Tóm tắt Luận án Nghiên cứu một số đặc điểm sinh vật học, sinh thái học của con lai giữa giống ong nội đồng Văn (Apis cerana cerana Fabricius) với giống ong nội địa phương (Apis cerana indica Fabricius) ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam

ứng tăng 28,5 và 7%. Hiện nay, lai tạo trên ong A. cerana còn khá mới mẻ. Các phép lai ñã ñược tiến hành tại Thái Lan ñó là lai xuôi, ngược giữa ong A. c. indica Thái lan với ong A. c. cerana Trung Quốc. Ở Ấn ðộ ñã lai 2 5 dạng sinh thái ong A. c. cerana là Himachal và Kishmir. Ở Việt nam người nuôi ong di chuyển ong A. cerana từ miền Bắc vào miền Nam ñã xuất hiện ong lai giữa ong chúa A. cerana miền Bắc và ong ñực A. cerana miền Nam. Ong lai có ưu thế hơn ong A. cerana miền Nam như thế ñàn, năng suất mật lớn hơn và kháng bệnh ấu trùng tốt hơn (Phùng Hữu Chính, 2012). 1.2 Nghiên cứu ngoài nước Theo Michenner (2000) ong Apis cerana thuộc ngành chân ñốt (Arthropoda), Lớp Côn trùng (Insecta), Bộ cánh màng (Hymenoptera), Họ ong mật (Apidae),Tộc (Apini), Giống (Apis), Loài (Apis cerana). Theo Engel (1999) loài A. cerana có 8 phân loài còn theo Herburn (2001) ong A. cerana có tới 33 phân loài trong ñó 9 phân loài ñã ñược ñặt tên và 24 phân loài chưa ñược ñặt tên. ðến nay việc phân chia các phân loài ong Apis cerana vẫn chưa thống nhất. - ðặc ñiểm hình thái của một số phân loài ong Apis cerana A. c. cerana có kích thước cơ thể khá lớn. Chiều dài vòi hút trung bình là 5,25 mm. A. c. indica có kích thước cơ thể nhỏ nhất, chiều dài vòi hút trung bình từ 4,58- 4,78 mm (Rutter, 1988). A. c. himalaya kích thước cơ thể là trung gian của 2 phân loài A. c. indica và A. c. cerana. Chiều dài vòi hút trung bình của loài này là 5,14 mm (Phùng Hữu Chính, 1996). A. c. japonica kích thước cơ thể khá lớn, chiều dài vòi hút trung bình là 5,18 mm. - ðặc ñiểm sinh học ong A. cerana Fabricius ðàn ong A. cerana thường có một ong chúa, vài nghìn ñến hàng vạn ong thợ và vài chục ñến vài trăm ong ñực. + Ong chúa: mỗi ñàn ong, thường có chỉ 1 ong chúa, ñôi khi có 2 con. Ong chúa sống tới 3 năm nhưng ñẻ nhiều trứng và tiết nhiều chất chúa ở ñộ tuổi 6 ñến 9 tháng. 6 + Ong thợ: số lượng nhiều nhất ñàn, từ 5.000 ñến 25.000 con. Tuổi thọ trung bình là 50 ngày nhưng khi phải nuôi dưỡng nhiều ấu trùng tuổi thọ giảm chỉ còn 25 – 35 ngày. Từ khi vũ hóa ñến 19, 20 ngày tuổi ong thợ làm các công việc trong tổ như xây bánh tổ, nuôi ấu trùng Sau ñó chúng ñi thu mật, phấn và nước. + Ong ñực: Ong ñực sinh ra từ những trứng không thụ tinh, là ong ñực ñơn bội với số nhiểm sắc thể n = 16. Ong ñực thành thục sinh dục từ ngày thứ 12 – 14 và sẽ bay ñi giao phối vào ngày thứ 15 – 18. - Chọn lọc và lai tạo giống ong Trên ong A. mellifera các nhà chọn giống ñã áp dụng các phương pháp khác nhau ñể tạo giống ong. + Chọn lọc: Chọn giống kháng bệnh thối ấu trùng châu âu (Rothenbuhler, 1957), giống có sức ñẻ trứng cao Farrar và Cale 1937, 1956, giống chống ve ký sinh Acarapis woodi (Adam, 1954; Bailey 1964) và giống ñể nâng cao năng suất mật (Kulincevic et al., 1978). Beyer et al. (2003) ñã chọn