Bài giảng Bệnh Stress

ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 1. KHÁI NIỆM STRESS Stress là “phản ứng của con người trước các sự kiện đang đe dọa hay thách thức họ” [Robert S. Feldman. (1997). Essentials of Understanding Psychology. (3rd edn). USA: The McGraw-Hill Companies, Inc., pp.307-315]. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN  những sự kiện vui thú như lập kế hoạch cho một bữa tiệc hay khởi sự một công việc mong chờ bấy lâu, cũng có thể tạo nên stress, dù cho những sự kiện tiêu cực thì để lại hậu quả bất lợi hơn so với sự kiện tích cực.  (Sarason, Johnson, & Siegel, 1978; Brown & McGill, 1989)  Tất cả, không loại trừ một ai, đều phải đối mặt với stress. Một số nhà tâm lý học y học/ health psychologist tin là đời sống hàng ngày thực sự gồm một chuỗi liên tục lặp đi lặp lại các cảm nhận đe dọa, cân nhắc cách thức ứng phó, và sau rốt thì thích ứng ít hoặt nhiều thành công với các mối đe dọa đó.  (Gatchel & Baum, 1983). ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN What are some psychosocial risk factors?  Depression (RR: 3.0-5.0)  Social isolation (RR: 3.0)  Romantic relationship stress (RR: 2.9 for women) or divorce (1.4 for men)  Socioeconomic status as a child (RR: 1.3-1.9) Cardiovascular Disease Năm 1920, Đan Mạch Cắt một lớp da mỏng Cho nước ấm chảy liên tục vào Phạm nhân chết thật, biểu hiện như người mất máu. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 1. KHÁI NIỆM STRESS “Stress” là một thuật ngữ có liên quan đến rất nhiều khái niệm và thao tác khác nhau (Appley & Trumbull, 1967; Dodge & Martin, 1970; Hinkle, 1973; Janis, 1958; Lazarus, 1966; Levine & Scotch, 1970; Moss, 1973; McGrath, 1970). " Đừng xem thường stress, vì đến một lúc nào đó, nó sẽ làm cho chúng ta ghét bỏ đồng loại, xa lánh xã hội, vào rừng ở với khỉ còn sướng hơn". Redford B.Williams " Khi phải chịu đựng quá lâu, người ta dể trở nên độc ác, dữ dằn, nham hiểm vì mong muốn trả thù hay tìm lợi cho mình. Mà một khi sống với mưu toan thì sức khoẻ bị giảm là điều hợp lý ". Ted Dembrowsky ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 1. KHÁI NIỆM STRESS “Stress=K>trạng thái căng thẳng”(Luật Hooke) Triệu chứng thích nghi tổng quát (GAS), Là phản ứng sinh lý và tâm lý của con người ấy [Selye] Stress là một quá trình thay thế nhau giữa một cơ thể và môi trường gồm sự tự phát hoặc những sự thay đổi, một khi sự đáp ứng vượt quá nhận thức của cơ thể, phá vỡ các quá trình trong hệ thống môi trường cơ thể. [Christensen] ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 1. KHÁI NIỆM STRESS - Hiện tượng ngấm ngầm, tiềm ẩn, căng thẳng thần kinh, dai dẳng, uất ức,... - Hiện tượng đột ngột Làm kiệt quệ thần kinh và cách ứng xử của con người. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN TẬP CẤU TRÚC 10 PHƯƠNG TIỆN 1. Cơ cấu gia đình 2. Hôn nhân 3. Nghề nghiệp 4. Kinh tế 5. Nơi ở 6. Các quan hệ 7. Học vấn 8. Tôn giáo 9. Giải trí 10.Sức khỏe THAY ĐỔI VÀ BỆNH H.Holmes và Richard Rahe ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 3. DIỄN BIẾN STRESS Giai đoạn đầu Con người cảm thấy khó khăn do nhiều yếu tố tác động. Cảnh báo và linh động/ alarm and mobilization: xảy ra khi con người nhận thấy sự hiện diện của tác nhân gây ra stress; ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 3. DIỄN BIẾN STRESS Giai đoạn 2 Con người thích nghi biến đổi môi trường -Đề kháng/resistance: tự mình chuẩn bị đối phó với tác nhân gây stress; ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 3. DIỄN BIẾN STRESS Giai đoạn đoạn 3 Con người THÍCH NGHI biến đổi mơi trường ○ Thích nghi được ○ Không thích nghi được ○ Kiệt sức/exhaustion: năng lực thích ứng với stressor suy giảm đến điểm chốt xảy ra hậu quả tiêu cực- bệnh thực thể, các triệu chứng tâm lý như mất tập trung, dễ bị kích thích, trong một số trường hợp nghiêm trọng là mất định hướng và nhận thức về thực tại. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN 3. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Yếu tố bên ngoài Tâm lý Sinh lý Bệnh Không Bệnh ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Tình huống Khó khăn hàng ngày Dự tính Công việc Thất bại Tài chính Tội ác Chiến tranh Thảm họa .. Mở rộng thay đổi Kiểm soát hợp lý Kiểm soát nhận thức Sự trông đợi Niềm tin tinh thần Nhu cầu kích thích Các nguồn nhận thức đối phó ca Sự ủng hộ xã hội Tự thổ lộ Giải quyết vấn đề Bày tỏ kích thích Phủ nhận Thù địch Tiếp cận Né tránh Quản lý thời gian Phơi bày quản lý Thực hành tinh thần NHẬN THỨC cảm giác tỉnh thức huyết áp tốc độ tim Ngăn chặn miễn dịch Corticosteroids Catecholamines Opioids Grow hormone Prolactin Lạm dụng thuốc Hút thuốc Rối loạn ăn uống Chán nản Lo lắng Somatization Giảm tỉnh thức NCSK Các quá trình sinh lý học Tăng cường hoạt động tự trị Thể dục Thư giãn Niềm vui Thôi miên Xoa bóp Trầm tư Giảm SK Hậu quả bệnh tật Sinh học y học Tim mạch Miễn dich học Thần kinh học Dạ dày – ruột Cơ – xương Phổi Sinh sản/bài tiết Da liễu Hành vi Bạo lực Thực hiện yếu Vắng mặt Sử dụng CSYT Sự kiện chấn thương lặp đi lặp lại dai dẳng ít nhất theo một trong các cách sau 1. Nhớ lại sự kiện  gây đau khổ 2. Giấc mơ lặp đi lặp lại sự kiện gây đau khổ 3. Hành động hay cảm giác đột ngột như thể hiện sự gây chấn thương đang tái diễn. 4. Sự đau khổ mạnh mẽ về mặt tâm lý tiếp xúc với các sự kiện, nó tượng trưng hoặc giống một sự kiện gây chấn thương ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Sự tránh né dai dẳng kích thích đi kèm chấn thương hoặc làm tê liệt đáp ứng chung • Nổ lực tránh né các ý nghĩa hay tình cảm đi kèm chấn thương • Nổ lực tránh né các hoạt động hoặc tình huống gợi nhớ laị chấn thương. • Không có khả năng nhớ lại một phương diện quan trọng của chấn thương • Giảm rõ hứng thú trong các hoạt động có ý nghĩa • Cảm giác tách ra khỏi hoặc xa lánh người khác • Cung bậc tình cảm bị hạn chế • Ý nghĩ về một tương lai rất ngắn ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Những triệu chứng dai dẳng của tình trạng thức tỉnh gia tăng ít nhất 2 trong các 1. Khó ngủ hoặc ngủ không yên giấc 2. Dể nổi nóng hoặc giận dữ 3. Khó tập trung ý nghĩ 4. Quá cảnh giác 5. Giật mình hoảng hốt 6. Tính phản ứng sinh lý khi tiếp xúc các sự kiện tượng trưng hay giống một phương diện naò đó của sự kiện gay chấn thương. Các triệu chứng trên diễn ra ít nhất một tháng ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN CÁC DẤU HIỆU STRESS  Tăng Adrenalin, serotonin: thoát mồ hôi, ra mồ hôi tay,..  Báo động: nhịp tim tăng, nâng cao huyết áp, - lực co tâm thu tăng  Thần kinh: Nhức đầu, mất ngủ, suy nghĩ miên mang, => cảm giác sợ hãi. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN CÁC DẤU HIỆU STRESS Tuyến yên Tiết ra endorphin và enkephalin giảm đau ở tế bào. Tuyến vỏ thượng thận: ACTH (adrenosortico tropin hormon) tiết 3 loại corticoit ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN CÁC DẤU HIỆU STRESS Sinh dục: Estrogen, progesteron, andorsteron, giảm Zn+ (vô sinh)  Cấp: tiết mạnh tiêu thụ vitamin C10% tổng hợp cortisol. Phóng ra catecholamin chậm vài phút đầu và kéo dài. Glucocoticoit: đường, đạm, mở, chống viêm, chống dị ứng, chuyển hóa Coticoit khoáng: Chuyển hóa nước và chất điện giải ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN NGUYÊN LÝ PHÒNG NGỪA STRESS ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN QUÁ TẢI DƯỚI QUÁ TẢI TRÊN STRESS TỐI ƯU Thành tích thấp Thành tích tối ưu Thành tích thấp Chán nản Hoạt động Vắng mặt Lãnh đạm Thành tích cao Năng lượng cao Nhận thức sắc bén Bình tĩnh Mất ngủ Kích thích bức rứt Sai lầm gia tăng Khg quyết định được Sơ đồ stress do công việc Các biến cố chấn động/ cataclysmicevents Stressor mạnh, xảy ra đột ngột, ảnh hưởng đến nhiều người một lúc (thảm họa tự nhiên). Stress do các biến cố chấn động được chia sẻ bởi những người cùng cảnh ngộ; cho phép người ta nhận đuợc sự hỗ trợ xã hội và mối cảm thông trực tiếp, kịp thời. (Cumming, 1987; Pennerbake & Harber, 1993). ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Các stressor cá nhân Sự kiện trọng đại trong đời như việc mất người thân trong gia đình, bị đuổi việc, mà hậu quả tiêu cực tức thời sẽ nguôi ngoai đi theo thời gian. Trong một số trường hợp, tác động stress vẫn còn kéo dài. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Nền tảng là các rắc rối hàng ngày như kẹt xe, tạo sự bực bội nho nhỏ nhưng không để lại hiệu quả xấu về sau, trừ khi chúng tiếp diễn hay kết hợp với các tác nhân gây stress khác. vấn đề dài hạn, mãn tính sự bất mãn về trường học hay việc làm, dính vào quan hệ khổ sở, sống trong những nơi đông đúc hạn chế tính riêng tư, Các trục trặc sức khỏe có liên quan đến các rắc rối hàng ngày: cảm cúm, đau cổ, nhức đầu và đau lưng (DeLongis, Folkman, & Lazarus, 1988; Jones, Brantley, & Gilchrist, 1988; Kohn, Lareniere, & Guevich, 1991). ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Các yếu tố kích thích/uplift: sự kiện tích cực nhỏ nhặt khiến cho người ta cảm thấy thoải mái, dễ chịu. Điều thú vị ở đây là càng trải nghiệm nhiều các yếu tố kích thích thì các triệu chứng tâm lý kể lể về sau càng ít. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN  Stress thành công nhất có kiểu người đối phó dũng cảm: một đặc điểm nhân cách có tỷ lệ dính bệnh đến stress hơn, cam kết/ commitment, thách thức/ chanllenge kiểm soát/ control. (nguồn : Kobasa, 1979; Gentry & Kobasa, 1984). ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN sự phơi nhiễm không ngừng đối với stress làm giảm sút toàn bộ chức năng sinh học của cơ thể (vì hormone tiết ra liên tục). dễ nhiễm bệnh hơn khi sự đề kháng vi trùng bị giảm sút (Kiecolt-Glaser& Glaser, 1986; Schneiderman, 1983; Cohen, Tyrrell, & Smith, 1993). nhiều cơn đau nhức nhỏ hơn có thể là nguyên nhân hoặc trở nên tồi tệ hơn do stress: đau lưng, tim, da nổi mụn, khó tiêu, mệt mỏi và táo bón, thậm chí, liên quan đến cảm cúm thông thường nữa. (Brown, 1984; Cohen, Tyrrell, & Smith, 1993). phổ biến nhất là loét/ ulcer, hen suyễn/ asthma, viêm khớp/ arthitis, huyết áp cao/ high blood pressure và eczema. (Shorter, 1991). quá nhiều stress mới -quá khứ yếu (Echenrode, 1984; Glaser & Kiecolt-Glaser, 1994; Avision & Gotlib, 1994). ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN  1. Tập trung chủ yếu vào một loại tình huống hay kích thích gây stress đối với người bị phơi nhiễm/ expose thuộc phạm vi nhỏ hay lớn trong tiến trình đời sống tự nhiên. Các kích thích hoặc tình huống này, gọi là “biến cố/ life event”, bao gồm trải nghiệm kết hôn, sinh con, ly dị và cái chết của một người thân yêu. 2. Giả định rằng, các biến cố gây stress giữ một vai trò trong bệnh căn/ etiology của các rối loạn tâm thể và tâm thần khác nhau; được thể hiện qua các cách tiếp cận lâm sàng và thực nghiệm. ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN Hans Selye (1956) stress là chuyện bình thường ở đời; nó là một phần tất yếu nảy sinh trong các họat động của con người chúng ta. Điều đáng nói là cái giá cao phải trả có thể gây thiệt hai bằng nhiều cách, tạo nên vô số hậu quả tâm sinh lý. Đáp ứng tức thì mang tính sinh lý, sự phơi nhiễm đối với stress làm tăng một số hormone của tuyến thượng thận/ adrenal glands, tim đập nhanh và huyết áp lên, những chuyển biến rõ rệt về mức độ truyền xung điện ở da. (Mason, 1975; Selye, 1976). Trên cơ sở ngắn hạn, những đáp ứng này có thể thích nghi được vì chúng sinh ra “đáp ứng khẩn cấp” do cơ thể chúng ta tự mình chuẩn bị phòng vệ bằng hoạt động của hệ thần kinh giao cảm/ sympathetic nervous system; những đáp ứng này cho phép chúng ta đối phó hiệu quả hơn với tình huống stress. Mô hình Hội chứng thích ứng chung (GAD: General Adaptation Syndrome) ĐẠI HỌC Y DƯỢC TPHCM LÊ MINH THUẬN