Luận án Nghiên cứu đặc điểm hình thái và sinh thái của nhông cát leiolepis guttata (cuvier, 1829) trong điều kiện bán hoang dã tại huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận

lƣới. Vào mùa sinh sản ở các phần trên cơ thể nhƣ gốc đùi, sau hai hố mắt xuất hiện những vệt hồng. Màu sắc cơ thể nhông cát cái có các chấm ovan trên lƣng xếp liên tục nhạt màu và mờ hơn so với con đực, có hai sọc màu xám chạy dài từ sau tai đến gốc đùi. Dãi bên hông màu đen có các vệt trắn đục. Mặt bụng màu trắng đục. Vào mùa sinh sản các vệt màu hồng trên cơ thể không thấy xuất hiện. 40 Trong nghiên cứu của Timo Hartmann và cộng sự (2011)[45] thì L. guttata đực có cổ và phần trƣớc của cơ thể màu nâu với những đốm lớn màu hồng đỏ; phần sau của mặt lƣng và mặt trên của đuôi màu be với một mạng lƣới màu đen trung bình, đƣợc viền bởi một dải vây lƣng màu hồng; sƣờn màu đen hơi xanh với 7 thanh dọc, đôi khi bị gián đoạn; cổ bên màu nâu đỏ có đốm trắng; chân trƣớc sọc ngang màu đen và trắng; chân sau màu hồng với hoa văn màu đen có lƣới. Còn trong nghiên cứu của Đỗ Trọng Đăng (2017)[5] thì L. guttata đực có cổ và phần trƣớc của đầu có màu nâu nhạt với những điểm tròn lớn màu trắng; phần sau của lƣng và mặt trên của đuôi có hoa văn màu đen hình oval, tiếp giáp với sọc bên màu vàng nhạt; bên hông với 5 sọc màu xanh đen; chi trƣớc màu xanh đen; chi sau màu hồng với những hoa văn hình oval màu đen. Nhƣ vậy, trong nghiên cứu này thì nhông cát Leiolepis guttata tại thôn Hồng Chính, xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận đƣợc mô tả chi tiết hơn về sự thay đổi màu sắc cơ thể, chi trƣớc, chi sau, bụng, dải dọc bên lƣng, dải bên hông, dải liền sƣờn qua các giai đoạn và nhận thấy có sự biến dị màu sắc. 3.1.2. Đặc điểm trọng lƣợng sống và các tính trạng kích thƣớc cơ thể của nhông cát theo lứa tuổi và giới tính 3.1.2.1. Đặc điểm tính trạng trọng lượng của nhông cát Kết quả giá trị trọng lƣợng trung bình cân đƣợc cho thấy trọng lƣợng trung bình của nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 46,38g; 136,06g; 116,05g; 290,29g; 196,17g. Trong 100 mẫu nhông cát bắt đƣợc, trọng lƣợng nhẹ nhất ở từng đối tƣợng nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 21,25g; 83,48g; 68,98g; 168,37g; 120,62g. 41 Bảng 3.9. Đặc điểm trọng lƣợng của nhông cát L. guttata NC X ± SE (min – max) ĐHB X ± SE (min – max)v CHB X ± SE (min – max) ĐTT X ± SE (min – max) CTT X ± SE (min – max) Trọng lƣợng (g) 46,38 ± 21,81 (21,25 – 91,72) 136,06 ± 28,66 (83,48 – 193,0) 116,05 ± 21,46 (68,98 – 62,09) 290,29 ± 98,14 (168,37 -564,24) 196,17 ± 46,81 (120,62 - 281,39) Trong nghiên cứu của Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng (2009)[12] thì trọng lƣợng nhông cát con, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 19,5 ± 0,16; 48,5 ± 1,37; 47,1 ± 1,19. Với kết quả này cho thấy có thể nhông cát ngoài tự nhiên có trọng lƣợng nhẹ hơn nhiều so với nhông cát đƣợc nuôi trong điều kiện bán hoang dã, nghĩa là điều kiện môi trƣờng sống, chế độ dinh dƣỡng ảnh hƣởng rất lớn đến việc gia tăng kích thƣớc và trọng lƣợng của các cá thể nhông cát. Trong quá trình thu mẫu đã bắt đƣợc nhông cát đực có trọng lƣợng lên đến 564,24g, nhƣng về chiều dài thì đây chƣa phải là nhông cát đực có chiều dài lớn nhất nhƣ báo cáo bởi Timo Hartmann (2011)[45]. Điều này giúp kết luận rằng trọng lƣợng của nhông cát đực có thể đạt cao hơn 564,24g, thời gian sống và chế độ dinh dƣỡng sẽ ảnh hƣởng khá lớn đến trọng lƣợng của nhông cát đƣợc nuôi trong điều kiện bán hoang dã. 3.1.2.2. Đặc điểm tính trạng kích thước cơ thể của nhông cát Kết quả đo đƣợc cho thấy chiều dài cơ thể (dài thân + dài đuôi) của nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành trung bình lần lƣợt là 333,1 mm; 465,1 mm; 421,9 mm; 569 mm; 481,9 mm. Nhông cát con thu đƣợc nhỏ nhất có chiều dài cơ thể (dài thân + dài đuôi) là 210,5 mm; lớn nhất có chiều dài 453,7 mm. Có sự chênh lệch kích thƣớc lớn giữa các nhông cát con do chênh lệch nhau về tháng tuổi. Thời điểm thu mẫu là tháng 6, 7, 9, 10 nên có những nhông cát con đƣợc khoảng 1 tháng tuổi và cũng có những nhông cát con có thể đạt 6 tháng tuổi. 42 Bảng 3.10. Đặc điểm các tính trạng kích thƣớc của nhông cát L. guttata Tính trạng nghiên cứu NC X ± SE (min – max) ĐHB X ± SE (min – max) CHB X ± SE (min – max) ĐTT X ± SE (min – max) CTT X ± SE (min – max) Dài thân - SVL (mm) 104,6 ± 24,2 (35 – 144,2) 153,2 ± 11,2 (129,7 – 175,0) 145,3 ± 10,8 (122,0 – 163,2) 191,3 ± 17,8 (166,0 – 222,0) 168,7 ± 11,8 (151,0 – 197,0) Dài đuôi – TL (mm) 228,5 ± 37,0 (175,5 – 309,5) 311,9 ± 44,9 (176,0 – 372,0) 276,6 ± 48,8 (177,0 – 335,0) 377,7 ± 64,1 (211,7 – 497,0) 313,2 ± 39,2 (220,0 – 363,1) Đƣờng kính mắt – DO (mm) 5,1 ± 0,5 (4,1 – 5,8) 6,0 ± 0,6 (5,0 – 7,3) 6,1 ± 0,7 (5,1 – 7,6) 6,7 ± 0,6 (5,8 – 7,9) 6,4 ± 0,5 (5,6 – 7,2) Khoảng cách miệng – tai – HL (mm) 20,9 ± 2,9 (17,5 – 27,9) 27,6 ± 2,0 (23,5 – 30,5) 26,8 ± 1,6 (23,8 – 29,7) 33,8 ± 2,8 (30,6 – 39,7) 29,9 ± 1,9 (26,6 – 33,2) Rộng đầu – HW (mm) 16,7 ± 2,2 (13,4 – 21,6) 22,0 ± 1,5 (18,4 – 24,4) 21,2 ± 1,3 (18,2 – 25,0) 27,4 ± 2,7 (23,7 – 32,9) 24,0 ± 2,3 (21.6 – 29,7) Dài chi trƣớc – FLL (mm) 43,2 ± 6,7 (35,0 – 57,6) 61,1 ± 6,2 (50,5 – 75,0) 57,8 ± 4,1 (49,1 – 63,5) 74,4 ± 6,4 (65,0 – 85,7) 62,8 ± 6,5 (55,3 – 75,7) Dài chi sau – HLL (mm) 77,6 ± 12,2 (57,0 – 101,0) 107,0 ± 7,4 (92,6 – 120,0) 101,9 ± 6,7 (84,9 – 115,6) 127,6 ± 11,5 (101,7 – 150,1) 109,2 ± 8,4 (94,1 – 124,3) Dài nách – bẹn – FHD (mm) 58,9 ± 11,3 (44,0 – 87,4) 86,7 ± 8,3 (70,9 – 100,0) 83,1 ± 5,0 (72,2 – 91,7) 105,5 ± 7,7 (88,6 – 119,2) 95,3 ± 9,6 (79,6 – 112,2) Rộng đuôi – TW (mm) 12,7 ± 2,5 (9,5 – 16,8) 20,2 ± 2,0 (16,8 – 23,4) 18,1 ± 2,5 (10,6 – 21,1) 27,8 ± 4,1 (22,6 – 37,7) 22,1 ± 2,8 (16,8 – 26,5) Rộng bụng /dài bụng 0,50 ± 0,07 (0,41 – 0,61) 0,49 ± 0,05 (0,38 – 0,59) 0,49 ± 0,05 (0,35 – 0,60) 0,53 ± 0,05 (0,46 – 0,63) 0,52 ± 0,08 (0,32 – 0,65) Chiều dài cơ thể trung bình của nhông cát đực hậu bị và nhông cát cái hậu bị lần lƣợt là 465,1 mm và 421,9 mm. Nhông cát đực hậu bị nhỏ nhất dài 305,7 mm và nhông cát cái hậu bị nhỏ nhất dài 299 mm. Nhông cát đực hậu bị lớn nhất dài 547 mm và nhông cát cái hậu bị lớn nhất dài 498,2 mm. Đối với nhông cát trƣởng thành thì chiều dài cơ thể trung bình ở cá thể đực và cái lần lƣợt là 569 mm và 481,9 mm; trong đó nhông cát cái trƣởng thành có chiều dài nhỏ nhất là 371 mm và nhông cát đực trƣởng thành có chiều dài nhỏ nhất là 377,7 mm. Nhông cát cái trƣởng thành có chiều dài lớn nhất là 560,1 mm. 43 Theo nghiên cứu của Rochette và cộng sự (2010)[42] thì L. guttata đực lớn nhất có dài thân là 218 mm, còn trong nghiên cứu của Timo Hartmann và cộng sự (2011)[45] thì L. guttata đực lớn nhất có dài thân là 250 mm với tổng chiều dài là 730 mm. Còn trong nghiên cứu này L. guttata đực lớn nhất bắt đƣợc có dài thân là 222 mm với tổng chiều dài là 719 mm, nhƣ vậy vẫn chƣa đạt kích thƣớc lớn nhất so với báo cáo của Timo Hartmann (2011). So sánh số liệu nghiên cứu L. guttata thu đƣợc với các báo cáo của Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng (2009)[12] nghiên cứu tại ven biển Quy Nhơn – Bình Định và Đỗ Trọng Đăng (2017)[5] nghiên cứu ở Đèo Cù Mông – Phú Yên nhận thấy L. guttata thu đƣợc trong nghiên cứu này có kích thƣớc lớn hơn hẳn. Cụ thể, dài thân của L. guttata đực khảo sát đƣợc ở là 191,3 mm còn L. guttata ở Đèo Cù Mông (Đỗ Trọng Đăng, 2017)[7] lớn nhất là 163,4 mm và L. guttata ở ven biển Quy Nhơn – Bình Định (Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng, 2009)[12] là 127,8 mm. Dài đuôi của L. guttata đực (377,7 mm) trong nghiên cứu này cũng dài hơn rất nhiều so với L. guttata ở ven biển Quy Nhơn (238,4 mm). Cá thể L. guttata cái trong nghiên cứu này có dài thân là 168,7 mm, dài đuôi là 313,2 mm cũng lớn hơn nhiều so với nghiên cứu của Ngô Đắc Chứng và Nguyễn Thành Hƣng (2009)[12], chỉ có dài thân là 125,9 mm và dài đuôi là 242,5 mm. 3.1.3. Đặc điểm tính trạng số số vảy, số bản mỏng, số lỗ ở một số bộ phận cơ thể của nhông cát theo lứa tuổi và giới tính Số vảy môi trên ở nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 10,20 ± 0,68; 9,9 ± 0,99; 10,10 ± 1,04; 10,45 ± 0,92; 9,95 ± 0,74. Số vảy môi dƣới ở nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 11,95 ± 1,2; 11,60 ± 1,11; 12,00 ± 1,45; 12,55 ± 0,80; 12 ± 1,14. 