Tóm tắt Luận văn Vấn đề thân phận người phụ nữ trong văn học Việt Nam cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX (qua một số tác phẩm tiêu biểu)

- 1 - ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -----o0o----- NGUYỄN TRÀ MY VẤN ĐỀ THÂN PHẬN NGƯỜI PHỤ NỮ TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XVIII - ĐẦU THẾ KỶ XIX (qua một số tác phẩm tiêu biểu) LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Lý luận văn học Hà Nội – 2009 - 2 - ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -----o0o----- NGUYỄN TRÀ MY VẤN ĐỀ THÂN PHẬN NGƯỜI PHỤ NỮ TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XVIII - ĐẦU THẾ KỶ XIX (qua một số tác phẩm tiêu biểu) Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 602232 NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS. PHẠM THÀNH HƯNG Hà Nội – 2009 - 3 - MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX, văn học Việt Nam có những bước phát triển rực rỡ cả về nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật. Con người cá nhân với những sắc thái tình cảm phong phú đã bước vào văn học, cùng sự nở rộ của “thi duyên tình”, một quan niệm khác biệt so với “thi ngôn chí” vốn ngự trị lâu dài trước đó. Các thể loại mới mang tính sáng tạo của dân tộc (hát nói, ngâm khúc, truyện thơ Nôm) phát triển đến đỉnh cao và đạt nhiều thành tựu. Nhân vật trung tâm của thời đại cũng có nhiều thay đổi, với sự chiếm ưu thế của người tài tử, người trượng phu và đặc biệt người phụ nữ. Vấn đề thân phận là vấn đề nổi bật nhất gắn liền với loại hình tượng mới này. Những tác phẩm có giá trị nhất cũng là những tác phẩm mà ở đó đặt ra những câu hỏi thống thiết, trăn trở nhất về thân phận người phụ nữ nói riêng và thân phận con người nói chung: Cung oán ngâm khúc (Nguyễn Gia Thiều), Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn) (và bản dịch của Đoàn Thị Điểm), Truyện Kiều (Nguyễn Du), thơ Hồ Xuân Hương, Đó là lý do để chúng tôi chọn và triển khai đề tài vấn đề thân phận người phụ nữ trong văn học cuối thế kỷ XVIII-đầu thế kỷ XIX qua một số tác giả và tác phẩm tiêu biểu. 2. Lịch sử nghiên cứu Những công trình nghiên cứu tổng thể về văn học giai đoạn này là vô cùng phong phú. Mỗi nhà nghiên cứu từ những góc độ nhìn nhận khác nhau đều có nhắc đến nhân vật người phụ nữ và vấn đề thân phận với một mức độ nhất định. Từ góc độ xã hội học, nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc khẳng định sự ra đời của một trào lưu nhân đạo chủ nghĩa trong văn học giai đoạn này, mà một trong những nội dung của nó là nhu cầu giải phóng tình cảm gắn liền với “sự xuất hiện của hình ảnh người phụ nữ trong văn học”. - 4 - Từ góc độ văn hóa học, nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn chỉ ra triết lý thời đại nằm trong hai chữ “tài sắc” và “tài tình”, liên quan tới một loại nhân vật văn hóa giai đoạn này: các ả đào, kỹ nữ. Từ góc độ loại hình học, nhà nghiên cứu Trần Ngọc Vương phân tích các loại nhà nho, đưa đến kết luận về mẫu hình nhà nho tài tử và cặp đôi tài tử – giai nhân, hình tượng trung tâm mới của văn học giai đoạn này. Những công trình nghiên cứu cụ thể về từng tác phẩm, tác giả tiêu biểu được nêu trên cũng vô cùng đa dạng, ở đây chỉ xin đề cập đến những công trình, bài viết có liên quan tới đề tài (có đề cập đến vấn đề thân phận). Về Nguyễn Du và Truyện Kiều, có các công trình: Truyện Kiều, xã hội phong kiến và thân phận con người (Lê Đình Kỵ), Thân phận con người trong Truyện Kiều (Nguyễn Hiến Lê), Quyền sống của con người trong Truyện Kiều (Hoài Thanh), Thi pháp Truyện Kiều (Trần Đình Sử), Tấn bi kịch của Thúy Kiều (Lưu Trọng Lư), Xã hội trong Truyện Kiều (Trần Nho Thìn), Nhân vật Truyện Kiều và vấn đề tiếp cận nhân học văn hóa (Trần Nho Thìn), Về Nguyễn Gia Thiều