Tóm tắt Luận án Nghiên cứu xác lập cơ sở địa lí học cho sử dụng hợp lí tài nguyên và bảo vệ môi trường tỉnh Bắc Kạn

đa dạng và phức tạp. Phân theo độ cao và mức độ chia cắt có các kiểu địa hình chính đó là: núi trung bình, núi thấp, đồi cao, đồi thấp và thung lũng xâm thực - kiến tạo (hình 2.3). Trong đó, diện tích đồi núi chiếm >90% diện tích tự nhiên (DTTN) của tỉnh. Địa hình thung lũng sông suối là các dải đất bằng chiếm diện tích nhỏ phân bố thành các dải hẹp, kẹp giữa các dải đồi núi cao hai bên. Cùng với nền nham, độ cao và mức độ chia cắt sâu của địa hình là dấu hiệu cơ bản trong việc phân hóa CQ lãnh thổ thành lớp và phụ lớp CQ, chi phối trực tiếp đặc điểm của các quá trình ngoại lực và di chuyển vật chất trong CQ. c) Khí hậu Bắc Kạn nằm ở vùng khí hậu Đông Bắc, thuộc miền khí hậu phía Bắc (tính từ đèo Hải Vân trở ra Bắc) nên Bắc Kạn có khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh, với các đặc trưng chính là: nhiệt độ và lượng mưa trung bình năm khá cao (1.400 - 1.800mm/năm); mùa hè nóng và mưa nhiều (chiếm 85 - 90% lượng mưa cả năm), mùa nóng bắt đầu từ tháng IV và kết thúc vào tháng X; mùa đông lạnh và ít mưa, song thời gian ngắn (bắt đầu từ tháng XI, kết thúc vào tháng III năm sau) và không sâu sắc. Đồng thời, với phần lớn DTTN là đồi núi nên khí hậu Bắc Kạn còn có sự phân hóa theo đai cao ở khu vực núi. Tỉnh Bắc Kạn có 7 loại sinh khí hậu với những đặc điểm đặc trưng khác nhau (theo Phòng Địa lí khí hậu, Viện Địa lí Hà Nội). d) Thuỷ văn Bắc Kạn là một tỉnh miền núi có mạng lưới thủy văn khá dày đặc. Có nhiều sông suối lớn nhỏ như sông Cầu, sông Năng, sông Phó Đáy, sông Na Rì, sông Bắc Giang; có 8 hồ Ba Bể; có nguồn nước ngầm phong phú. Nhìn chung hệ thống sông ngòi tỉnh Bắc Kạn đặc trưng lòng sông dốc, hẹp, có nhiều thác gềnh, vách dạng chữ V, sức XM mạnh, vận chuyển lớn khối lượng lớn vật liệu vào mùa lũ, vì vậy ở đây chỉ có các dải đất phù sa nhỏ hẹp, nằm rải rác theo triền sông suối. Lưu lượng nước sông biến động theo mùa rất rõ: mùa mưa chuyển tải lượng nước tới 70 - 80% nên hay gây ra lũ lụt, mùa đông sông suối ít nước, gần như cạn kiệt, ảnh hưởng đến sản xuất và sinh hoạt của nhân dân. e) Thổ nhưỡng Trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn phân bố các nhóm, loại đất chính sau: nhóm đất phù sa (gồm loại đất: Py, Pc), nhóm đất đỏ vàng (gồm loại đất: Fs, Fv, Fq, Fk, Fp), nhóm đất mùn vàng đỏ trên núi (gồm loại đất: Hv, Hs, Ha), nhóm đất dốc tụ (D). Trong các nhóm đất vừa nêu, diện tích chiếm ưu thế là nhóm đất đỏ vàng (84,35% DTTN của tỉnh), diện tích ít nhát là nhóm đất dốc tụ. Sự đa dạng và phân hoá phức tạp của thổ nhưỡng, cùng với lớp phủ thực vật đã tạo nên tính đa dạng và sự phân hoá phức tạp của các loại CQ. f) Thảm thực vật Nằm trong khu hệ Hoa Nam - Bắc Việt Nam nên thực vật của tỉnh thuộc kiểu rừng kín thường xanh nhiệt đới ẩm mưa mùa. Tuy nhiên, do sự phân hóa của điều kiện tự nhiên theo đai cao, thảm thực vật của tỉnh phân bố theo 2 đai: Đai thảm thực vật <700m là kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới, có cấu trúc nhiều tầng (5 tầng), trong đó loài cây chiếm ưu thế là các loại cây