44 Bảng 3.11. Đặc điểm các hình thái cơ thể của nhông cát L. guttata. Tính trạng nghiên cứu NC X ± SE (min – max) ĐHB X ± SE (min – max) CHB X ± SE (min – max) ĐTT X ± SE (min – max) CTT X ± SE (min – max) Số vảy môi trên (vảy) 10,20 ± 0,68 (9 – 12) 9,9 ± 0,99 (8 – 12) 10,10 ± 1,04 (8 – 11) 10,45 ± 0,92 (9 – 12) 9,95 ± 0,74 (8 – 11) Số vảy môi dƣới (vảy) 11,95 ± 1,2 (10 – 15) 11,60 ± 1,11 (9 – 14) 12,00 ± 1,45 (10 – 14) 12,55 ± 0,80 (11 – 14) 12 ± 1,14 (10 – 14) Số vảy dƣới đùi (vảy) 16,85 ± 1,15 (15 – 19) 17,65 ± 0,85 (16 – 20) 17,50 ± 2,6 (15 – 27) 18,00 ± 1,45 (16 – 21) 17,85 ± 1,42 (16 – 22) Số vảy bụng (vảy) 51,10 ± 4,94 (42 – 59) 54,20 ± 4,84 (44 – 60) 54,85 ± 6,09 (46 – 68) 55,80 ± 4,09 (50 – 64) 56,65 ± 3,80 (52 – 64) Số lỗ đùi (lỗ) 22,25 ± 1,48 (20 – 25) 22,25 ± 1,34 (20 – 25) 22,05 ± 1,69 (19 – 25) 21,85 ± 2,10 (18 – 26) 22,25 ± 0,99 (21 – 24) Số bản mỏng dƣới ngón I chi trƣớc (lf.I) 12,65 ± 0,73 (11 – 14) 12,15 ± 0,85 (11 – 14) 11,90 ± 0,89 (10 – 13) 12,20 ± 0,87 (10 – 14) 12,30 ± 0,78 (11 – 13) Số bản mỏng dƣới ngón IV chi trƣớc (lf.IV) 22,60 ± 1,2 (19 – 24) 22,10 ± 1,7 (19 – 26) 22,15 ± 1,15 (20 – 24) 22,40 ± 1,28 (20 – 25) 22,55 ± 1,2 (20 – 25) Số bản mỏng dƣới ngón IV chi sau (lh.IV) 39,90 ± 2,75 (34 – 46) 38,45 ± 3,37 (31 – 43) 37,40 ± 2,89 (30 – 41) 39,60 ± 2,42 (35 – 46) 39,15 ± 2,63 (34 – 44) So sánh với nhông cát trong nghiên cứu của Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng (2009)[12] thì nhông cát ở ven biển Quy Nhơn – Bình Định có số vảy môi trên ở nhông cát con, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 9; 9,04 ± 0,03; 9,06 ± 0,04; số vảy môi dƣới ở nhông cát con, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 10 ± 0,04; 10,3 ±0,07; 10,5 ± 0,04. Còn trong nghiên cứu của Đỗ Trọng Đăng (2017) thì nhông cát đực trƣởng thành ở Đèo Cù Mông – Phú Yên có số vảy môi trên là 12 -13; số vảy môi dƣới là 11 – 13. Số lỗ đùi đếm đƣợc trong nghiên cứu ở nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 22,25 ± 1,48; 22,25 ± 1,34; 22,05 ± 1,69; 21,85 ± 2,10; 22,25 ± 0,99. Nhông cát con, nhông cát đực trƣởng thành và nhông cát cái trƣởng 45 thành ở ven biển Quy Nhơn – Bình Định trong nghiên cứu của Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng (2009)[12] có số lỗ đùi lần lƣợt là 21,2 ± 0,10; 20,7 ± 0,12; 20,8 ± 0,13. Còn nhông cát đực ở Đèo Cù Mông trong nghiên cứu của Đỗ Trọng Đăng (2017)[5] có số lỗ đùi là 22 – 23. Đếm số bản mỏng dƣới ngón I chi trƣớc nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 12,65 ± 0,73; 12,15 ± 0,85; 11,90 ± 0,89; 12,20 ± 0,87; 12,30 ± 0,78. Số bản mỏng dƣới ngón IV chi trƣớc nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 22,60 ± 1,2; 22,10 ± 1,7; 22,15 ± 1,15; 22,40 ± 1,28; 22,55 ± 1,2. Số bản mỏng dƣới ngón IV chi sau nhông cát con, nhông cát đực hậu bị, nhông cát cái hậu bị, nhông cát đực trƣởng thành, nhông cát cái trƣởng thành lần lƣợt là 39,90 ± 2,75; 38,45 ± 3,37; 37,40 ± 2,89; 39,60 ± 2,42; 39,15 ± 2,63. 