Tiểu luận Lịch sử phát triển của phép biện chứng trong triết học

m xÐt nh÷ng sù vËt hiÖn t­îng vµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña chóng vµo t­ duy, chñ yÕu lµ trong mèi liªn hÖ qua l¹i cña chóng, trong sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña chóng". Trong lÞch sö triÕt häc cã nh÷ng thêi gian, t­ duy siªu h×nh chiÕm ­u thÕ so víi t­ duy biÖn chøng. Nh­ng xÐt trong toµn bé lÞch sö triÕt häc, th× phÐp biÖn chøng lu«n chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi. PhÐp biÖn chøng lµ mét khoa häc triÕt häc, v× vËy nã còng ph¸t triÓn tõ thÊp tíi cao mµ ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy vËt M¸c - xÝt cña triÕt häc M¸c - Lªnin. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin lu«n ®¸nh gi¸ cao phÐp biÖn chøng, nhÊt lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, coi ®ã lµ mét c«ng cô t­ duy s¾c bÐn ®Ó ®Êu tranh víi thuyÕt kh«ng thÓ biÕt, t­ duy siªu h×nh, cñng cè niÒm tin vµo søc m¹nh vµ kh¶ n¨ng cña con ng­êi trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. ViÖc nghiªn cøu lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng sÏ cho chóng ta thÊy râ h¬n b¶n chÊt cña phÐp biÖn chøng vµ sù ph¸t triÓn cña t­ duy biÖn chøng cña nh©n lo¹i. XuÊt ph¸t tõ môc ®Ých ®ã, t«i chän ®Ò tµi tiÓu luËn vÒ: lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng trong triÕt häc, ®Ó nghiªn cøu. Néi dung PhÇn I- C¸c phÐp biÖn chøng tr­íc triÕt häc M¸c PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i PhÐp biªn chøng thêi cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, ng©y th¬i vµ mang nÆng tÝnh trùc quan ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së quan s¸t tù nhiªn, x· héi hoÆc th«ng qua kinh nghiÖm cña b¶n th©n. Ba trung t©m triÕt häc lín nhÊt thêi bÊy giê lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i vµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, do ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ còng nh­ hoµn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng trong häc thuyÕt triÕt häc mçi trung t©m ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng kh«ng gièng nhau. TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i TriÕt häc Trung hoa cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc lín cña nh©n lo¹i, cã tíi 103 tr­êng ph¸i triÕt häc. Do ®Æc ®iÓm cña bèi c¶nh lÞch sö Trung Hoa lóc ®ã lµ x· héi lo¹n l¹c, ®êi sèng nh©n d©n c¬ cùc, ®¹o ®øc suy ®åi nªn triÕt häc Trung hoa cæ ®¹i tËp trung vµo gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi. Nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng thêi nµy chØ thÓ hiÖn khi c¸c nhµ triÕt häc kiÕn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vò trô quan. Mét trong nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc mang t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c lµ Häc thuyÕt ¢m - D­¬ng. §©y lµ mét häc thuyÕt triÕt häc ®­îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã tªn lµ Kinh DÞch. Mét trong nh÷ng nguyªn lý triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lµ nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, mµ còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t­¬ng ®ång. Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp - ®ã lµ ¢m vµ D­¬ng. ¢m - D­¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng biÖt lËp, mµ bao hµm nhau, liªn hÖ t­¬ng t¸c lÉn nhau, chÕ ­íc lÉn nhau. Kinh dÞch viÕt: "C­¬ng nhu t­¬ng th«i nhi sinh biÕn ho¸", "Sinh sinh chi vi dÞch". Sù t­¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ¢m vµ D­¬ng, c¸c mÆt ®èi lËp, lµm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng. §©y lµ quan ®iÓm thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c. Häc thuyÕt nµy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch cña v¹n vËt trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt nh­: Th¸i cùc (thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thµnh l­ìng nghi (©m - d­¬ng), sau ®ã ©m - d­¬ng l¹i tiÕn hµnh ph©n thµnh tø t­îng (th¸i ©m - thiÕu ©m, th¸i d­¬ng - thiÕu d­¬ng), tø t­îng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vµ tõ ®ã b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt. Tuy nhiªn, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cho r»ng sù vËn ®éng cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp l¹i vµ ®­îc ®¶m b¶o bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D­¬ng. ë ®iÓm nµy th× häc thuyÕt ¢m - D­¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn biÖn chøng theo h­íng ®i lªn mµ cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t­îng chØ dõng l¹i khi ®¹t ®­îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ¢m -D­¬ng. H¬n n÷a, trong häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©m thÇn bÝ nh­ quan ®iÓm "Thiªn t«n ®Þa ty" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t nguån tõ trËt tù cña "trêi ®Êt", hä ®em trËt tù x· héi g¸n cho giíi tù nhiªn, råi l¹i dïng h×nh thøc bÞa ®Æt ®ã ®Ó chøng minh cho sù hîp lý vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi. Tãm l¹i, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn l©u dµi cña nh©n d©n Trung Quèc thêi cæ ®¹i. MÆc dï cßn nh÷ng tÝnh chÊt trùc quan, chÊt ph¸c ng©y th¬ vµ tån t¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ vÒ x· héi, nh­ng häc thuyÕt ¢m - D­¬ng ®· béc lé râ khuynh h­íng duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng tù ph¸t cña m×nh trong quan ®iÓm vÒ c¬ cÊu vµ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña sù vËt, hiÖn t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi. TriÕt häc Ên ®é cæ ®¹i §©y lµ hÖ thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoµ ®ång gi÷a triÕt häc víi t«n gi¸o vµ gi÷a c¸c tr­êng ph¸i kh¸c nhau. C¸c t­ t­ëng triÕt häc ®­îc thÓ hiÖn d­íi h×nh thøc lµ mét t«n gi¸o. Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã 9 tr­êng ph¸i, trong ®ã cã 6 tr­êng ph¸i lµ chÝnh thèng vµ 3 tr­êng ph¸i phi chÝnh thèng. Trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®ã th× häc thuyÕt triÕt häc thÓ hiÖn trong PhËt gi¸o lµ häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt vµ biÖn chøng s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. PhËt gi¸o h×nh thµnh tõ thÕ kû VI TCN do TÊt §¹t §a, tªn hiÖu lµ ThÝch Ca MÇu Ni (563 - 483 TCN), khai s¸ng. PhËt gi¸o cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh nµo ®ã t¹o ra mµ ®­îc t¹o ra bëi hai yÕu tè lµ Danh (tinh thÇn) vµ S¾c (vËt chÊt). Trong ®ã Danh bao gåm t©m vµ thøc, cßn S¾c bao gåm 4 ®¹i (®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong). ChÝnh nhê t­ t­ëng nªu trªn mµ PhËt gi¸o ®­îc coi lµ t«n gi¸o duy vËt duy nhÊt chèng l¹i thø t«n gi¸o thÇn häc ®­¬ng thêi. §ång thêi PhËt gi¸o ®­a ra t­ t­ëng "nhÊt thiÕt duy t©m tao", "v« th­êng", "v« ng·". "V« ng·" nghÜa lµ "kh«ng cã c¸i ta, c¸i t«i bÊt biÕn", theo ®ã kh«ng cã c¸i g× lµ tr­êng tån lµ bÊt biÕn, lµ vÜnh h»ng, kh«ng cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp. §©y lµ t­ t­ëng biÖn chøng chèng l¹i ®¹o Bµlam«n vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i - ¸tman bÊt biÕn. "V« th­êng" tøc lµ biÕn, biÕn ë ®©y ®­îc hiÓu nh­ lµ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú: Sinh - Trô - DÞ - DiÖt (®èi víi sinh vËt); Thµnh - Trô - Ho¹i - Kh«ng (con ng­êi). PhËt gi¸o còng cho r»ng sù t­¬ng t¸c cña hai mÆt ®èi lËp Nh©n vµ Duyªn chÝnh lµ ®éng lùc cho lµm cho thÕ giíi vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lµ mét thÕ lùc siªu nhiªn nµo ®ã n»m ngoµi con ng­êi, thÕ giíi lµ vßng nh©n qu¶ v« cïng v« tËn. Nãi c¸ch kh¸c mét vËt tån t¹i ®­îc lµ nhê héi ®ñ Nh©n, Duyªn. 