tạo nhân thuần thành công ong A. mellifera có tỉ lệ cận huyết thấp (5 - 8%). Kết hợp chọn lọc kiểu hình, thụ tinh nhân tạo và chỉ thị phân tử, chương trình chọn lọc giống ong A. mellifera L. kháng ve ký sinh Varroa destructor ở Mỹ sau 10 năm ñã chọn ñược dòng ong có tập tính dọn vệ sinh Varroa cao (Varroa Sensitive Hygiene – VSH) (Danka et al., 2008). + Lai tạo: lai giữa ong A. m. carnica với A. m. ligustica, con lai cho năng suất khá cao nhưng ong thợ rất hay ñốt. Tuy nhiên, nếu lai A. m. carnica không qua chọn lọc với A. m. ligustica cho năng suất không cao bằng dòng thuần A. m. carnica qua chọn lọc (Baumgarter, 1967). - Chọn giống ong mật A. cerana Tại Thái Lan Wongsiri et al., 1992 lai tạo ong ñực A. c. cerana Trung Quốc với ong chúa A. c. indica Thái Lan (và ngược lại) bằng thụ tinh nhân tạo con lai F1 có sức ñẻ trứng tương ứng là 793,7 và 7 761,4 trứng/ngày ñêm trong khi ñối chứng A. c. indica có sức ñẻ trứng là 600 trứng/ngày ñêm. Ong thợ lai F1 có 6 ñặc ñiểm hình thái nhỏ hơn ong A. c. cerana của Trung Quốc nhưng lớn hơn ong A. c. indica của Thái Lan. Tại Ấn ñộ, Verma (1990) lai tạo 2 dạng sinh thái ong A. c. cerana là ong chúa Himachal với ong ñực Kashmir và ngược lại cho ong chúa lai có sức ñẻ trứng tương ứng là 147 và 397 trứng/ngày ñêm, còn ong chúa Himachal có sức ñẻ trứng là 170 trứng/ngày ñêm. 1.3 Nghiên cứu trong nước Từ năm 1976 ñến nay nhiều nghiên cứu về hình thái ong A. cerana ñược công bố. Theo sự giảm về vĩ ñộ thì kích thước ong nhỏ ñi (Phùng Hữu Chính 1996). Theo Lap P. V. et al. (1992) khối lượng chúa tơ, số lượng ống trứng trong buồng trứng của ong chúa ở miền Bắc ñều lớn hơn so với ong chúa ở miền Nam Việt Nam. Từ năm 1969 - 1973 Trại nghiên cứu ong ðốc Tín thành lập tập ñoàn giống ong nội, bước ñầu cho thấy ong của Tuyên Quang có nhiều ưu ñiểm so với ong ở vùng khác. Từ năm 1989 ñến năm 1996, Trung tâm Nghiên cứu ong ñã hợp tác với bộ môn Di truyền Trường ñại học quốc gia Hà Nội tiến hành chọn giống theo phương pháp quần thể do Page và Laidlaw ñề xuất năm 1982. Kết quả sau 4 thế hệ chọn lọc năng suất mật tăng lên 23,1%, tỷ lệ bệnh ấu trùng túi (Sacbrood) giảm từ 23,1% xuống 2,3% (Phùng Hữu Chính và Phạm Văn Lập, 1994). Sau 6 thế hệ chọn lọc năng suất mật vượt ñối chứng 33,21%; tỷ lệ bệnh ấu trùng túi của quần thể và nhóm ñối chứng tương ứng là 3,20% và 26,66%; tỷ lệ bệnh thối ấu trùng châu Âu tương ứng là 11,90% và và 13,13% và (Chinh P. H. et al., 1996) Kết quả nghiên cứu bước ñầu của Phạm Hồng Thái (2008) cho thấy sức ñẻ trứng ong nội ðồng Văn có thể ñạt 1032 trứng/ngày/ñêm, tính tụ ñàn lớn 8 - 10 cầu, năng suất mật là 16 kg/năm (với một vụ hoa duy nhất trong năm). 8 Chương 2 NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 ðịa ñiểm và thời gian nghiên cứu 2.1.1 ðịa ñiểm nghiên cứu Tại Thị trấn ðồng Văn, huyện ðồng Văn tỉnh Hà Giang, xã Lê Thanh, huyện Mỹ ðức - Hà Nội (Hà Tây cũ). Xã Hợp Minh huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái. Tại các tỉnh Hưng Yên, Hoà Bình, Sơn La, Lào Cai: nuôi di chuyển các ñàn ong thí nghiệm theo nguồn hoa, theo dõi ño ñếm các chỉ tiêu. 2.1.2 Thời gian nghiên cứu: từ tháng 12/2008 – 12/ 2011. 