3.2. ĐẶC ĐIỂM SİNH THÁI NHÔNG CÁT TRONG ĐIỀU KIỆN BÁN HOANG DÃ 3.2.1. Đặc điểm chuồng nuôi Tập hợp các thông tin từ phiếu khảo sát nông hộ và quan sát trực tiếp nhận thấy các nông trại nuôi nhông cát có đặc điểm chuồng nuôi đƣợc minh họa ở bảng 3.12. Bảng 3.12. Đặc điểm chuồng nuôi nhông cát Các loài thực vật có trong chuồng nuôi bao gồm: mãng cầu (Annona squamosa L.), chùm ngây (Moringa oleifera), bụp giấm (Hibiscus sabdariffa), trứng cá (Muntingia calabura), sơri (Malpighia glabra), khế (Averrhoa 46 carambola), chuông vàng (Tabebuia aurea), một số loại cỏ (mọc nhiều vào mùa mƣa). Tiến hành đo nhiệt độ và độ ẩm tại phía trên hang nhông cát nhận thấy nhiệt độ thấp nhất tại thời điểm 7h là 24,7oC vào tháng 9 và nhiệt độ trung bình cao nhất tại thời điểm 13h cao nhất là 33,6oC vào tháng 6. Nhiệt độ có sự giảm nhẹ từ tháng 6 đến tháng 10. Bảng 3.13. Nhiệt độ, độ ẩm trung bình tại hang nhông cát Tháng 6 7 8 9 10 Nhiệt độ (oC) Thời điểm 7h 25,7 25,1 25,2 24,7 24,8 13h 33,6 33,1 31,9 31,8 33,3 Độ ẩm (%) 7h 87,8 86,9 87,8 86,4 88,4 13h 71,6 74,3 75,3 75,5 76,8 Độ ẩm trung bình cao nhất đo đƣợc lúc 7h là 88,4% vào tháng 10 và độ ẩm thấp nhất đo đƣợc lúc 13h là 71,6% vào tháng 6. 3.2.2. Một số loại thức ăn đƣợc nông dân sử dụng nuôi nhông cát Theo Ngô Văn Trí (2013)[16] thức ăn của nhông cát hoang dã khá đa dạng. Trong môi trƣờng tự nhiên, côn trùng - đặc biệt là dế và kiến - là thức ăn quan trọng chủ yếu đối với nhông cát, thực vật vẫn có vai trò quan trọng nhƣng thay đổi đáng kể tùy theo mùa. Trong điều kiện nuôi bán hoang dã thì thực vật (đặc biệt là hoa và lá) là nguồn thức ăn chính đối với nhông cát. Nghiên cứu thành phần thức ăn trong tự nhiên của nhông cát, Ngô Đắc Chứng, Nguyễn Thành Hƣng (2008)[11] cho biết thức ăn của nhông cát đực, nhông cát cái và nhông con trong tự nhiên có sự khác biệt, đƣợc giải thích do có sự khác nhau trong kĩ năng bắt mồi giữa nhông cát trƣởng thành và nhông cát con. Nhông cát đực trƣởng thành sử dụng đƣợc 15 loại thức ăn, nhông cát cái trƣởng thành sử dụng 14 loại thức ăn, nhông cát con sử dụng đƣợc 7 loại thức ăn. Trong nghiên cứu của Trần Tình và cộng sự (2015)[49] thì nhông cát tại Bình Thuận sử dụng đƣợc đến 91 loài thực vật và 22 loài động vật làm thức ăn. Loài thực vật thƣờng đƣợc nhông cát sử dụng làm thức ăn trong tự nhiên 47 gồm sam biển (Sesuvium portulacastrum L.), bồng bồng (Calotropis gigantea), dây mủ (Sarcostemma acidum), cúc