gỗ thường xanh thuộc họ dẻ, re, vang, trinh nữ, bồ hòn, trám. Kiểu rừng này phân bố ở các vùng đồi núi thấp của tỉnh thuộc Chợ Đồn, Chợ Mới, Bạch Thông, Na Rì; Đai thảm thực vật >700m (700 - 1.500m) là kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm á nhiệt đới trên núi, phân bố ở các huyện phía bắc và phía tây của tỉnh (Pác Nặm, Ngân Sơn, Ba Bể, Chợ Đồn). Cấu trúc rừng đơn giản, thường chỉ có 1 - 2 tầng gỗ, dưới tầng gỗ có nhiều rêu và địa y. Loài cây chiếm ưu thế của đai này là dẻ, re, sồi, thông. Dưới các mức độ tác động khác nhau của con người, thảm thực vật tỉnh Bắc Kạn được chia làm hai loại chính: thảm thực vật tự nhiên (rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi) và thảm thực vật nhân tác (rừng trồng, lúa nước, cây hàng năm, cây lâu năm). Đặc trưng của thảm thực vật chính là một trong các chỉ tiêu quan trọng trong phân loại CQ; hiện trạng thảm thực vật trên các loại đất là dấu hiệu để phân chia các loại CQ; cho phép xác định đặc điểm cấu trúc, chức năng của các đơn vị CQ và thấy được mức độ biến đổi của CQ do hoạt động nhân sinh. g) Các quá trình tự nhiên và tai biến thiên nhiên Vào mùa mưa, các quá trình tự nhiên và tai biến thiên nhiên (TBTN) thường xảy ra ở các khu vực đồi núi của lãnh thổ bao gồm XM đất, trượt lở đất đá, lũ quyét. Các quá trình tự nhiên và TBTN là một trong các yếu tố có ảnh hưởng không nhỏ tới sự biến đổi CQ. Trong một số trường hợp tạo ra sự biến đổi đột biến nhưng ở quy mô nhỏ. 2.1.3 Nhân tố dân cư và kinh tế - xã hội Dân cư và nguồn lao động: Dân số của tỉnh Bắc Kạn (năm 2014) là 308.310 người; trong đó 83,81% sống ở nông thôn. Bắc Kạn có 7 dân tộc cùng sinh sống (Tày, Dao, Kinh, Nùng, Mông, Hoa, Sán cháy). Số người lao động chiếm 67,38% số dân toàn tỉnh, trong đó 69,94% làm việc trong khu vực kinh tế nông nghiệp, trình độ lao động thấp (chỉ có 13% số lao động được qua đào tạo). Các hoạt động khai thác tài nguyên chính gồm: Hoạt động sử dụng đất trong NLN (trồng rừng, làm ruộng bậc 9 thang, làm nương rẫy, chặt phá rừng). Hoạt động sử dụng đất trong khai thác khoáng sản (san lấp bề mặt địa hình, tàn phá rừng, thay đổi chế độ dòng chảy,... làm cho CQ bị biến đổi hoàn toàn). Hoạt động sử dụng đất trong xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển đô thị và các ngành công nghiệp. Con người cùng với các hoạt động sống và sản xuất là yếu tố có tác động mạnh mẽ đến CQ. Tác động của con người có thể tốt, có thể xấu song kết quả của các tác động đó chính là yếu tố động lực bên trong làm biến đổi và tạo nên CQ mới - CQ nhân sinh. 2.2. Đặc điểm CQ tỉnh Bắc Kạn 2.2.1. Hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn Nguyên tắc xây dựng hệ thống phân loại: có 3 nguyên tắc cơ bản, đó là phát sinh - hình thái, tổng hợp và đồng nhất tương đối. Hệ thống phân vị phân loại CQ và bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn: Hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn xây dựng cho bản đồ CQ tỉ lệ 1:100.000 gồm 6 cấp: hệ CQ - phụ hệ CQ - kiểu CQ - lớp CQ - phụ lớp CQ - loại CQ, trong đó cấp loại CQ là đơn vị cơ sở dùng để đánh giá CQ cho các mục đích thực