2.2 Vật liệu và dụng cụ nghiên cứu 2.2.1 Vật liệu nghiên cứu Tổ hợp lai giữa ong chúa A. c. cerana ðồng Văn và ong ñực A. c. indica Hà Tây, tổ hợp lai giữa ong chúa A. c. cerana ðồng Văn với ong ñực A. c. indica Yên Bái. Ong nội ðồng Văn và Hà Tây. 2.2.2 Dụng cụ nghiên cứu - Mũ phòng ong ñốt, dao cắt mật, thùng quay mật ly tâm. - Bộ tạo chúa di trùng: quản chúa, kim di trùng, khung cầu tạo chúa. - Tủ ấm, panh, kéo, kính hiển vi, ống ñong, cân ñiện tử có ñộ chính xác ± 1 mg, lọ ñựng mẫu vật - Dụng cụ ño sức ñẻ trứng của ong chúa: khung cầu ong A. cerana ñược căng dây nhựa chia ô vuông diện tích 4,5 cm x 4,5 cm (mỗi ô tương ứng 100 lỗ tổ ong thợ). - Máy PCR (iCycle-BioRad 96 well), ống Eppendorf, ống PCR, pipet từ 0,5 µl - 1000 µl các loại máy ly tâm, máy lắc, tủ lạnh, tủ lạnh sâu, khuân ñúc bản thạch, lược, máy ñiện di, máy soi bản thạch. - Hóa chất: bộ hóa chất tách chiết AND, hóa chất ñiện di, thuốc nhuộm Ethidium Bromide (EB), kít tinh sạch AND, cặp mồi (primer), kít PCR, cồn 700, cồn 909, dung dịch cố ñịnh buồng trứng (axit picric, axit acetic, fomaldehyt) 9 2.3 Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu lai tạo ong chúa A. c. cerana ðồng Văn với ong ñực A. c. indica Hà Tây và ong ñực A. c. indica Yên Bái. - Nghiên cứu ñặc ñiểm sinh vật học, sinh thái học và ñặc tính kinh tế của con lai giữa ong A. c. cerana ðồng Văn với ong ñực A. c. indica Hà Tây và ong ñực A. c. indica Yên Bái. - Nghiên cứu, nuôi thử nghiệm những tổ hợp lai có ñặc tính kinh tế tốt tại Hà Tây và Yên Bái. 2.4 Phương pháp nghiên cứu 2.4.1 Nghiên cứu tạo tổ hợp lai giữa ong nội ðồng Văn và ong nội Hà Tây (DH) và tổ hợp lai giữa ong nội ðồng Văn và ong nội Yên Bái (DY) Bước 1. Tạo ong chúa tơ A. c. cerana ðồng Văn: Từ quần thể ong nội ðồng Văn ñang ñược bảo tồn tại ðồng Văn - Hà Giang, chọn 03 - 05 ñàn (7 - 8 cầu)/ñàn, không bị bệnh, nhiều mật dự trữ làm ñàn mẹ ñể lấy ấu trùng tạo chúa. Sử dụng 6 ñàn nuôi dưỡng, tạo chúa theo phương pháp di trùng, mỗi ñàn nuôi 15 - 18 mũ chúa Bước 2. Tạo ong ñực A. c. indica Hà Tây và ong ñực A. c. indica Yên Bái: Từ quần thể ong nội ở Hà Tây (cũ) ñang ñược lưu giữ tại nhóm ong nội, Trung tâm nghiên cứu ong, chọn 10-15 ñàn tốt làm ñàn bố ñể tạo ong ñực sử dụng tầng chân ong A. mellifera có nền lỗ tổ kích thước lớn hơn lỗ tổ nền tầng chân ong A. cerana ñể tạo ong ñực. Ong ñực từ những ñàn không phải ñàn bố sẽ bị loại bỏ bằng cách cắt phần bánh tổ ong ñực (ấu trùng, nhộng từ 1 - 2 lần vào thời gian tạo ong ñực). Từ quần thể ong nội ở Yên Bái chọn ñàn và tạo ong ñực giống như cách tạo ong ñực trên ñàn ong nội ở Hà Tây. Bước 3: Chọn ñiểm giao phối cách ly và tạo ñàn giao phối. ðiểm giao phối cách ly ñược ñặt xa các trại nuôi ong của người nuôi ong ñịa phương 15-18 km ñường chim bay. ðàn giao phối là ñàn 2 cầu, không có chúa ñẻ và có ñủ thức ăn ñược giới thiệu mũ chúa 10 ong nội ðồng Văn. Sơ ñồ 1: Lai tạo ong chúa A. c. cerana ðồng Văn với ong ñực A. c. indica Hà Tây (cũ) ♀ X ♂ ♀ ♀ D. ong chúa