và Cung oán ngâm khúc: Giá trị hư ảo vô nghĩa của cá nhân con người trong Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều (Trần Đình Sử); Cái bi kịch của người cung phi trong Cung oán ngâm khúc (Hoàng Như Mai); Tâm sự u uất của người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc (Nguyễn Quang Khải); Nguyễn Gia Thiều và nhân vật người cung nữ (Trần Thị Băng Thanh); Nỗi buồn tủi giận hờn của người cung nữ (Hoàng Hữu Yên); Cuộc sống đau khổ của người cung nữ (Nguyễn Lộc) Về Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm và Chinh phụ ngâm: Chinh phụ ngâm và hình ảnh cuộc chiến tranh phong kiến (Nguyễn Lộc); Đoàn Thị Điểm với Chinh phụ ngâm hay là một tác phẩm văn học chống chiến tranh (Văn Tân); Chinh phụ ngâm khúc, khúc ca oán ghét chiến tranh (Phong Châu), Về Hồ Xuân Hương: Hồ Xuân Hương, nhà thơ của phụ nữ (Nguyễn Lộc), Chủ nghĩa nhân đạo trong thơ Hồ Xuân Hương (Đái Xuân Ninh), Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực (Đỗ Lai Thuý) - 5 - Một trong những công trình rất gần gũi về mặt chủ đề với đề tài này là công trình của tác giả Trần Nho Thìn: “Triết lý Truyện Kiều trong bối cảnh văn hóa xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX”, trong đó phân tích khá cặn kẽ thân phận người phụ nữ trong xã hội, phản ánh qua các tác phẩm Truyện Kiều, Long Thành cầm giả ca, Độc Tiểu Thanh ký, nhưng tập trung vào loại nhân vật kĩ nữ, ả đào mà ông cho là được đặc biệt chú ý qua hình tượng Đạm Tiên, Thúy Kiều, Tiểu Thanh, cô Cầm đất Long Thành, Triết lý “hồng nhan bạc mệnh”, “tài mệnh tương đố” trong Truyện Kiều, theo tác giả Trần Nho Thìn, chính là vấn đề có thực của văn hóa thời đại liên quan đến người kĩ nữ. Tác giả Nguyễn Lộc trong phần viết về trào lưu nhân đạo chủ nghĩa trong văn học Việt Nam cuối thế kỷ XVIII- đầu thế kỷ XIX cũng phân tích khá kỹ hình ảnh người phụ nữ, khẳng định “chưa bao giờ văn học lại nói nhiều về phụ nữ như giai đoạn này. Hình ảnh người phụ nữ là hình ảnh thành công nhất trong văn học nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX”. Nhân vật người phụ nữ được ông nhắc đến trên một phổ khá rộng, ngoài tác phẩm của Nguyễn Du, Phạm Thái, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Gia Thiều, còn có của Phạm Đình Hổ, Ninh Tốn, Lý Văn Phức, Cao Bá Quát, và các truyện Nôm bình dân nữa. Người phụ nữ trong văn học giai đoạn này thuộc đủ các tầng lớp khác nhau, nhưng không còn là mẫu hình của lễ giáo phong kiến. Nguyễn Lộc đặc biệt nhấn mạnh hình ảnh người phụ nữ không phải chỉ gắn với đau khổ mà còn là những người “có tài, có tình, có ý chí và có nghị lực”, dám sống với những tình cảm tự nhiên của mình. Trần Đình Sử qua nghiên cứu thi pháp Truyện Kiều, cũng đã có nhl;ận xét về luận đề “tài mệnh tương đố”, về chủ đề chính của Truyện Kiều, khẳng định những cách nhìn nhận mới về chữ “thân” so với các giai đoạn trước. Ông cũng khẳng định mối liên quan chặt chẽ giữa ý thức cá nhân và nhận thức thân phận con người: “Cảm nhận về nỗi đau khổ là một biểu hiện của ý thức về cá nhân () tiếng mới “đoạn trường” xót thân, thương mình của Nguyễn Du là một tư tưởng của thời đại” [17; 118]. - 6 - Như vậy, các tác giả ở góc độ tổng thể hay cụ thể, ở góc độ văn hoá, xã hội hay thi pháp học đều đã có những quan sát và nghiên cứu khá sâu, liên quan đến vấn đề thân phận người phụ nữ nói chung trong giai đoạn văn học này. 3. Mục đích nghiên cứu Chúng tôi muốn đi sâu khai thác vấn đề này từ việc xem xét loại nhân vật trung tâm mới của văn học (có so sánh với văn học các giai đoạn trước đó và văn học dân gian), sau đó tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến sự ra đời vấn đề thân phận người phụ nữ trong văn học, các hình tượng tập trung biểu hiện vấn đề đó và các cách lý giải thân phận của