tiễn. Bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn tỉ lệ 1:100.000: Bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn được xây dựng trên cơ sở chồng xếp các bản đồ thành phần có cùng tỉ lệ. Còn bảng chú giải của bản đồ CQ được xây dựng theo tọa độ ma trận sinh thái phát sinh, trong đó hàng ngang thể hiện nền nhiệt ẩm, gồm các cấp phân loại là hệ, phụ hệ, kiểu CQ, hàng dọc thể hiện nền rắn và dinh dưỡng đất, gồm các cấp phân loại là lớp, phụ lớp. Điểm giao nhau giữa hàng ngang và hàng dọc chính là loại CQ. Loại CQ được đánh kí hiệu cả chữ, số theo thứ tự và được thể hiện bằng các gam màu sinh thái khác nhau (hình 2.7). 2.2.2. Đặc điểm cấu trúc, động lực mùa và chức năng CQ tỉnh Bắc Kạn * Cấu trúc CQ: Dựa vào các nguyên tắc và chỉ tiêu phân loại CQ đã nêu (bảng 2.4), lãnh thổ Bắc Kạn được phân chia thành 78 loại CQ nằm trong 5 phụ lớp, 1 lớp CQ thuộc 1 kiểu của phụ hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh, hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa Đông Nam Á. Hệ CQ: CQ tỉnh Bắc Kạn nằm trong hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa nội chí tuyến Đông Nam Á, với các đặc trưng là trong năm có 2 lần mặt trời lên thiên đỉnh nên nhận được lượng bức xạ lớn, nền nhiệt cao, lượng mưa phong phú và có 2 loại gió luân phiên tác động đến lãnh thổ với tính chất hoàn toàn trái ngược nhau: gió mùa mùa đông và gió mùa mùa hè. Phụ hệ CQ: Nằm ở vị trí phía đông bắc của đất nước nên vào mùa đông tỉnh Bắc Kạn chịu ảnh hưởng khá mạnh của gió mùa đông bắc từ cao áp Xibia thổi xuống, tạo nên lãnh thổ nằm trong phụ hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh. Kiểu CQ: Bắc Kạn thuộc kiểu CQ nhiệt đới ẩm có mùa đông lạnh, mưa mùa hè, do có các chỉ tiêu nhiệt - ẩm như sau: Nhiệt độ trung bình năm khá cao (khoảng 20 - 220C), biên độ dao động nhiệt không quá lớn (khoảng 100C) và chế độ nhiệt được chia làm 2 mùa: mùa nóng (từ tháng 4 đến tháng 10) với nhiệt độ các tháng đều >200C và mùa lạnh (từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau), với nhiệt độ các tháng đều <200C, thậm chí có những tháng xuống <150C. Lượng mưa dồi dào, hầu hết các nơi đều đạt >1.500mm/năm, tuy nhiên có sự phân hóa theo mùa. Mùa mưa trùng với mùa nóng, với lượng mưa chiếm 85 - 90% lượng mưa cả năm, mùa khô trùng với mùa lạnh, với lượng mưa chỉ bằng một tháng mưa nhiều trong mùa mưa (200 - 300mm). Chỉ số khô hạn trung bình năm (K=E/R) là 0,9 <1. Lớp CQ: CQ tỉnh Bắc Kạn chỉ có 1 lớp CQ duy nhất là lớp CQ núi. Núi ở đây chiếm 81,9% diện tích lãnh thổ, thường phân bố ở độ cao từ 500m trở lên, độ chia cắt sâu >100m, độ dốc >150, trong đó phổ biến là núi thấp (59,7%). Các quá trình ngoại sinh thống trị là bóc 10 mòn, xâm thực, rửa trôi. Ngoài ra, dưới chân các dãy núi, nằm trong thung lũng kiến tạo là các dãy đồi cao, thấp và các thung lũng sông suối nằm ở các độ cao khác nhau (100 - 500m), mức độ chia cắt và độ dốc thấp (<100m và <150). Quá trình ngoại sinh bao gồm cả xâm thực và tích tụ. Ngoài ra, ở Bắc Kạn còn thấy khá nhiều các dạng địa hình cacxtơ, với quá trình rửa lũa và đổ lở thống trị. Các điều kiện nhiệt ẩm, đất và thực vật có sự phân hóa theo đai