tơ A. c. cerana ðồng Văn ♂ H. ong ñực A. c. indica Hà Tây ♀ DH. ong chúa ñẻ (lai ong chúa A. c. cerana ðồng Văn và ong ñực A. c. indica Hà Tây. Sơ ñồ 2 : Lai tạo ong chúa A. c. cerana ðồng Văn và ñực A. c. indica Yên Bái ♀ X ♂ ♀ ♀ D. ong chúa tơ A. c. cerana ðồng Văn ♂ Y. ong ñực A. c. indica Yên Bái ♀ DY. ong chúa ñẻ (lai ong chúa A. c. cerana ðồng Văn và ong ñực ♂ A. c. indica Yên Bái). ðiểm giao phối tạo tổ hợp lai DH ñược ñặt tại xã Lê Thanh, huyện Mỹ ðức - Hà Tây (cũ). Ong chúa tơ ðồng Văn sẽ giao phối với ong ñực Hà Tây ñể tạo tổ hợp lai DH theo sơ ñồ 1 ðiểm giao phối tổ hợp lai DY ñược ñặt tại xã Hợp Minh huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái. Ong chúa tơ ðồng Văn sẽ giao phối với ong ñực Yên Bái ñể tạo tổ hợp lai DY theo sơ ñồ 2. Tổng số ñàn giao phối tạo các tổ hợp lai là: 75 ñàn x 2 vùng = 150 ñàn Ong nội ðồng Văn và ong nội Hà Tây ñược tạo cùng thời ñiểm ñể hình thành các nhóm ñàn so sánh. Ong chúa lai sau khi ñẻ trứng ñược giới thiệu vào ñàn 3 cầu có số lượng ong thợ, thức ăn dự trữ (mật, phấn) tương ñối ñồng ñều, hình thành trại ong thí nghiệm gồm 4 nhóm ñàn: DH, DY, ðồng Văn và Hà Tây mỗi nhóm 30 ñàn (6 lần nhắc, mỗi lần nhắc gồm 5 ñàn ong). D H DH D Y DY 11 Tổng số là 120 ñàn, tất cả các ñàn ong thí nghiệm ñược thành lập từ ñàn 3 cầu và ñược chăm sóc, nuôi dưỡng giống nhau. 2.4.2 Phương pháp nghiên cứu ñặc ñiểm sinh vật học, sinh thái học và ñặc tính kinh tế của tổ hợp lai DH và DY * Nghiên cứu ñặc ñiểm sinh học + Ong chúa: cân khối lượng chúa tơ, chúa ñẻ, ñếm số lượng ống trứng trong buồng trứng của ong chúa theo phương pháp của Phùng Hữu Chính (1996). + Ong thợ: khối lượng ong thợ mới vũ hóa, sau vũ hóa 10 và 19 ngày. Ong thợ mới vũ hóa ñược cân từ 0 - 3 giờ, ong thợ sau vũ hóa 10 và 19 ngày. Cân ong thợ mới vũ hóa, ñánh dấu chúng sau ñó thả về ñàn ong. Tiếp tục cân ong thợ vào thời ñiểm 10 ngày và 19 ngày sau khi vũ hóa, mỗi giống 3 ñàn mỗi ñàn 30 ong thợ. * Nghiên cứu hình thái ong thợ: - Thu thập mẫu: Theo phương pháp của Nguyễn Văn Niệm 2001, phân tích chỉ tiêu hình thái theo phương pháp Alpatov (1929), Ruttner (1988). Kích thước lỗ tổ ong thợ: Dùng thước kẹp ñể ño kích thước lỗ tổ ong thợ trên bánh tổ xây tự nhiên của các giống ong và tổ hợp lai. Mỗi giống ño 3 ñàn, mỗi ñàn ño 30 lần - Tính thể tích diều mật của ong thợ: Bắt ong thợ ñi lấy mật về tách riêng diều mật (còn nguyên vẹn), mỗi lần 30-35 diều mật cho vào ống ñong thủy tinh ñã có một phần nước trong ñó. Ghi lại thể tích nước trước và sau khi cho các diều mật của ong thợ vào. Thể tích trung bình diều mật của ong thợ 1 lần ño ñược tính theo công thức: V2 - V1 V(diều mật) = ————— N V (diều mật): thể tích diều mật của ong thợ 12 V1: thể tích nước trong ống ñong trước khi cho diều mật vào V2: thể tích nước trong ống ñong sau khi cho diều mật vào N: tổng số ong ñếm - Cân khối lượng ong ñực mới vũ hóa và sau vũ hóa 10 ngày, phương pháp giống như cân ong thợ. - ðo kích thước lỗ tổ ong ñực: dùng thước ño kích thước lỗ tổ ong ñực (các giống ong và tổ hợp lai). Cách ño giồng như ño lỗ tổ ong thợ. Mỗi