mai (Tridax procumbens L.), thiết đinh lá bẹ (Markhamia stipulata), phong ba (Heliotropium foertherianum), móng bò Hậu Giang (Bauhinia bassacensis), rau đắng đất (Glinus oppositifolius), tơ hồng xanh (Cassytha filiformis), rau muống biển (Ipomoea pes-caprae L.), dây bình bát (Coccinia grandis L.), cam thảo dây (Abrus precatorius L.), mƣời giờ (Portulaca grandiflora), sim rừng (Rhodamnia rubescens), khoai lang (Ipomoea batatas L. Lamk.), khoai mì (Manihot esculenta Crantz), cà rốt (Daucus carota L.), cà chua (Lycopersicum esculentum Mill.), giá đậu xanh (Vigna radiata L. R. Wilczek), thơm dứa (Ananas comosus L. Merr.), dƣa hấu, dƣa hồng (Citrullus lanatus Thunb. Matsum. & Nakai), sắn nƣớc (Pachyrhizus erosus L. Urb.), bí đỏ (Cucurbita moschata Duch. ex Poiret), đu đủ (Carica papaya L.), khoai tây (Solanum tuberosum L.), khế (Averrhoa carambola L.), thanh long ruột trắng (Hylocereus undulatus Haw. Britton ex Rose), Điều (Anacardium occidentale L.), Các loài động vật nhông cát có thể sử dụng làm thức ăn nhƣ sâu bột (Tenebrio molitor), kiến (Formicidae), dế (Gryllulus chinensis), bọ cánh cứng (Melolonthinae sp.1), châu chấu (Acrididae), cào cào (Animalia), Phỏng vấn 4 chủ nông trại và quan sát trực tiếp, thống kê nhận thấy ngƣời dân thƣờng sử dụng 36 loài thực vật làm nguồn thức ăn cho nhông cát, chi tiết các loài đƣợc liệt kê ở bảng 3.10. Nguồn gốc thức ăn khá đa dạng, có những thực vật có sẵn tại khu vực nuôi, hoặc đƣợc thu gom - mua từ chợ, hái từ rừng gần nhà, hoặc trồng trong khuôn viên bên ngoài trang trại. Và tùy thuộc vào mùa thu hoạch nông sản mà thức ăn của nhông cát đƣợc cung cấp tƣơng ứng. Và đặc biệt nhông cát trong tự nhiên sử dụng côn trùng làm thức ăn, nhông cát hậu bị và trƣởng thành có thể ăn thịt con non. Bên cạnh các loài thực vật thì nông hộ thỉnh thoảng cũng bổ sung thêm thức ăn động vật cho nhông cát chủ yếu gồm sâu bột, dế, châu chấu và mối. Đặc biệt là nhông cát có thể sử dụng côn trùng chết làm thức ăn nên vào mùa 48 phát triển của côn trùng với số lƣợng lớn, nông dân đã tiến hành đông lạnh côn trùng để sử dụng dần cho nhông cát. Hình 3.9. Nhông cát đang ăn tại chuồng nuôi. (Ảnh: Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Bảng 3.14. Các loài thực vật chủ yếu đƣợc sử dụng làm thức ăn cho nhông cát STT Loại thức ăn Tên khoa học Bộ phận sử dụng 1 Rau muống biển Ipomoea pes-caprae (L.) R. Br 1818 Lá, hoa, thân 2 Rau muống Ipomoea aquatica Lá, hoa, thân 3 Dền tía (dền đỏ) Amaranthus tricolor Lá, thân 4 Chùm ngây Moringa oleifera Lá, hoa 5 Cải bắp Brassica oleracea Lá 6 Cải thảo Brassica rapa Lá 7 Tần ô, cải cúc Glebionis coronaria Lá, thân 8 Dây bình bát Coccinia grandis (L.) VOIGT, 1845 Lá, hoa, quả 9 Xà lách Lactuca sativa L. Lá 10 Rau