cao rất rõ: đai 700m. Phụ lớp CQ: được phân chia trong phạm vi lớp CQ theo chỉ tiêu đặc trưng trắc lượng hình thái địa hình, thể hiện qua sự phân hóa đai cao của tự nhiên. Lãnh thổ Bắc Kạn được chia làm 5 phụ lớp: CQ núi trung bình, CQ núi thấp, CQ đồi cao, CQ đồi thấp, CQ thung lũng sông suối. Mỗi phụ lớp có đặc điểm riêng theo các hợp phần cấu tạo (bảng 2.5). Loại CQ: là đơn vị phân loại cuối cùng của hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn. Trong phạm vi phụ lớp, loại CQ được phân chia dựa trên sự kết hợp giữa loại đất và thảm thực vật hiện tại. Do vậy, loại CQ là những đơn vị phản ánh tính khá đồng nhất của các điều kiện sinh thái. Sự kết hợp của 12 loại thổ nhưỡng và 7 thảm thực vật đã hình thành nên ở tỉnh Bắc Kạn 78 loại CQ thuộc 6 nhóm loại CQ khác nhau: CQ rừng nguyên sinh, CQ rừng thứ sinh, CQ rừng trồng, CQ trảng cây bụi, CQ cây lâu năm và CQ cây hàng năm. Bảng 2.5. Khái quát đặc điểm tự nhiên của các phụ lớp cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Phụ lớp CQ Độ cao địa hình Khí hậu Thổ nhưỡng Thực vật Tuyệt đối Tương đối Nhiệt độ Lượng mưa Núi trung bình (22,2% DTTN) >700m >300m 1700 mm Ha, Hs, Hv, Fq, Fs, Fv, O Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi Núi thấp (59,7% DTTN) 500 - 700m >100m 20 - 210C 1600 - 1700 mm Fq, Fs, Fv, O, Fp, Fl, D Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi Đồi cao (11,4% DTTN) 300 - 500m 50 - 100m 21 - 220C 1500 - 1600 mm Fs, Fv Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm Đồi thấp (0,9% DTTN) <300m 15 - 50m 220C 1500 mm Fs, Fv Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm Thung lũng (5,8% DTTN) 220C 1400 - 1500 mm D, Pc, Py Trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm * Động lực mùa của CQ: Động lực mùa của CQ tỉnh Bắc Kạn có liên quan chặt chẽ đến tính mùa của khí hậu với đặc điểm nhiệt - ẩm đó là: mùa mưa trùng với mùa hè, bắt đầu từ tháng 4 đến tháng 10, với lượng mưa chiếm đến 85 - 90% lượng mưa cả năm, chỉ số khô hạn thấp (K=0,35-ẩm ướt); mùa ít mưa hay còn gọi là mùa khô trùng với mùa đông, kéo dài từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, với lượng mưa rất ít, chỉ số khô hạn lớn hơn (K=1,45-khô nhẹ). Tính mùa của khí hậu chi phối trực tiếp 11 đến sự phát sinh và phát triển của các yếu tố và quá trình tự nhiên diễn ra trong CQ như hoạt động của các quá trình ngoại sinh (bóc mòn, rửa trôi, trượt lở) và phong hóa đất, sự sinh trưởng và năng suất của các loài động thực vật, đặc điểm và chế độ nước của sông ngòi,... Chính vì thế nó quyết định sự thay đổi trạng thái của CQ lãnh thổ theo mùa. Không chỉ có vậy, tính mùa của khí hậu chi phối mạnh mẽ tới tính mùa vụ trong sản xuất nông nghiệp và các hoạt động sản xuất khác như du lịch, khai khoáng,... * Chức năng CQ: Chức năng CQ gồm chức năng tự nhiên (hay còn gọi là tiềm năng tự nhiên) và chức năng KT - XH (là khả năng đáp ứng của CQ cho mục đích thực tiễn dựa vào “tiềm năng tự nhiên”). Các chức năng tự nhiên của CQ sẽ chi phối các chức năng KT - XH của CQ, cũng như dịch vụ mà CQ đó cung cấp cho con người. Mỗi đơn vị CQ đều mang một đến một vài chức năng phục vụ cho mục