1.3 TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i MÆc dï h·y cßn nhiÒu tÝnh "c¾t khóc", nh­ng triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh trong thêi kú nµy thuËt ng÷ "biÖn chøng" ®· h×nh thµnh. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ, Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín vÒ v¨n ho¸, nghÖ thuËt, mµ tr­íc hÕt lµ c¸c thµnh tùu trong khoa häc tù nhiªn nh­: Thiªn v¨n häc, vËt lý häc, to¸n häc ®· lµm c¬ së thùc tiÔn cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong thêi kú nµy. TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn hÕt søc rùc rì, trë thµnh nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc ph­¬ng T©y sau nµy. Mét trong nh÷ng nhµ triÕt häc ®iÓn h×nh cã t­ t­ëng biÖn chøng lµ Heraclit (540 - 480 TCN). Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin th× Heraclit lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng. ¤ng còng lµ ng­êi ®Çu tiªn x©y dùng phÐp biÖn chøng dùa trªn lËp tr­êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña Heraclit ch­a ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc mµ hÇu nh­ c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®­îc ®Ò cËp d­íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. T­ t­ëng biÖn chøng cña Heraclit ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: Mét lµ Quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt. Theo Heraclit th× kh«ng cã sù vËt, hiÖn t­îng nµo cña thÕ giíi lµ ®øng im tuyÖt ®èi, mµ tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸. ¤ng nãi: "Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v× n­íc míi kh«ng ngõng ch¶y trªn s«ng"; "Ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngµy mét míi". Theo quan ®iÓm cña Heraclit th× löa chÝnh lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §ång thêi löa còng chÝnh lµ gèc cña mäi vËn ®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lµ tr¹ng th¸i chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. Hai lµ Heraclit nªu lªn t­ t­ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn vÒ "sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp", vÒ "sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp". ¤ng nãi: "cïng mét c¸i ë trong chóng ta - sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ. V× r»ng c¸i nµy biÕn ®æi lµ c¸i kia; vµ ng­îc l¹i, c¸i kia mµ biÕn ®æi thµnh c¸i nµy ...". Heraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. Lª nin viÕt: "Ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt vµ nhËn thøc c¸c bé phËn ®èi lËp cña nã lµ thùc chÊt cña phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay tõ nhµ biÖn chøng Heraclit". Ba lµ Theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (mµ «ng gäi lµ Logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan lµ mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con ng­êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Ng­êi nµo cµng tiÕp cËn ®­îc logos kh¸ch quan bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vµ duy vËt s¬ khai nh­ng c¬ b¶n lµ ®óng. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã ®­îc t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c nh­ vËy. ChÝnh lµ nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s¬ khai cña Heraclit sau nµy ®· ®­îc c¸c nhµ biÖn chøng cæ ®iÓn §øc kÕ thõa vµ c¸c nhµ s¸ng lËp triÕt häc MacxÝt ®¸nh gi¸ cao. C.M¸c vµ Ph.¡nghen ®· ®¸nh gÝa mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Heraclit vµ coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i: "Quan niÖm vÒ thÕ giíi mét c¸ch nguyªn thuû, ng©y th¬ nh­ng c¨n b¶n lµ ®óng Êy, lµ quan niÖm cña c¸c nhµ Hy L¹p thêi cæ vµ ng­êi ®Çu tiªn diÔn ®¹t ®­îc râ rµng quan niÖm Êy lµ Heraclit". (1) Ph. ¡nghen: Chèng §uyrinh, NXB Sù ThËt Hµ néi, 1971, tr33. 1) Trong häc thuyÕt vÒ nguyªn tö cña m×nh, §ªm«crit (460 - 370 TCN) ®· kÕ thõa quan ®iÓm cña Heraclit vÒ vËn ®éng. ¤ng cho r»ng vËn ®éng cña nguyªn tö lµ vÜnh cöu vµ «ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö lµ ë b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n. ¤ng cho r»ng cßn kho¶ng trèng hay cßn "ch©n kh«ng" trong nguyªn tö lµ ®iÒu kiÖn vËn ®éng cña nã. Tuy nhiªn §ªm«crit ®· kh«ng lý gi¶i ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng. Sau §ªm«crit lµ Arixtèt (384 - 322 TCN) «ng cho r»ngvËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ víi mäi sù vËt, hiÖn t­îng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt "§· cã vËn ®éng vµ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng". Arixtèt lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thµnh 6 d¹ng: Ph¸t sinh, tiªu diÖt, thay ®æi tr¹ng th¸i, t¨ng, gi¶m, di chuyÓn vÞ trÝ . Tuy nhiªn Arixtèt l¹i d¬i vµo duy t©m v× cho r»ng thÇn th¸nh lµ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i vÒ c¨n b¶n lµ ®óng nh­ng chñ yÕu míi dùa trªn nh÷ng pháng ®o¸n, nh÷ng trùc kiÕn thiªn tµi. PhÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i ®· nh×n thÊy bøc tranh chung cña thÕ giíi trong sù t¸c ®éng, liªn hÖ cña c¸c mÆt ®èi lËp, song ch­a ®i s©u vµo chi tiÕt cña bøc tranh. V× vËy, nã kh«ng tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi phÐp siªu h×nh trong thêi kú cËn ®¹i. 2. PhÐp biÖn chøng T©y ¢u thÕ kû XIV - XVIII Suèt trong 4 thÕ kû (tõ thÕ kû XIV ®Õn thÕ kû XVIII), sù tr­ëng thµnh cña t­ t­ëng biÖn chøng T©y ¢u mang nhiÒu ý nghÜa ®éc ®¸o. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú nµy ph¸t triÓn trong thêi kú thèng trÞ cña t­ duy siªu h×nh. Sau ®ªm tr­êng Trung cæ, triÕt häc lµ thø triÕt häc kinh viÖn gi¸o ®iÒu g¾n víi ®¹o Thiªn chóa. §Õn thêi kú Phôc h­ng, triÕt häc thêi kú nµy ®· kh«i phôc l¹i nh÷ng t­ t­ëng duy vËt cæ ®¹i nh­ng vÉn cßn mang tÝnh phiÕm thÇn, yÕu tè duy vËt xen lÉn duy t©m. Tuy nhiªn phÐp biÖn chøng thêi kú nµy vÉn cã b­íc ph¸t triÓn nh­ t­ t­ëng vÒ "sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp" cña Gioocdan¬ Brun« (1548 -1600). Theo G.Brun« mäi c¸i ®Òu liªn hÖ víi nhau vµ ®Òu vËn ®éng, kÓ tõ c¸c h¹t vËt chÊt nhá nhÊt - nguyªn tö ®Õn v« sè thÕ giíi cña vò trô v« tËn, c¸i nµy tiªu diÖt c¸i kia ra ®êi. NÕu kh«ng theo nguyªn t¾c "c¸c mÆt ®èi lËp phï hîp víi nhau" th× dï lµ nhµ to¸n häc, nhµ vËt lý, c¶ nhµ triÕt häc còng kh«ng lµm viÖc ®­îc. Mét trong nh÷ng ®¹i biÓu cña triÕt häc T©y ¢u thêi kú cËn ®¹i lµ Ph.Bªc¬n (1561 - 1626). Ph.Bªc¬n kh¼nh ®Þnh vËt chÊt kh«ng t¸ch rêi vËn ®éng, nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt lµ nhËn thøc sù vËn ®éng cña chóng. ¤ng ®· tiÕn hµnh ph©n vËn ®éng thµnh 19 lo¹i. Tuy nhiªn tÝnh chÊt siªu h×nh cña «ng thÓ hiÖn: ¤ng quy mäi lo¹i vËn ®éng vÒ vËn ®éng c¬ häc. Song cèng hiÕn cña «ng lµ ë chç