Bài giảng Đại cương nấm y học

ĐẠI CƯƠNG NẤM Y HỌC TS NguyÔn Ngäc San Mục tiªu học tập 1. Tr×nh bµy được đặc điểm sinh học của nấm. 2. Nªu vai trß y học của vi nấm. 3. Tr×nh bµy nguyªn tắc phßng chống bệnh nấm. ®¹i c­¬ng  Nấm (fungi): Những sinh vật có nhân thực (eukaryota). Có thành tế bào: giống thực vật  không vận động. Không có diệp lục tố: không tự tổng hợp chất hữu cơ. Sinh sản bằng bào tử: vô tính hoặc hữu tính  Nấm học: ngành khoa học chuyên nghiên cứu về nấm.  Nấm y học: NC nấm gây bệnh cho người (®® sinh học, vai trò y học, biện pháp chẩn đoán, phòng chống.). KÝCH TH­íc Một số loại nấm có kích thước lớn, có thể nhìn thấy bằng mắt thường (mộc nhĩ, nấm rơm). Một số có KT nhỏ, phải quan sát dưới kính hiển vi: vi nấm. H×NH THÓ • Cấu tạo: bộ phận dinh dưỡng và bộ phận sinh sản. • Bộ phận dinh dưỡng: nấm sợi và nấm men. Sợi: có vách ngăn: ®k < 5m. Tế bào tròn, bầu dục kích Sợi không vách ngăn: 5-10 m. thước vài đến vài chục m. H×NH THÓ • Bộ phận sinh sản: bào tử hữu tính và bào tử vô tính . Một số loại bào tử hữu tính: Bào tử đảm: Bào tử túi: Bào tử tiếp hợp: nấm đảm. nấm túi. nấm tiếp hợp. H×NH THÓ Một số loại bào tử vô tính: Ph©n lo¹i  TÝnh chất cã nh©n thực sự t¸ch vi nấm ra khỏi vi khuẩn; sự vắng mặt của diệp lục tố cũng đưa vi nấm ra khái c©y cỏ.  ­ớc tÝnh cã khoảng 1.500.000 loµi vi nấm, cã khoảng 400 loµi g©y bệnh cho người vµàđộng vật.  C¸c vi nấm g©y bệnh cã 4 ngµnh Zygomycota (nấm Tảo), Ascomycota (nấm Tói), Basidiomycota (nấm Đảm) vµ Fungi Imperfecti (nấm Bất Toµn). 1. ®Æc ®iÓm sinh häc DINH DƯỠNG Vµ CHUYỂN HO¸  Nấm lµ những sinh vật dị dưỡng.  Hệ thống men phong phó: Celluloza, Proteaza, Gelatinlaza, Trypsin, Catalaza, Oxydaza... tham gia chuyển hãa chất. Chóng tiết c¸c men nµy ra m«i trường, ph©n giải c¸c hợp chất phức tạp thµnh những hợp chất đơn giản để hấp thu.  Nấm dễ nu«i cấy, thường sử dụng m«i trường Sabouraud. NHIỆT ĐỘ, ĐỘ ẨM vµ pH  Ph¸t triển mạnh trong điều kiện nhiệt độ vµ độ ẩm cao  Bệnh nấm thường ph¸t triển mạnh ở những nơi cã nhiệt độ vµ độ ẩm cao.  pH: nấm ưa pH axit. Trong m«i trường axit nấm cã thể cạnh tranh hiệu quả với vi khuẩn. TỐC ĐỘ PH¸T TRIỂN  Ph¸t triển chậm hơn vi khuẩn: bệnh thường tiến triển chậm, khi nu«i cấy ph©n lập cần ức chế vi khuẩn bằng kh¸ng sinh hoặc tạo m«i trường axit.  