đích phát triển KT - XH của con người. Các lớp, phụ lớp hay loại CQ khác nhau sẽ có những chức năng tự nhiên, KT - XH khác nhau. Đối với lãnh thổ nghiên cứu là cấp tỉnh như Bắc Kạn, chức năng KT - XH của CQ được phân tích theo các phụ lớp CQ. Chức năng phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn rừng và ĐDSH, phát triển kinh tế lâm nghiệp đặc trưng cho phụ lớp CQ núi trung bình và núi thấp; chức năng phát triển rừng sản xuât, phát triển nông lâm kết hợp (NLKH) đặc trưng cho phụ lớp CQ đồi cao và núi thấp; chức năng sản xuất nông nghiệp và quần cư đặc trưng cho phụ lớp CQ thung lũng (bảng 2.10). Bảng 2.10. Đặc điểm và chức năng của các phụ lớp cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Phụ lớp CQ Đặc điểm các quá trình tự nhiên, chức năng tự nhiên Chức năng kinh tế - xã hội Phụ lớp CQ núi trung bình - Tiếp nhận vật chất từ khí quyển và vận chuyển vật chất xuống các phụ lớp phía dưới thông qua quá trình XM, rửa trôi bề mặt. - Điều tiết và cung cấp nguồn nước. - Phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn rừng và đa dạng sinh học (ĐDSH). - Điều tiết dòng chảy. - Phát triển kinh tế lâm nghiệp kết hợp với phòng hộ. Kinh tế nông nghiệp giữ vai trò thứ yếu. Phụ lớp CQ núi thấp - Vận chuyển vật chất và năng lượng xuống vùng thấp. - Điều tiết dòng chảy trên mặt và làm giảm các TBTN nhờ lớp phủ tự nhiên. - Nguy cơ XM, rửa trôi, trượt lở đất đá khá cao. - Đối với khu vực núi đá vôi, quá trình rửa lũa, hòa tan đá vôi đã tạo nên các CQ tự nhiên độc đáo và sự ĐDSH rất cao, song đi kèm là tai biến đổ lở cũng rất lớn. - Phòng hộ đầu nguồn kết hợp với bảo tồn rừng và ĐDSH. - Điều tiết dòng chảy trên mặt và làm giảm độ nguy hiểm của các TBTN và nguy cơ XM đất nhờ lớp phủ tự nhiên. - Phát kinh tế lâm nghiệp và NLKH. - Phát triển du lịch sinh thái tại các vùng núi đá vôi. Phụ lớp CQ đồi cao - Là vùng trung gian vận chuyển vật chất xuống khu vực thung lũng. - Tiềm năng XM, rửa trôi mạnh. - Bảo vệ đất đai, chống XM. - Quần cư nông thôn - Trồng rừng sản xuất và phát triển kinh tế NLKH. 12 Phụ lớp CQ đồi thấp - Là vùng chuyển tiếp từ vùng núi xuống vùng đồng bằng thung lũng, vận chuyển vật chất giảm dần do độ cao và độ dốc thấp. - Xói mòn, rửa trôi trên các sườn, tích tụ vật chất dưới chân sườn. - Khai thác, bảo vệ tài nguyên đất, rừng. - Quần cư nông thôn - Phát triển kinh tế nông - lâm kết hợp và các mô hình KTST có hiệu quả. Phụ lớp CQ thung lũng Địa hình trũng thấp nên có sự tích tụ vật chất từ thượng nguồn đưa xuống. - Quần cư nông thôn và đô thị. - Phát triển các loại hình sản xuất nông nghiệp (lúa nước, hoa màu, cây công nghiệp hàng năm,...). 2.2.3. Trạng thái biến đổi CQ tỉnh Bắc Kạn Hiện nay, hầu hết các CQ tỉnh Bắc Kạn đều bị biến đổi tùy thuộc vào mức độ tác động của các hoạt động kinh tế con người. Dựa vào các chỉ tiêu phân chia mức độ biến đổi CQ của A.G. Ixatsenko (1991), có thể phân chia các CQ hiện tại của tỉnh Bắc Kạn thành 4 cấp chính như sau: CQ không thay đổi (hay nguyên thủy), CQ ít bị thay đổi, CQ bị phá hoại (bị thay đổi mạnh), CQ được cải tạo. (bảng 2.11) Bảng 2.11. Mức độ biến đổi của cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Mức