giống ño 3 ñàn, mỗi ñàn ño 30 lần - Xác ñịnh alen giới tính ong nội ðồng Văn A. c. cerana: + Tách AND: Phần ñầu và ngực của 5 - 10 ong ñực/mẫu ñược sử dụng ñể tách ADN bằng Kít tách ADN của hãng Fermentas (ðức). +Nhân bản bằng PCR: Cặp mồi AcCSDF 5’-CTTTATTTCTATCTCTACTGC-3’và AcCSDR 5’-TATTTTTCATTAATACATAGG-3’sử dụng kít PCR của hãng Fermentas (ðức). + Giải trình tự các sản phẩm PCR: Sản phẩm PCR ñược gắn vào vector pTZ57R/T (Fermentas, ðức), nhân dòng trong vi khuẩn. Plasmid ADN ñược tách bằng kít GeneJET™ Plasmid Miniprep Kit và gửi sang Công ty Macrogen (Korea) ñể giải trình tự nucleotide 2 chiều sử dụng cặp mồi M13. + Xác ñịnh chỉ thị phân tử của các alen giới tính: theo phương pháp của Cho et. al. (2006). * Nghiên cứu một số ñặc tính kinh tế - Sức ñẻ trứng của ong chúa: ño theo phương pháp của Ruttner (1985 a). - Tính tụ ñàn, năng suất mật, tỷ lệ bốc bay, chia ñàn, tỷ lệ bệnh ấu trùng túi và tỷ lệ bệnh thối ấu trùng châu Âu tính theo phương pháp của Phùng Hữu Chính (1996). - Tỷ lệ cận huyết (%) ño theo phương pháp của của Nguyễn Văn Niệm (2001). 13 2.4.3 Nghiên cứu thử nghiệm tổ hợp lai DH và DY Tổ hợp lai DH ñược nuôi thử nghiệm tại Hà Tây và tổ hợp lai DY ñược nuôi thử nghiệm tại Yên Bái . Tiến hành tạo ong chúa lai giữa ong chúa A. c. cerana ðồng Văn với ong ñực A. c. indica Yên Bái và Hà Tây vào mùa tạo chúa. Mỗi tổ hợp lai tạo 30 chúa ñẻ ñể giới thiệu vào 30 ñàn cơ bản. Ong chúa các giống Hà Tây và Yên Bái cũng ñược tạo cùng thời ñiểm ñể làm ñối chứng. Bố trí thí nghiệm so sánh tổ hợp lai với giống ong ñịa phương tại Yên Bái kết hợp với người nuôi ong ñịa phương thành lập 01 trại ong thí nghiệm 60 ñàn gồm 2 nhóm: + Nhóm 1: 30 ñàn ong DY, 3 lần nhắc lại, mỗi lần nhắc gồm 10 ñàn. + Nhóm 2 : 30 ñàn ong A. c indica Yên Bái làm ñối chứng, 3 lần nhắc lại, mỗi lần nhắc gồm10 ñàn. Tại Hà Tây thành lập một trại ong thí nghiệm gồm 60 ñàn, phương pháp như ở Yên Bái. 2.5 Phương pháp tính toán và xử lý số liệu. Số liệu hình thái, sinh học ñược tính toán và xử lý theo chương trình Excel 2003. Các số liệu sinh học phân tử ñược phân tích bằng các phần mềm: MEGA 3.1 (Kumar et al., 2004), DNAMAN 4.15, Lynnon BioSoft, DNASp 4.10.9 (Rozars, 2003). Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 3.1 Kết quả lai tạo ðã tạo ñược tổng số 682 ong chúa ñẻ, gồm 175 ong chúa tổ hợp lai DH, 177 ong chúa tổ hợp lai DY, 149 ong chúa A. c. cerana ðồng Văn và 181 ong chúa A. c. indica Hà Tây. Theo dõi mức ñộ giao phối của ong chúa cho thấy, tỷ lệ thành công khá cao, ñạt 86,21% ở tổ hợp lai DY và 88,94% ở tổ hợp lai DH. 14 3.2 Nghiên cứu ñặc ñiểm hình thái của các giống và tổ hợp lai - ðặc ñiểm hình thái ong thợ: Kích thước lỗ tổ ong thợ của hai tổ hợp lai DH và DY là 4,58 mm thấp hơn ong nội ðồng Văn nhưng lại cao hơn so với ong nội Hà Tây. Khối lượng ong thợ: Thời ñiểm mới vũ hóa; sau khi vũ hóa 10 và 19 ngày ong thợ tổ hợp lai DH, DY có khối lượng lớn hơn ong nội Hà Tây và gần tương ñương với ong nội ðồng Văn. Trong 15 chỉ tiêu theo dõi chỉ có 3 chỉ tiêu (chỉ số Cubital, màu tấm lưng 3 và màu tấm lưng 