coi ®øng yªn lµ mét h×nh thøc cña vËn ®éng, coi vËn ®éng lµ ®Æc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, «ng lµ ng­êi ®Çu tiªn nhËn thÊy tÝnh b¶o toµn vËt chÊt cña thÕ giíi. Trong thêi kú cËn ®¹i, khoa häc tù nhiªn ®· ph¸t triÓn vµ ®i s©u mæ xÎ ph©n tÝch giíi tù nhiªn thµnh nh÷ng bé phËn nhá ®Ó nghiªn cøu. Nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®ã ®· t¹o ra thãi quen nghiªn cøu xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i c« lËp, t¸ch rêi vµ bÊt biÕn. Tõ khi Ph.Bªc¬n vµ Lècc¬ ®em ph­¬ng ph¸p trong khoa häc tù nhiªn ¸p dông vµo triÕt häc th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh trë thµnh ph­¬ng ph¸p thèng trÞ trong triÕt häc. Ph­¬ng ph¸p siªu h×nh ®ã ®ãng mét vai trß tÝch cùc nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc giíi tù nhiªn, ph­¬ng ph¸p ®ã chØ thÝch øng víi tr×nh ®é s­u tËp, m« t¶ giíi tù nhiªn. Do ®ã khi khoa häc chuyÓn sang nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t­îng th× nã béc lé râ nh÷ng h¹n chÕ. V× vËy nã kh«ng tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi phÐp biÖn chøng cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc víi ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng Hªghen. PhÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc Nh­ Lªnin ®· tõng ®¸nh gi¸: Dï cã sù thÇn bÝ ho¸ duy t©m, nh­ng phÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc ®· ®Æt ra sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng vµ logic häc vµ lý luËn nhËn thøc. Trong c¸c nÒn triÕt häc tr­íc C. M¸c th× triÕt häc cæ ®iÓn §øc cã tr×nh ®é kh¸i qu¸t ho¸ vµ trõu t­îng ho¸ cao víi kÕt cÊu hÖ thèng chÆt chÏ, logic. §©y lµ tiÕn bé cña nÒn triÕt häc §øc so víi c¸c nÒn triÕt häc kh¸c. NÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu tõ Kant¬, ®¹t ®Ønh cao ë Hªghen sau ®ã suy tµn ë triÕt häc Phoi¬b¾c. Kant¬ (1724 - 1804) lµ ng­êi s¸ng lËp ra tr­êng ph¸i triÕt häc cæ ®iÓn §øc. ¤ng cho r»ng chØ khi nhËn thøc ë tr×nh ®é lý tÝnh th× míi cã m©u thuÉn mµ ch­a thÊy ®­îc r»ng m©u thuÉn lµ vèn cã trong hiÖn thùc kh¸ch quan. M©u thuÉn ch­a ph¶i lµ m©u thuÉn biÖn chøng gi÷a chÝnh ®Ò vµ ph¶n ®Ò, ch­a cã sù thèng nhÊt vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. MÆc dï cßn nhiÒu h¹n chÕ nh­ng trong vÊn ®Ò nµy Kant¬ ®· tiÕn gÇn ®Õn phÐp biÖn chøng. Hªghen (1770 -1831) lµ nhµ biÖn chøng lçi l¹c. PhÐp biÖn chøng cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn quan träng cña triÕt häc M¸cxit. TriÕt häc cña «ng cã ¶nh h­ëng rÊt m¹nh ®Õn t­ t­ëng cña n­íc §øc vµ c¶ Ch©u ¢u ®­¬ng thêi, triÕt häc cña «ng ®­îc gäi lµ "tinh thÇn Phæ". PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ phÐp biÖn chøng duy t©m tøc lµ phÐp biÖn chøng vÒ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c kh¸i niÖm ®­îc «ng ®ång nhÊt víi biÖn chøng sù vËt. ¤ng viÕt: "phÐp biÖn chøng nãi chóng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc. C¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi nhËn thøc khoa häc ch©n chÝnh "(1) TriÕt häc dµnh cho cao häc vµ nghiªn cøu sinh kh«ng thuéc chuyªn nghµnh triÕt häc, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, 1997, tËp 1, tr331. (2) C.M¸c -Ph.¡nghen, TuyÓn tËp, NXB Sù ThËt, Hµ néi, 1984, tr361. 