độ biến đổi Đặc điểm của cảnh quan hiện tại Loại cảnh quan CQ không thay đổi (hay CQ nguyên thủy) Gồm các CQ rừng nguyên sinh nằm trên các dãy núi cao hiểm trở hay được bảo vệ nghiêm ngặt trong các VQG và KBTTN. Do đó nó có thành phần loài đa dạng, ổn định, cấu trúc CQ bền vững. Nhóm loại CQ rừng nguyên sinh: NTB1, NTB4, NTB7, NTB10, NTB13, NTB16, NTB19, NT22, NT28, NT34, NT40, NT47, DC50, DC56, DC61. CQ ít bị thay đổi Các CQ ít bị thay đổi ở Bắc Kạn còn tương đối nhiều, đó là các cánh rừng thứ sinh nằm trên các khu vực đồi núi, mà ở đó các thành phần cấu tạo CQ như là đất đai, động thực vật, khí hậu vẫn còn khá tốt. Nhóm loại CQ rừng thứ sinh: NTB2, NTB5, NTB8, NTB11, NTB14, NTB17, NTB20, NT23, NT29, NT35, NT41, NT48, DC51, DC57, DC62, DT68, DT72. CQ bị phá hoại (hay CQ bị thay đổi mạnh) Các CQ loại này có cấu trúc đơn giản và kém bền vững bị thay đổi mạnh do các tác động quá mức của con người. Thành phần loài nghèo nàn, đất đai khô cằn và ít dinh dưỡng, nguồn nước ngầm khan hiếm, nguồn nước mặt không được điều tiết nên thường xuyên xảy ra TBTN. Nhóm loại CQ trảng cây bụi: NTB3, NTB6, NTB9, NTB12, NTB15, NTB18, NTB21, NT25, NT31, NT37, NT42, NT49, DC53, DC59, DC64, DC69, DC74, TL80. CQ được cải tạo hoặc CQ văn hóa Có thể gặp rất nhiều các loại CQ này ở tỉnh Bắc Kạn, như canh tác lúa nước trên các thung lũng sông suối, ruộng bậc thang trên sườn các đồi núi thấp, Thuộc nhóm loại CQ nông nghiệp (gồm rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng 13 trồng rừng ở những nơi có độ dốc >150, trồng cây theo đường đồng mức,... Nó là sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố sinh thái, tri thức khoa học và tri thức bản địa của các tộc người đã sinh sống lâu đời ở đây. Điều đó đã giúp cho năng suất sinh học được nâng cao, đất đai được cải tạo và bảo vệ tốt, khí hậu được cải thiện, cân bằng nước được đảm bảo, hạn chế đến mức tối thiểu các quá trình không mong muốn diễn ra trong CQ. năm): NT24, NT26, NT27, NT30, NT32, NT33, NT36, NT38, NT39, NT45, NT46, DC52, DC54, DC55, DC60, DC61, DT65, DT66, DT70, TL71, TL73, TL74, TL76, TL77. 2.2.4. Tính đặc thù trong sự phân hóa và khai thác, sử dụng CQ miền núi tỉnh Bắc Kạn Trên nền chung của quy luật phân hóa theo địa đới, sự phân hóa lãnh thổ Bắc Kạn bị chi phối mạnh của quy luật phi địa đới, mà trong đó thể hiện rõ quy luật phân hóa CQ theo: (i) Quy luật đai cao thể hiện ở sự phân hóa CQ thành 2 đai chính: đai CQ 700m; (ii) Quy luật kiến tạo - địa mạo hướng vòng cung thể hiện ở hướng các dạng địa hình của tỉnh đều theo dạng vòng cung, từ đó chi phối đến sự phân hóa của các yếu tố tự nhiên khác; (iii) Đặc điểm văn hóa trong khai thác sử dụng tài nguyên của các dân tộc trong tỉnh có sự phân hóa theo đai cao địa lí (bảng 2.12). Vấn đề này có ảnh hưởng rất lớn đến việc tổ chức không gian sản xuất, SDHL TNTN và BVMT của tỉnh. Do đó việc nắm bắt và vận dụng các quy luật phân hóa tự nhiên và văn hóa khai thác, sử dụng tài nguyên của các dân tộc tỉnh Bắc Kạn là một nội dung rất quan trọng để đề xuất định hướng không gian sản xuất NLN hợp lí, BVMT và kiến nghị các mô hình KTST bền vững cho tỉnh dựa trên tiếp cận CQ. Bảng 2.12. Đặc điểm cư trú và hình thức canh tác phân bố theo đai cao của các dân tộc thiểu số tỉnh Bắc Kạn Dân tộc Địa bàn cư trú chủ yếu Hình thức canh tác chính Kinh, Tày Phân bố thành thôn, xóm ở các đồng bằng thung lũng và đồi thấp (độ cao tuyệt đối <100m). Thâm canh lúa nước, trồng cây hoa màu, cây ăn quả, cây công nghiệp, chăn nuôi gia súc, gia cầm, đánh bắt, nuôi trồng thủy sản. Tày, Nùng Phân bố thành làng, bản lớn ở các chân núi, đồi thấp và đồi cao (độ cao tuyệt đối <300m). Người Tày: trồng lúa nước, làm ruộng bậc thang, chăn nuôi, làm vườn và trồng rừng; Người Nùng: canh tác nương rẫy, trông và khai thác rừng, chăn nuôi đại gia súc. Dao, Mông Phân bố rải rác thành các bản nhỏ hoặc du canh du cư trên các sườn và đỉnh núi (độ cao tương đối >300). Khai thác rừng và canh tác nương rẫy. 2.3. Phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn 2.3.1. Nguyên tắc và phương pháp phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn 14 Nguyên tắc phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn bao gồm các nguyên tắc khách quan, phát sinh, đồng nhất tương đối, cùng chung lãnh thổ. Phương pháp phân vùng CQ: Phân tích nhân tố trội, phân tích các bản đồ thành phần, phân tích bản đồ CQ. 2.3.2. Hệ thống và chỉ tiêu phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn Hệ thống phân vị phân vùng CQ được chọn cho khu vực nghiên cứu bao gồm: vùng và tiểu vùng CQ (bảng 2.13). Bảng 2.13. Hệ thống các đơn vị và chỉ tiêu phân vùng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn TT Đơn vị Chỉ tiêu 1 Vùng CQ Là sự nhóm gộp theo đặc trưng hình thái phát sinh của các đơn vị CQ liền kề với nhau trong khuôn khổ các miền CQ được phân chia. 2 Tiểu vùng CQ Có cùng nguồn gốc phát sinh và đồng nhất tương đối về tập hợp các đơn vị CQ cấp thấp (loại CQ) phân bố có quy luật và đặc trưng cho một sự liên kết các biện pháp sử dụng TNTN. 2.3.3. Đặc điểm các tiểu vùng CQ tỉnh Bắc Kạn Trên cơ sở các nguyên tắc, phương pháp và chỉ tiêu phân vùng nêu trên, đề tài đã phân chia CQ tỉnh Bắc Kạn thành 5 TVCQ với các đặc điểm riêng (bảng 2.14). Bảng 2.14. Hệ thống các tiểu vùng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn TVCQ Đặc điểm cấu trúc Chức năng TVCQ núi trung bình và thấp Pác Nặm - Ba Bể - Chợ Đồn DTTN: 138.220,44 ha. Gồm 48 loại CQ, trong đó: CQ núi trung bình: 17 loại (55,6%); CQ núi thấp: 24 loại (54,8%); CQ đồi cao: 2 loại (0,1%); CQ thung lũng: 5 loại (2,9%). - Phòng hộ đầu nguồn; - Bảo vệ rừng và ĐDSH; - Ưu tiên phát triển kinh tế lâm nghiệp. TVCQ núi thấp và đồi cao Nam Chợ Đồn DTTN: 62.951,23 ha. Gồm 37 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 21 loại (62,5%); CQ đồi cao: 6 loại (26,0%); CQ đồi thấp: 5 loại (2,4%); CQ thung lũng: 5 loại (9,1%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai kết hợp với trồng rừng sản xuất; - Ưu tiên phát triển mô hình sản xuất NLKH. TVCQ đồi núi thấp dọc thung lũng sông Năng - sông Cầu DTTN: 103.064,84 ha. Gồm 41 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 25 loại (72,8%); CQ đồi cao: 4 loại (15,1%); CQ đồi thấp: 4 loại (1,2%); CQ thung lũng: 8 