4) là không có sự sai khác. 12 chỉ tiêu còn lại có sự sai khác rõ rệt ở mức ý nghĩa 95-99 %. - ðặc ñiểm hình thái ong chúa: Kết quả cân khối lượng chúa tơ của các giống ong trình bày ở bảng 3.1 cho thấy khối lượng ong chúa tơ ðồng Văn lớn hơn rõ rệt so với ong chúa tơ Hà Tây ở ñộ tin cậy 95%. Ong chúa tơ ðồng Văn trung bình ñạt 160,0 mg (dao ñộng từ 140 - 190 mg) trong khi ong chúa tơ Hà Tây trung bình chỉ ñạt 151,0 mg (dao ñộng từ 130 - 180 mg). Bảng 3.1. Khối lượng chúa tơ của các giống ong nghiên cứu Nếu so sánh với khối lượng chúa tơ ong Ý A. mellifera ligustica ở Việt nam 182,06 ± 0,697 mg (Phạm Xuân Dũng và cộng sự, 1991) ong chúa tơ A. c. cerana và A. c. indica ở thí nghiệm này ñều nhỏ hơn nhưng lớn hơn khối lượng chúa tơ A. cerana ở Hòa Bình (145,61mg) và Thanh Hóa (142,421mg) (Lê ðình Thái và Nguyễn Văn Niệm, 1980). Khối lượng chúa tơ (mg) Giống ong Nhỏ nhất Lớn nhất Trung bình ðồng Văn 140 190 160,00a ± 10,66 Hà Tây 130 180 151,00b ± 12,30 Ft 5,65* LSD 0,05 8,0 15 Khối lượng chúa ñẻ: Kết quả ở bảng 3.2 cho thấy có sự sai khác rõ rệt về khối lượng ong chúa ñẻ tổ hợp lai DH, DY và ong nội ðồng Văn, so với ong nội Hà Tây. Bảng 3.2. Khối lượng chúa ñẻ của các giống ong và tổ hợp lai Khối lượng chúa ñẻ (mg) Giống, Tổ hợp lai Nhỏ nhất Lớn nhất Trung bình Sai khác so với ðC ðồng Văn 190,00 260,00 219,00 a ± 15,69 19,000* Hà Tây 170,00 240,00 200,00 b ± 18,63 - DH 180,00 250,00 219,00 a ± 18,77 19,000* DY 180,00 240,00 218,00 a ± 14,13 18,000* Ft 2,86* LSD 0,05 16,0 Khối lượng trung bình ong chúa ñẻ A. c. cerana ðồng Văn và tổ hợp lai DH, DY lên tới 218,0 – 219,0 mg trong khi ong chúa ñẻ A. c. indica Hà Tây (chỉ ñạt 200,0 mg). Theo nghiên cứu của Phùng Hữu Chính (1996) thì khối lượng ong chúa ñẻ A. cerana ở Việt Nam là 200,5 ± 1,33mg, như vậy khối lượng ong chúa ñẻ tổ hợp lai DH và DY trong thí nghiệm này là cao hơn rõ rệt (218 - 219 mg). Bảng 3.3. Khối lượng ong ñực của các giống ong qua thời gian theo dõi Khối lượng ong ñực: Kết quả trình bày ở bảng 3.3 cho thấy giữa 2 giống ong có sai khác rõ rệt về khối lượng trung bình của ong ñực ở Mới vũ hóa (mg) Sau vũ hóa 10 ngày (mg) Giống Nhỏ nhất Lớn nhất Trung bình Nhỏ nhất Lớn nhất Trung bình ðồngVăn 90 130 115,00a ± 9,37 100 140 125.67a ± 8,72 Hà Tây 80 120 101,33b ± 10,06 90 130 110.33b ± 9,42 Ft 31,25** 63,73** LSD 0,01 7,7 6,1 16 cả 2 thời ñiểm theo dõi: mới vũ hóa và sau vũ hóa 10 ngày. 3.3 Nghiên cứu ñặc ñiểm sinh học và ñặc tính kinh tế của các giống và tổ hợp lai 3.3.1 ðặc ñiểm sinh học - Thế ñàn ong ñược tính bằng số cầu ong có trong ñàn, mỗi cầu có ong thợ bám kín cả hai mặt cầu. Theo dõi biến ñộng thế ñàn ong của các giống và tổ hợp lai (2009 – 2011) cho thấy, 2 tổ hợp lai và ong nội ðồng Văn xu hướng phát triển ở từng thời ñiểm là gần như nhau (3,69 – 4,25 cầu/ñàn). Ong nội Hà Tây là có thế ñàn thấp nhất (3,14 – 3,53 cầu/ñàn). - Tỷ lệ chia ñàn: Trong 3 năm nghiên cứu thấy rằng tổ hợp lai DH xuất hiện ñàn chia ở năm 2011 với tỷ lệ thấp (4,08%), tổ hợp lai DY xuất hiện ñàn chia cả 3 năm nhưng cũng với tỷ lệ thấp và có xu hướng giảm