1). LuËn ®iÓm xuyªn suèt trong hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen lµ: "TÊt c¶ c¸i g× lµ hiÖn thùc ®Òu lµ hîp lý vµ tÊt c¶ nh÷ng g× hîp lý ®Òu lµ tån t¹i" 2). Hªghen lµ ng­êi ®· cã c«ng trong viÖc phª ph¸n t­ duy siªu h×nh vµ lµ ng­êi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy mét c¸ch biÖn chøng, cã nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Trong logic häc, Hªghen kh«ng chØ tr×nh bµy c¸c ph¹m trï triÕt häc nh­ l­îng - chÊt, vËt chÊt - vËn ®éng mµ cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c quy luËt kh¸c nh­ l­îng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi, quy luËt phñ ®Þnh biÖn chøng. Nh­ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¹m trï cña t­ duy, cña kh¸i niÖm. Khi nghiªn cøu x· héi, Hªghen kh¼ng ®Þnh sù ph¸t triÓn cu¶ x· héi lµ sù ®i lªn. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö cã tÝnh kÕ thõa. LÞch sö lµ tÝnh thèng nhÊt gi÷a tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan trong ho¹t ®éng cña con ng­êi. Hªghen ®· cã c«ng x©y dùng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng nh­ lµ nh÷ng c«ng cô cña t­ duy biÖn chøng. Trong khi hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen chøa ®ùng nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c th× c¸ch tr×nh bµy cña «ng l¹i mang tÝnh duy t©m b¶o thñ, thÓ hiÖn ë: Sù vËn ®éng cña x· héi lµ do sù vËn ®éng cña t­ duy (ý niÖm tuyÖt ®èi) sinh ra. Do ®ã mµ C.M¸c gäi phÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ: "PhÐp biÖn chøng ®i lén ®Çu xuèng ®Êt". V× vËy, cÇn ph¶i ®Æt nã ®øng b»ng hai ch©n trªn m¶nh ®Êt hiÖn thùc, nghÜa lµ trªn quan ®iÓm duy vËt. II. PhÐp biÖn chøng duy vËt hay phÐp biÖn chøng M¸c - xit §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cho sù ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt PhÐp biÖn chøng duy vËt ra ®êi trong ®iÒu kiÖn ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®ang ph¸t triÓn, cuéc ®Êu tranh giai cÊp gi÷a v« s¶n vµ t­ s¶n ®· cung cÊp thùc tiÔn cho C.M¸c vµ Ph.¡nghen ®Ó ®óc kÕt vµ kiÓm nghiÖm lý luËn vÒ phÐp biÖn chøng. Dùa trªn c¬ së thµnh tùu khoa häc tù nhiªn (cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX) ®i vµo hÖ thèng ho¸ tµi liÖu khoa häc thùc nghiÖm. §©y lµ hai tiÒn ®Ò thùc tiÔn rÊt quan träng cho sù ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt. TiÒn ®Ò lý luËn cña phÐp biÖn chøng duy vËt chÝnh lµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. C¸c «ng ®· t¸ch ra c¸i h¹t nh©n hîp lý vèn cã cña nã lµ phÐp biÖn chøng vµ vøt bá c¸ch gi¶i thÝch hiÖn t­îng tù nhiªn x· héi vµ t­ duy mét c¸ch thÇn th¸nh ho¸ t­ duy, nãi c¸ch kh¸c c¸c «ng ®· c¶i t¹o mét c¸ch duy vËt phÐp biÖn chøng duy t©m Hªghen. PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng, trong khi ®ã c¸c häc thuyÕt triÕt häc tr­íc ®©y duy vËt nh­ng siªu h×nh (TriÕt häc cËn ®¹i) hoÆc biÖn chøng nh­ng duy t©m (cæ ®iÓn §øc). PhÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng chØ duy vËt trong tù nhiªn mµ ®i ®Õn cïng trong lÜnh vùc x· héi, do ®ã c¸c «ng ®· x©y dùng s¸ng lËp ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. Néi dung chÝnh cña phÐp biÖn chøng duy vËt Theo C.M¸c: BiÖn chøng kh¸ch quan lµ c¸i cã tr­íc, cßn biÖn chøng chñ quan (t­ duy biÖn chøng) lµ c¸i cã sau vµ lµ ph¶n ¸nh cña biÖn chøng kh¸ch quan, ®©y lµ sù kh¸c nhau gi÷a phÐp biÖn chøng duy vËt cña «ng víi phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. C.M¸c cho r»ng «ng chØ lµm c¸i c«ng viÖc lµ ®Æt phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen "®øng trªn hai ch©n cña m×nh" tøc lµ ®øng trªn nÒn t¶ng duy vËt. Theo C.M¸c th× phÐp biÖn chøng chÝnh lµ "khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn trong tù nhiªn x· héi vµ tù nhiªn, trong t­ duy". Theo Lªnin th× phÐp biÖn chøng lµ "häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, s©u s¾c vµ toµn diÖn nhÊt, häc thuyÕt vÒ tÝnh t­¬ng ®èi cña sù vËt". Ba mèi liªn hÖ chñ yÕu trong phÐp biÖn chøng duy vËt lµ: 1. Mèi liªn hÖ cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn; 2. Mèi liªn hÖ th©m nhËp lÉn nhau tuy cã sù kh¸c nhau nh­ng vÉn cã sù gièng nhau; 3. Mèi liªn hÖ vÒ sù chuyÓn ho¸ vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. C¸c mèi liªn hÖ ®­îc kh¸i qu¸t thµnh c¸c cÆp ph¹m trï nh­( phÇn tö - hÖ thèng, nguyªn nh©n - kÕt qu¶, l­îng - chÊt) vµ c¸c quy luËt (quy luËt l­îng - chÊt, quy luËt ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp, quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh). LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, M¸c ®· c«ng khai tÝnh giai cÊp cña ®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng. Trong khi ®ã c¸c nÒn triÕt häc tr­íc M¸c che dÊu lîi Ých cña nã, b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, cña mét nhãm ng­êi thiÓu sè trong x· héi. TriÕt häc C.M¸c lµ mét hÖ thèng s¸ng t¹o, lµ mét hÖ thèng më, kh«ng ngõng ®­îc bæ sung, ®­îc lµm phong phó thªm bëi chÝnh thùc tiÔn vµ ph¸t triÓn. Cïng víi chÝnh sù ph¸t triÓn thùc tiÔn, häc thuyÕt cña C.M¸c lµ kim chØ nam cho hµnh ®éng. Nh÷ng néi dung chÝnh cña phÐp biÖn chøng ®­îc C.M¸c vµ Ph.¡nghen luËn chøng trong t¸c phÈm: "BiÖn chøng cña tù nhiªn" (1873 - 1883), "Chèng §uy -rinh" (1876 -1878), "Lót-vich Phoi¬ B¾c vµ sù c¸o chung cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc" vµ mét sè t¸c phÈm do V.I.Lªnin viÕt nh­: "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" (1908 -1909), "Bót ký triÕt häc". Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng duy vËt M¸c - xÝt lµ kÕt qu¶ cña sù chÝn muåi vÒ mÆt lÞch sö cña nhËn thøc khoa häc vµ cña thùc tiÔn x· héi. Sù ra ®êi cña nã ®¸p øng nhu cÇu vÒ mÆt lý luËn cña giai cÊp c«ng nh©n. Giai ®o¹n míi trong sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng g¾n víi tªn tuæi cña V.I.Lªnin ®· vËn dông thµnh c«ng phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt trong cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M­êi Nga n¨m 1917. Sù ph¸t triÓn cña V.I.Lªnin vÒ phÐp biÖn chøng duy vËt thÓ hiÖn trong lý luËn c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa nh­ lµ mét c«ng cô s¾c bÐn ®Ó c¶i t¹o thÕ giíi mét c¸ch c¸ch m¹ng nhÊt. Iii. phÐp biÖn chøng duy vËt trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ n­íc ta hiÖn nay. PhÐp biÖn chøng lµ mét ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu xem xÐt c¸c sù vËt hiÖn t­îng trong mèi liªn hÖ gi÷a c¸c mÆt vµ gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t­îng ®ã vµ trong sù ®øng im t­¬ng ®èi. ViÖt Nam qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi (CNXH) bá qua sù ph¸t triÓn cña CNTB, xuÊt ph¸t tõ mét nÒn kinh tÕ l¹c hËu, chËm ph¸t triÓn. §ã lµ con ®­êng qu¸ ®é l©u dµi, mµ cã thÓ nãi m©u thuÉn c¬ b¶n cña thêi kú nµy lµ m©u thuÉn gi÷a xu h­íng tù ph¸t lªn chñ nghÜa t­ b¶n víi xu h­íng tù gi¸c lªn chñ nghÜa x· héi. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn c¬ b¶n trªn ®©y cña c¸ch m¹ng n­íc ta lµ qu¸ tr×nh võa ph¶i kÕ thõa nh÷ng mÆt cÇn thiÕt hîp lý cña chñ nghÜa t­ b¶n ®Ó ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt l¹i võa ph¶i ®Êu tranh lo¹i bá nh÷ng mÆt tiªu cùc, mÊt nh©n tÝnh cña chñ nghÜa t­ b¶n. Con ®­êng qu¸ ®é lªn CNXH ë n­íc ta ®ßi hái ph¶i chñ ®éng vµ tù gi¸c ph¸t triÓn vµ sö dông CNTB lµm kh©u trung gian, lµm ph­¬ng tiÖn ®Ó ®i lªn CNXH, nhÊt lµ h­íng t­ b¶n ®i vµo con ®­êng t­ b¶n Nhµ n­íc. §ã chÝnh lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp th«ng qua c¸c biÖn ph¸p trung