Nấm kÝ sinh thường ph¸t triển chậm hơn nấm hoại sinh: khi ph©n lập nấm kÝ sinh thường cho actidion vµ m«i trường nu«i cấy nấm để ức chế nấm hoại sinh (Aspergillus, Cryptococcus nhậy cảm actidion). HIỆN TƯỢNG NHỊ THỂ Lưỡng h×nh – Dimorphism: Histoplasma capsulatum, Sporothrix schenkii, Penicillium marneffei ... Dạng sợi: khi hoại sinh hoặc Dạng men: khi ki sinh hoặc nuôi cấy ở nhiệt độ thường. nuôi cấy ở nhiệt độ 37 độ. HIỆN TƯỢNG BIẾN H×NH Hiện tượng biến h×nh (Pleomorphism) Xuất hiện ở một số loại nấm. ở m«i trường nu«i cấy l©u ngµy, hoặc nấm được cấy chuyển nhiều lần h×nh thể của nấm bị biến dạng chỉ cßn một đ¸m sợi tơ mµu trắng, kh«ng cßn c¸c cấu tróc đặc trưng, nªn kh«ng thể định loại được. SINH SẢN  Nấm sinh sản bằng bµo tử, sinh sản v« tÝnh hoặc hữu tÝnh.  C¸c bµo tử ph¸t t¸n thụ động theo giã, tồn tại trong đất, trªn c©y cối, gỗ mục...khi gặp điều kiện thuận lợi ph¸t triển thµnh nấm. NGUỒN NHIỄM NẤM  Nấm ngoại hoại sinh: phần lớn người nhiễm nấm từ ngoại cảnh: đất, trong kh«ng khÝ, trªn c©y cối: Aspergillus, Cryptococcus  Nội hoại sinh: Candida thường sống ở xoang tự nhiªn của người, g©y bệnh khi cã điều kiện.  KÝ sinh: kÝ sinh bắt buộc: Trichophyton rubrum, Vai trß chung cña nÊm Lợi Ých:  Do t¸c dụng ph¸ huỷ mạnh nªn nấm gióp tiªu huỷ r¸c vµ chất thải.  Nhiều loại nấm men được sử dụng trong c«ng nghiệp rượu, bia, b¸nh m×.  Một số nấm được dïng lµm thực phẩm hoặc sản xuất protein lµm thµnh thịt nh©n tạo.  Nhiều loại kh¸ng sinh được chiết xuất từ nấm. VÝ dụ: penicillin F từ Penicillium notatum, Vai trß chung cña nÊm T¸c hại:  Nấm g©y bệnh cho động vật, thực vật.  Nấm lµm hư hỏng lương thực, thực phẩm vµ rất nhiều vật dụng liªn quan đến đời sống con người như đồ hộp, vải, len, dụng cụ quang học... 2. Vai trß y häc G©y ®éc cho c¬ thÓ  Một số nấm khi ăn vµo sẽ bị ngộ độc cấp tÝnh như Mycetismus choleriformis, M. sanguinareus...  Một số nấm mốc sinh độc tố ngấm vµo thực phẩm, nếu ăn thực phẩm đã cã thể bị nhiễm độc hoặc bị bệnh: Aspergillus flavus sinh aflatoxin, độc tố này g©y ung thư gan thực nghiệm. G©y bÖnh  Bệnh vi nấm ngoại biªn (superficial mycoses).  Nấm da (dermatophytoses).  Bệnh nấm nội tạng (systemic mycoses). C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©Y BỆNH CỦA NẤM  Phần lớn nấm g©y bệnh cã tÝnh chất cơ hội.  C¸c yếu tố độc lực: enzym đặc biệt (nấm da cã keratinaza), độc tố (A.flavus sinh aflatoxin), cơ chế cơ học (nấm tãc), phản ứng viªm, miễn dịch dị ứng.  