dần qua các năm (6,90- 4,08%). - Tỷ lệ bốc bay: Tổng hợp số liệu về tỷ lệ bốc bay của giống ong qua 3 năm cho thấy các tổ hợp lai DH, DY có tỷ lệ bốc bay không cao chỉ từ 3,45 - 5,26%. Tổ hợp lai DH chỉ xuất hiện ñàn bốc bay năm 2010 (5,26%). Ong nội Hà Tây có tỷ lệ bốc bay cao nhất vào năm 2010 là 15,79%, tiếp ñến là ong nội ðồng Văn 14,29%, tuy nhiên tỷ lệ bốc bay của ong nội ðồng Văn có xu hướng giảm qua các năm, từ 14,29% xuống còn 4,17%. - Tỷ lệ bệnh ấu trúng túi (ATT): Ong nội A. cerana ở Việt Nam hay mắc các bệnh về ấu trùng. Nguy hại nhất là bệnh ấu trùng túi (còn gọi là bệnh Sacbrood, bệnh ấu trùng tuổi lớn). ðánh giá mức ñộ nhiễm bệnh ATT ở các giống ong và tổ hợp lai nghiên cứu từ năm 2009 - 2011 cho thấy các giống và tổ hợp lai ñều xuất hiện ñàn bệnh ở cả 3 năm tuy nhiên, mức ñộ nhiễm bệnh ở các công thức là khác nhau. Nhìn chung tỷ lệ nhiễm bệnh ở các tổ hợp lai DH, DY và ong nội 17 Hà Tây không cao chỉ từ 3,45% – 6,78%. Trong khi tỷ lệ nhiễm bệnh ở ong nội ðồng Văn ñều ҆8,33%, cao nhất là năm 2009 (14,04%). Các năm tiếp theo, năm 2010 và 2011 tỷ lệ nhiễm bệnh tương ứng là 10,81 % và 8,33%. - Bệnh thối ấu trùng tuổi nhỏ (TATTN): Ong nội ðồng Văn xuất hiện ñàn bệnh ở cả 3 năm theo dõi, cao nhất cũng vào năm 2009 (17,86%). Các năm tiếp theo 2010 và 2011 tỷ lệ bệnh có xu hướng giảm, tỷ lệ bệnh tương ứng là 10,26% và 8,33%. Ong nội Hà Tây và Tổ hợp lai DY cũng bị nhiễm bệnh ở cả 3 năm tuy nhiên tỷ lệ nhiễm bệnh thấp hơn ong nội ðồng Văn. Tổ hợp lai DH không bị bệnh TATTN ở cả 3 năm theo dõi. 3.3.2 Một số ñặc tính kính tế của các giống và tổ hợp lai - Tỷ lệ cận huyết: Năm 2010, tỷ lệ cận huyết của giống ong Hà Tây và ðồng Văn trung bình là 7,93 – 8,13 % (dao ñộng từ 1,00 – 12,00 %) trong khi ñó ở 2 tổ hợp lai tỷ lệ cận huyết là 3,93 – 4,00 % (dao ñộng từ 0,00 – 7,00 %). Bảng 3.4. Tỷ lệ cận huyết của các giống và tổ hợp lai qua các năm theo dõi LN: Lớn nhất NN: Nhỏ nhất Tỷ lệ cận huyết (%) Năm 2010 Năm 2011 Giống, tổ hợp lai LN NN Trung bình LN NN Trung bình ðồng Văn 12,00 4,00 8,13a ± 1,60 13,68 2,73 8,11a ± 2,65 Hà Tây (ðC) 9,00 1,00 7,93a ± 1,22 11,36 1,90 7,65a ± 2,44 DH 7,00 0,00 4,00b ± 2,39 6,73 0,00 3,71b ± 2,26 DY 7,00 0,00 3,93b ± 2,25 6,19 1,04 2,85b ± 1,47 Ft 22,48** 41,46** LSD 0,01 2,0 1,8 18 Năm 2011, tỷ lệ cận huyết của 2 tổ hợp lai từ (2,85 – 3,71 %) cũng thấp hơn ong nội Hà Tây và ðồng Văn (7,65 – 8,11 %) Tỷ lệ cận huyết của các tổ hợp lai thấp hơn rất rõ so với ong nội ðồng Văn và Hà Tây chứng tỏ tỷ lệ sống sót của ong thợ các tổ hợp lai cao hơn so với ong thợ các giống. - Sức ñẻ trứng của ong chúa: Sức ñẻ trứng của ong chúa các giống và tổ tổ hợp lai năm 2011 trình bày ở bảng 3.5. Ong nội ðồng Văn ñạt cao nhất 594,09 nhộng/ngàyñêm tiếp ñến là tổ hợp lai DY 571,59 nhộng/ngày ñêm và tổ hợp lai DH 569,77 nhộng/ngày ñêm cao hơn rõ rệt so với ong nội Hà Tây (510,68 nhộng/ngày ñêm). Bảng 3.5. Số lượng nhộng trung bình của các giống và tổ hợp lai năm 2011 Giống, tổ hợp lai Số lượng nhộng TB (nhộng/ngày ñêm) So với ñối chứng Tỷ lệ (%) ðồng Văn 594,09a± 50,23 116,33 Hà