loại (10,9%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai; - Phát triển trồng lúa và cây hàng năm ở vùng thung lũng; cây công nghiệp và cây ăn quả ở vùng đồi và núi thấp. TVCQ núi trung bình và thấp Ngân Sơn - Bạch Thông - Chợ Mới DTTN: 113.531,19 ha. Gồm 39 loại CQ, trong đó: CQ núi trung bình: 14 loại (44,7%); CQ núi thấp: 17 loại (49,4%); CQ đồi cao: 4 loại (2,1%); CQ thung lũng: 4 loại (4,4%). - Phòng hộ đầu nguồn; - Bảo vệ rừng và ĐDSH; - Ưu tiên phát triển kinh tế lâm nghiệp. 15 TVCQ núi thấp và đồi cao Na Rì DTTN: 68.173,03 ha. Gồm 36 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 17 loại (62,6%); CQ đồi cao: 12 loại (30,9%); CQ đồi thấp: 6 loại (2,1%); CQ thung lũng: 3 loại (5,8%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai kết hợp với trồng rừng sản xuất; - Ưu tiên phát triển các loại cây công nghiệp và cây ăn quả. Tiểu kết chương 2 (1) Đặc điểm và sự tác động của các ĐKTN và nhân sinh đã tạo nên sự đa dạng của CQ lãnh thổ tỉnh Bắc Kạn, được phản ánh trên bản đồ tỉ lệ 1/100.000. Toàn bộ lãnh thổ tỉnh Bắc Kạn được phân chia thành 1 lớp, 5 phụ lớp và 78 loại CQ, 5 TVCQ nằm trong 1 vùng và 1 kiểu CQ thuộc hệ CQ nhiệt đới gió mùa, đó là kết quả tác động tổng hợp của các quy luật phân hóa tự nhiên, trong đó quy luật đai cao và quy luật kiến tạo - địa mạo giữ vai trò chủ đạo. (2) Do các tác động ngày càng sâu sắc của hoạt động nhân sinh lên CQ tự nhiên cho nên khi xem xét CQ theo mức độ biến đổi thì trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn tồn tại 4 cấp độ sau: CQ không thay đổi (nguyên thủy) thuộc nhóm loại CQ rừng nguyên sinh; CQ ít bị thay đổi thuộc nhóm loại CQ rừng thứ sinh; CQ bị phá hoại (thay đổi mạnh) thuộc nhóm CQ trảng cây bụi; CQ được cải tạo thuộc nhóm các CQ nông nghiệp. (3) Bắc Kạn là tỉnh miền núi có nhiều dân tộc sinh sống (7 dân tộc). Mỗi dân tộc có một trình độ văn hóa, tập quán canh tác và địa bàn cư trú riêng, đặc biệt là nó gắn liền với sự phân hóa của các điều kiện địa lí theo đai cao. Xem xét đặc điểm văn hóa trong khai thác, sử dụng TNTN và BVMT của các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Mông, Dao trên địa bàn tỉnh góp phần đề xuất định hướng không gian sản xuất NLN và kiến nghị các mô hình KTST bền vững cho tỉnh. CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN CHO SỬ DỤNG HỢP LÍ TÀI NGUYÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG LÂM NGHIỆP TỈNH BẮC KẠN 3.1. Mục tiêu, nội dung, phương pháp và quy trình đánh giá thích nghi sinh thái CQ tỉnh Bắc Kạn 3.1.1. Mục tiêu, nội dung đánh giá CQ (1) Mục tiêu ĐGCQ là xác định mức độ ưu tiên hoặc thích hợp của các đơn vị CQ đối với các mục đích được lựa chọn, làm cơ sở đề xuất định hướng không gian SDHL TNTN và BVMT trong phát triển NLN của tỉnh Bắc Kạn. (2) Nội dung ĐGCQ gồm: (i) Đánh giá mức độ thuận lợi của các đơn vị CQ cho các mục đích phát triển nông nghiệp; (ii) Đánh giá mức độ bền vững chống XMTN và XMTT của các loại CQ. (3) Đối tượng ĐGCQ là 78 đơn vị loại CQ đã được phân chia trên bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn tỉ lệ 1/100.000. 3.1.2. Phương pháp và quy trình đánh giá CQ (1) Phươ