Đường nhiễm: h« hấp (Aspergillus), da (nấm da), niªm mạc (Candida), catheter (Candida, Malassezia), nội sinh (Candida). C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©Y BỆNH CỦA NẤM  Hướng tÝnh tổ chức: Aspergillus hay g©y bệnh ở phổi, Cryptococcus neoformans thường g©y bệnh ở hệ thần kinh, nấm da g©y bệnh ở m« keratin ho¸  Cơ chế bảo vệ của cơ thể: sự toµn vẹn của da niªm mạc, nhiệt độ cao trong cơ thể, hệ c¸c vi sinh vật hội sinh, khả năng thực bµo của đại thực bµo vµ BC đa nh©n. Miễn dịch đặc hiệu Ýt cã vai trß bảo vệ. C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©Y BỆNH CỦA NẤM C¸c yếu tố nguy cơ:  Sinh lÝ: trẻ em, người giµà, phụ nữ cã thai  Nghề nghiệp: n«ng d©n, c«ng nh©n nhµ m¸y l«ng vũ hay nhiễm Aspergillus  Tại chỗ: t×nh trạng tăng ngậm nước, dập n¸t m« ở những người thường xuyªn tiếp xóc với nước lµm tăng tỉ lệ nấm mãng do Candida C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©Y BỆNH CỦA NẤM  Bệnh lÝ toµn th©n: một số bệnh lÝ suy giảm sức đề kh¸ng của cơ thể: lao, ung thư, đ¸i đường, nhiễm HIV/AIDS  Ngoại sinh: dùng thuốc kh¸ng sinh, thuốc ức chế miễn dịch kÐo dµi 3. ChÈn ®o¸n Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n Dùa vµo c¸c yÕu tè sau:  L©m sµng: tuú vÞ trÝ g©y bÖnh.  Dịch tễ: phô thuéc nghề nghiệp, m«i tr­êng.  CËn l©m sµng: c¸c XN C¸c xÐt nghiÖm cHẨN ĐO¸N  XN trực tiếp (KOH, mực tầu).  XN giải phẫu bệnh lÝ (PAS, GMS...). C¸c xÐt nghiÖm cHẨN ĐO¸N  Cấy nấm: ®Ó định loại nấm.  Chẩn đo¸n huyết thanh miễn dịch.  G©y nhiễm động vật.  Sinh học ph©n tử. 4. ®iÒu trÞ 4. ®iÒu trÞ Nguyªn tắc: dựa vµo sinh th¸i của nấm, kết hợp chữa bệnh với phßng bệnh.  Ngăn ngừa sự ph¸t triển của nấm.  Thay đổi điều kiện m«i trường nơi nấm kÝ sinh.  Ph¸ bỏ trç b¸m: cạo r©u, cắt bỏ l«ng, tãc, mãng...  Diệt bào tử bằng những thuốc kh¸ng nấm.  Kết hợp điều trị với phßng bệnh nấm. C¸c thuèc chèng nÊm  Đ«ng y: một số thảo mộc: trầu kh«ng, bạch hạc, muồng tr©u, săng lẻ, cặn tinh dầu chµm...  T©y y:  Thuèc tại chỗ: ASA, BSI, Benzosali, Whitfield.  Thuèc toàn th©n: Griseofulvin, Amphotericin B, Nystatin, flucytosine... Thuốc mới: azole (biazole: Ketoconazole, Miconazole, triazole: Fluconazole, Itraconazole...), allylamine 5. Phßng chèng 5. phßng chèng bÖnh nÊm  Vệ sinh đề phßng nấm x©m nhập cơ thể: giữ g×n bảo vệ da, vệ sinh m«i trường.  Khống chế c¸c đường l©y lan của nấm: c¸ch li, tiệt khuẩn, xử lÝ chất thải của BN.  Điều trị triệt để BN.  N©ng cao thể trạng, hạn chế yếu tố thuận lợi (lạm dụng kh¸ng sinh, corticoit...), điều trị tốt c¸c bệnh mạn tÝnh, phßng nhiễm HIV...