Tây (ñối chứng) 510,68b ± 68,54 100,00 DH 569,77a ± 75,87 111,57 DY 571,59a ± 69,80 111,93 Ft 6,29** LSD 0,01 61,4 - Năng suất mật: theo dõi các năm, số liệu tập hợp ở bảng 3.6 + Năm 2009: tổ hợp lai DY ñạt 5,58 kg/ñàn cao hơn hẳn ong nội Hà Tây (3,84 kg/ñàn). Tiếp ñến là tổ hợp lai DH và ong nội ðồng Văn 4,66 và 4,73 kg/ñàn. + Năm 2010: tổ hợp lai DY, DH và ong nội ðồng Văn có năng suất mật gần giống nhau (12,31 – 13,75 kg/ñàn) lớn hơn và vượt trội từ 25,0 – 39,64% so với ong nội Hà Tây (9,84 kg/ñàn). + Năm 2011: cũng giống như năm 2010 năng suất mật tổ hợp lai DH, DY và ong nội ðồng Văn tương ứng là 10,41; 10,85 và 10,70 19 kg/ñàn lớn hơn rõ rệt so với ong nội Hà Tây (8,58 kg), vượt trội từ 21,30 – 26,42 %. Bảng 3.6. Năng suất mật của các giống ong và tổ hợp lai ở các năm theo dõi Ghi chú: ðC: ðối chứng 3.4 Ảnh hưởng của một số yếu tố thời tiết ñến thế ñàn ong của các giống và tổ hợp lai Kết quả bước ñầu phân tích hệ số tương quan của một số yếu tố khí hậu ñến thế ñàn ong của các giống ong nghiên cứu cho thấy các yếu tố thời tiết (nhiệt ñộ, ẩm ñộ, lượng mưa và số giờ nắng) có tương quan mức ñộ yếu ñến trung bình với thế ñàn ong. Trong ñó số giờ nắng có ảnh hưởng rõ nhất. Kết quả này phù hợp với nhận xét của một số tác giả khi nghiên cứu về mối tương quan giữa các yếu tố khí hậu với các hoạt ñộng của ong mật. Theo Ahmad (2007) các hoạt ñộng của ong mật có tương quan hệ yếu với nhiệt ñộ và ñộ ẩm và ở các mùa vụ là khác nhau. Ngoài yếu tố nhiệt ñộ và ẩm ñộ, ong mật còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố thời tiết khác như ánh sáng, lượng mưa, tốc ñộ gió. Hutson (1926) (dẫn theo Butler, 1975) xác nhận ánh sáng mặt trời có ảnh Năm 2009 Năm 2010 Năm 2011 Giống và tổ hợp lai Trung bình (kg) % So ðC Trung bình (kg) % So ðC Trung bình (kg) % So ðC ðồng Văn 4,73ab ±0,66 123,18 13,75a ±2,10 139,64 10,70a ±1,36 124,70 Hà Tây 3,84b ±0,52 100,00 9,84b ±0,73 100,00 8,58b ±1,52 100,00 DH 4,66ab ±0,87 121,35 12,50a ±1,23 127,02 10,41a ±2,18 121,30 DY 5,58a ±1,04 145,31 12,31a ±1,21 125,00 10,85a ±2,06 126,42 Ft 4,76* 6,82** 7,23** LSD 0,05 1,0 1,9 1,2 LSD 0,01 1,3 2,6 1,6 20 hưởng ñến các hoạt ñộng bay của ong thợ nhưng không kích thích ong ñi làm nếu như các ñiều kiện khác không thỏa mãn. Kết qủa nghiên cứu của Chauvin (1976) dẫn (theo Szabo, 1980) cho thấy sự thay ñổi rất lớn về các hoạt ñộng bay của ong thợ trong ngày nhưng không có quan hệ với biên ñộ nhiệt ñộ cũng như cường ñộ ánh sáng. Tuy nhiên, những nhận xét này không giống với nhận xét của Gary (1967b), Szabo (1980) là các hoạt ñộng của ong thợ A. mellifera và tăng khối lượng ñàn ong vào vụ mật ở Canada có quan hệ chặt chẽ với nhiệt ñộ, ẩm ñộ. Thí nghiệm này chưa theo dõi ñược sự phát triển của thế ñàn ong hết chu kỳ 12 tháng trong năm nên chưa ñánh giá ñầy ñủ sự phát triển của ñàn ong cũng như ảnh hưởng của các yếu tố thời tiết ñến thế ñàn ong qua các mùa vụ. Ngoài ra, thế ñàn ong còn bị ảnh hưởng trực tiếp của nguồn thức ăn tự nhiên (mật, phấn) ở các năm khác nhau và tác ñộng qua lại giữa các yếu tố thời tiết trong năm. 3.