gian vµ qu¸ ®é. Trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH, chóng ta kh«ng thÓ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n CNTB, kh«ng thÓ cho r»ng c¸i g× ®ã cã trong CNTB lµ kh«ng thÓ cã trong CNXH, cµng kh«ng thÓ ¸p dông nguyªn vÑn m« h×nh CNXH ë n­íc kh¸c ®Ó x©y dùng n­íc ta. Chóng ta ph¶i nhËn thøc ®­îc tÝnh tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn. Do ®ã, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng CNXH, chóng ta ph¶i lÊy lý luËn cña C.M¸c - Lªnin lµm kim chi nam cho hµnh ®éng, ®ång thêi ph¶i häc hái, nghiªn cøu t×nh h×nh thùc tÕ cña c¸c XHCN, TBCN trªn thÕ giíi ®Ó ¸p dông vµo ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cô thÓ cña n­íc ta. Trong qu¸ tr×nh vËn hµnh nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ tr­êng, chóng ta l¹i gÆp ph¶i mét m©u thuÉn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt ®ã lµ: M©u thuÉn gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x· héi. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr­êng. C¬ chÕ thÞ tr­êng lµ c¬ chÕ tù ®iÒu tiÕt cña thÞ tr­êng th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ vèn cã cña nã. C¬ chÕ thÞ tr­êng cã ­u ®iÓm ë chç lµ ph¸t huy ®­îc tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña mäi chñ thÓ kinh tÕ trong viÖc ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng phong phó cña x· héi. Tuy nhiªn c¬ chÕ thÞ tr­êng ®ång thêi kÝch thÝch ®Çu c¬, lµm sai lÖch c¸c quan hÖ thÞ tr­êng, g©y ra khñng ho¶ng kinh tÕ, thÊt nghiÖp, « nhiÔm m«i tr­êng, tÖ n¹n x· héi. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nÒn kinh tÕ XHCN lµ x©y dùng mét Nhµ n­íc "cña d©n, do d©n, v× d©n", x©y dùng mét x· héi "c«ng b»ng v¨n minh". Trong v¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc §¶ng céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø VIII ®· kh¼ng ®Þnh: "S¶n xuÊt hµng ho¸ kh«ng ®èi lËp víi chñ nghÜa x· héi, mµ lµ thµnh tùu cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i tån t¹i kh¸ch quan, cÇn thiÕt cho c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ ngay c¶ khi chñ nghÜa x· héi ®· ®­îc x©y dùng"(1) V¨n kiÖn §¹i héi lÇn thø VIII §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, 1997, tr25 1). §Ó gi÷ v÷ng b¶n chÊt CNXH trong ph¸t triÓn kinh tÕ Nhµ n­íc cÇn sö dông c¸c c«ng cô cña m×nh ®Ó tiÕn hµnh ®iÒu tiÕt lîi Ých gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, ®¶m b¶o mäi thµnh viªn trong x· héi ®­îc h­ëng thµnh qu¶ trong ph¸t triÓn kinh tÕ. Nhµ n­íc cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô nh­ thuÕ thu nhËp cao, trî cÊp, b¶o hiÓm ®Ó tiÕn hµnh ph©n phèi l¹i thu nhËp x· héi; x©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ ®i liÒn víi x©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn x· héi. §©y chÝnh lµ c«ng cô, ph­¬ng tiÖn quan träng ®Ó t¸c ®éng gi¶i quyÕt m©u thuÉn trªn lµm cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ph¸t triÓn theo ®Þnh h­íng XHCN. KÕt luËn B»ng viÖc tr×nh bµy lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng trong triÕt häc, cã thÓ kh¼ng ®Þnh: Xuyªn suèt chiÒu dµi lÞch sö nhiÒu thÕ kû h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, th« s¬ cæ ®¹i cho ®Õn phÐp biÖn chøng duy t©m Hªghen cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy vËt m¸c - xÝt th× phÐp biÖn chøng lu«n lµ c«ng cô s¾c bÐn, lµ ch×a kho¸ gióp con ng­êi nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi ®Ó phôc vô nhu cÇu chÝnh b¶n th©n con ng­êi. HiÖn nay, ®Êt n­íc ta ®ang tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i