các tác giả giai đoạn này. Về mặt thi pháp, chúng tôi tập trung phân tích ở ba góc độ: biểu tượng, quan niệm nghệ thuật về con người và ngôn ngữ. Luận văn của chúng tôi được thực hiện theo hướng khám phá vấn đề thân phận người phụ nữ trong mối liên hệ chặt chẽ với bối cảnh văn hóa của thời đại cùng tầm tư tưởng của các tác giả. Không phân tích toàn bộ các tác phẩm của giai đoạn này, chúng tôi chỉ tập trung xem xét các góc độ trên ở một số các tác phẩm tiêu biểu. Những tác phẩm chúng tôi chọn là những thành tựu xuất sắc của thời đại về mặt nghệ thuật. Đó là những mẫu mực của các thể loại mới của dân tộc phát triển trong giai đoạn này như ngâm khúc, truyện Nôm, hoặc phản ánh sự cách tân của những thể loại cũ, như thơ Đường luật của Hồ Xuân Hương. Đồng thời các tác phẩm đó cũng tiêu biểu nhất trong việc thể hiện thân phận người phụ nữ. Cần nói rằng nhân vật phụ nữ là nhân vật trung tâm mới của thời đại, nhưng không phải tác phẩm nào có nhân vật nữ cũng đề cập đến vấn đề thân phận người hồng nhan hoặc thân phận con người nói chung. Chẳng hạn, có rất nhiều truyện Nôm như Hoa tiên, Nhị độ mai, Sơ kính tân trang, cũng đề cập đến tình yêu, đến sự giải phóng cá tính và tình cảm, nhưng vấn đề thân phận lại khá mờ nhạt so với Truyện Kiều, do tính chất vay mượn và các mô típ theo kiểu truyện cổ tích hay tài tử – giai nhân còn quá rõ. Thêm vào đó, tính chất nêu gương “trung hiếu đức hạnh” của các nhân vật cũng dần lấn át nội dung tình yêu và số phận người phụ nữ. Truyện Kiều có phần chịu ảnh hưởng từ Hoa tiên - 7 - của Nguyễn Huy Tự, song âm hưởng về thân phận người phụ nữ nói riêng và con người nói chung lại là sự tiếp thu từ ngâm khúc. Nội dung và cảm hứng của thể ngâm nói chung gắn chặt với đề tài này. Do đó, phạm vi văn bản nghiên cứu của chúng tôi là Truyện Kiều (Nguyễn Du), Cung oán ngâm khúc (Nguyễn Gia Thiều), Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm), một số bài thơ Nôm của Hồ Xuân Hương (Tự tình I, II, III, Không chồng mà chửa, Bánh trôi nước, Mời trầu, Cái nợ chồng con, Cảnh chồng chung) . Ngoài những tác giả, tác phẩm tiêu biểu đã nêu trên, trong quá trình thực hiện, chúng tôi sẽ có tham khảo một số các tác phẩm, tác giả khác (chẳng hạn như: một số bài thơ chữ Hán của Nguyễn Du) tuy những tác phẩm này không nằm trong phạm vi nghiên cứu. Làm như vậy sẽ đảm bảo cho tính thống nhất trong việc hiểu quan niệm của tác giả và thời đại. 4. Phương pháp nghiên cứu Để đảm bảo cho tính khoa học, chính xác và toàn diện, chúng tôi áp dụng một cách tổng hợp những phương pháp sau trong luận văn: tổng hợp, phân tích, so sánh, thống kê. Trong quá trình tìm hiểu tư tưởng của các tác giả và thời đại, chúng tôi sử dụng cả phương pháp xã hội học, loại hình học và văn hoá học, kết hợp với việc phân tích những góc độ thi pháp của các tác phẩm. 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Nhân vật người phụ nữ trong văn học trung đại Chương 2: Vấn đề thân phận người phụ nữ trong văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX Chương 3: Vấn đề thân phận người phụ nữ nhìn nhận dưới một số góc độ thi pháp - 8 - TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đào Đức Doãn 2. Đặng Thanh Lê 3. Đặng Thanh Lê 4. Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên 5. Đỗ Lai Thuý 6. Đỗ Lai Thuý 7. Hoàng Như Mai 8. Mai Quốc Liên (chủ biên), Kiều Thu Hoạch, Nguyễn Khuê, Nguyễn Quảng Tân biên soạn 9. Ngô gia văn phái 10. Nguyễn Du Con người cá nhân – nhân tố nội tại chi phối sự ra đời của tiểu thuyết tâm lý Việt Nam đầu thế kỷ XX. Nguồn: Nội dung và đặc điểm nghệ thuật của Cung oán ngâm khúc. Trong sách Lịch sử văn học Việt Nam, tập III. NXB Giáo dục, 1971. Cung oán ngâm khúc trên bước đường phát triển của thể song thất lục bát. Trong Tiếng khóc Nguyễn Gia Thiều _ Tiếng khóc nhân loại. Sở Văn hóa – Thông tin Hà Bắc xuất bản, 1992. Văn học dân gian. Tập II. NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1973 Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực. NXB Văn hóa thông tin, 1999. Nguyễn Gia Thiều – Người đối thoại với bóng. Nguồn: Cái bi kịch của người cung phi trong Cung oán ngâm khúc. Tạp văn Phật giáo TP Hồ Chí Minh, số 35 – 1996. Nguyễn Trãi toàn tập tân biên. Tập 3: Quốc âm thi tập. NXB Văn học. Trung tâm nghiên cứu văn học, 2001. Hoàng Lê nhất thống chí. Nguyễn Đức Vân – Kiều Thu Hoạch dịch, chú thích, Trần Nghĩa giới thiệu. NXB Văn học, 2006 Truyện Kiều. Chú giải: Trần Kim Lý Thái - 9 - 11. Nguyễn Dữ 12. Nguyễn Hiến Lê 13. Nguyễn Hữu Sơn 14. Nguyễn Hữu Sơn 15. Nguyễn Lộc 16. Nguyễn Quang Khải 17. Nguyễn Văn Hoàn 18. Nguyễn Xuân Kính 19. Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều 20. Phạm Luận 21. Phạm Thế Ngũ Thuận. NXB Văn hóa Thông tin, 2006. Truyền kỳ mạn lục. Trần Thị Băng Thanh giới thiệu và chỉnh lý. NXB Văn học Hà Nội, 2001. Thân phận con người trong Truyện Kiều. Nguồn: Cảm quan Phật giáo trong sáng tác của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều. Trong Văn học trung đại Việt Nam – quan niệm con người và tiến trình phát triển. NXB Khoa học xã hội, H., 2005. Cung oán ngâm khúc – Thời gian nghệ thuật và những khái quát triết lý trữ tình. Tạp chí Sông Hương, số 1 – 1994. Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVIII – hết thế kỷ XIX). NXB Giáo dục, 2007 (tái bản lần thứ bảy) Tâm sự u uất của người cung nữ. Trong Tiếng khóc Nguyễn Gia Thiều _ Tiếng khóc nhân loại. Sở Văn hóa – Thông tin Hà Bắc xuất bản, 1992 Tương quan Chinh phụ ngâm và Cung oán ngâm. Trong Lịch sử văn học Việt Nam, tập I. NXB Khoa học xã hội, H., 1980. Thi pháp ca dao. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004. Cung oán ngâm khúc. NXB Đồng Nai, 2000. Cung oán ngâm. Tuyển in trong Đoàn Thị Điểm – Nguyễn Gia Thiều. NXB Giáo dục, 1998. Khúc Cung oán. Theo Việt Nam văn học sử - 10 - 22. Trần Đình Hượu 23. Trần Đình Sử 24. Trần Đình Sử 25. Trần Đình Sử 26. Trần Đình Sử 27. Trần Đình Luyện 28. Trần Ngọc Vương 29. Trần Ngọc Vương 30. Trần Nho Thìn 31. Trần Thị Băng Thanh 32. Xuân Diệu giản ước tân biên, tập II. Quốc học tùng thư xuất bản, Sài Gòn, 1969. Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại. NXB Giáo dục, 1999. Giá trị hư ảo, vô nghĩa của cá nhân con người trong Cung oán ngâm. Trong Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam. NXB Giáo dục, 1997 Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam. NXB Giáo dục, 1999. Thi pháp Truyện Kiều. NXB Giáo dục, 2007 (tái bản lần thứ hai) Văn học và thời gian. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002. Những biến cố lịch sử nửa cuối thế kỷ XVIII và tư tưởng Nguyễn Gia Thiều qua tác phẩm Cung oán ngâm khúc. Trong Tiếng khóc Nguyễn Gia Thiều _ Tiếng khóc nhân loại. Sở Văn hóa – Thông tin Hà Bắc xuất bản, 1992 Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam (loại hình tác giả văn học). NXB Giáo dục, H., 1995. Văn học Việt Nam – dòng riêng giữa nguồn chung. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 1999 Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hoá. NXB Giáo dục, 2008. Nguyễn Gia Thiều và nhân vật người cung nữ. Trong Những nghĩ suy từ văn học trung đại. NXB Khoa học xã hội, H;, 1999. Bản cáo trạng cuối cùng trong “Truyện Kiều”. Báo Văn nghệ số 135, 26-11- 1965 Quan niệm về Trời trong Cung oán ngâm khúc. - 11 - 33. Vân Uyên 34. Vương Trí Nhàn, Lại Nguyên Ân Nguồn: org.com Rực rỡ và khắc khoải (hay là Tính cách hiện đại của Cung oán ngâm khúc). Trong Tiếng khóc Nguyễn Gia Thiều _ Tiếng khóc nhân loại. Sở Văn hóa – Thông tin Hà Bắc xuất bản, 1992.