cấu trong một chừng mực nhất định sao cho phù hợp với cái nhìn và cách hình dung của người viết về nhân vật ấy. Nhưng, không phải bất kì việc dựng, phác họa lại chân dung một người cũng được dễ dàng chấp nhận. Chân dung văn học phải chen chân với loại công trình nghiên cứu và phê bình vì nó cũng nhằm vào tác giả. Nhưng, chân dung văn học sẽ miêu tả tác giả không chỉ thông qua tác phẩm mà phần nhiều còn trực tiếp thông qua các chi tiết thuộc tiểu sử và con người thật tác giả trong ứng xử, nói năng, tiếp xúc cụ thể để vẽ ra tác giả ấy như một con người sống theo cách miêu tả một nhân vật văn học, dù nhân vật ấy viết văn – làm thơ – vẽ tranh – soạn kịch Mặt khác, chân dung văn học tuy được xây dựng trên cuộc đời thực của đối tượng nhưng không hoàn toàn trùng khít với con người tiểu sử bởi xu hướng tiểu thuyết hóa trong quá trình viết có thể pha trộn với suy tưởng, kể chuyện, bình luận Do đó, chân dung văn học đứng giữa tiểu thuyết – phê bình văn học – tiểu sử, là thể loại không có ranh giới rõ rệt. Nó là những sáng tác dựng lên chân dung con người, gắn với một sự kiện, một thời kì văn học và những đối tượng ấy thực sự trở thành một nhân vật văn học. Việc xác định một cách chính xác khái niệm thể tài chân dung văn học là một việc khó bởi cần phải có nhiều hơn nữa những nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này. Tuy nhiên, khi đi vào khai thác thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình, chúng ta có thể tạm hiểu chân dung văn học là những bài viết thể hiện quan niệm của tác giả về nhân cách của đối tượng (thường là văn nghệ sĩ) thông qua cuộc sống đời thường, tiểu sử, ngoại hình, cách đối nhân xử thế, sự nghiệp văn học để dựng lại diện mạo tinh thần của những con người này. 1.1.3. Đặc trưng thể loại chân dung văn học Chân dung văn học là một thể tài mới không chỉ đối với văn chương Việt Nam mà còn với cả nền văn chương thế giới nói chung. Như đã trình bày ở trên trong phần Lịch sử thể