sam Portulaca oleracea Hoa 11 Bông cải Brassica oleracea Bông, lá 12 Bồ ngót Nhật Dicliptera chinensis (L.) Ness Lá, hoa 13 So đũa Sesbania grandiflora Hoa 14 Bí đỏ, bí ngô Cucurbita moschata Duch. Ex Poiret Quả, hoa 49 Bảng 3.14. (tiếp theo) STT Loại thức ăn Tên khoa học Bộ phận sử dụng 16 Cà rốt Daucus carota subsp. sativus Củ 17 Cà chua Solanum lycopersicum Quả 18 Khoai lang Ipomoea batatas Lá, hoa, củ 19 Giá đỗ Vigna radiata (L.) R. WILCZEK 20 Đậu phộng Arachis hypogaea Hạt 21 Trái dứa (thơm) Ananas comosus (L.) MERR Quả 22 Bắp, ngô Zea mays Hạt 23 Dƣa leo Cucumis sativus L. Quả 24 Trứng cá Muntingia calabura Quả 25 Mít Artocarpus heterophyllus Múi mít, xơ mít 26 Khế Averrhoa carambola L. Hoa, quả 27 Chuông vàng Tabebuia caraiba (Mart.) Bủeau Hoa 28 Hoa giấy Bougainvillea spectabilis WILLD., 1799 Hoa 29 Phƣợng vĩ Delonix regia var. flavida Stehle Hoa 30 Hoa mƣời giờ Portulaca grandiflora Hoa, thân, lá 31 Dƣa hấu Citrullus lanatus (THUNB.) MATSUM. & NAKAI Quả 32 Đu đủ Carica papaya L. Quả 33 Thanh long Hylocereus undatus Quả 34 Sơ ri Malpighia glabra L., 1753 Quả 35 Xoài Mangifera indica L. Quả 36 Điều (Đào lộn hột) Anacardium occidentale L. Quả 3.2.3. Tập tính s nh học nhông cát trong điều kiện bán hoang dã Quan sát khi ra khỏi hang Nhông cát có tính cạnh tranh cao nên phân bố trong chuồng nuôi một cách đồng đều, mỗi hang chỉ có một cá thể. Nhông cát rất cảnh giác nên có thể mất gần 1 giờ để quan sát xung quanh trƣớc khi ra khỏi hang kiếm ăn, phơi nắng hay bắt cặp giao phối. Đầu tiên nhông cát ló đầu ra nghe ngóng và quan sát sau đó nhích từ từ cơ thể ra khỏi hang. Nhông cát có thể giữ im một tƣ thế rất lâu và không di chuyển quá xa hang của mình, bán kính chỉ khoảng 2 – 5m. 50 Xung đột giữa các cá thể nhông cát Nhông cát khá hung hăng và độ hung hăng tăng theo tuổi, nhông cát đực có sự hung hăng cao hơn nhông cát cái. Việc cắn nhau xảy ra giữa các nhông cát con với nhau, nhông cát hậu bị với nhau, nhông cát trƣởng thành với nhau, và cả giữa nhông cát trƣởng thành với nhông hậu bị và nhông cát con. Hình 3.10 và hình 3.11 cho thấy biểu hiện giữa nhông cát với nhau khi có xung đột, nhông cát sẽ phùng da phần cổ dƣới, phát ra âm thanh đe dọa, sau đó bạnh sƣờn, nghiêng mình, sử dụng 2 chân cùng một bên để di chuyển xoay vòng quanh đối thủ kèm theo âm thanh đe dọa phát ra từ miệng, chúng dùng miệng để cắn nhau. Hình 3.10. Biểu hiện của nhông cát khi xung đột (Ảnh : Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Hình 3.11. Biểu hiện của nhông cát khi hăm dọa nhông cát khác dƣới hang. (Ảnh : Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Khả n ng đứt đuôi Nhông cát có khả năng đứt đuôi để trốn thoát kẻ thù và sau một thời gian sẽ mọc lại đoạn đuôi mới. Tuy nhiên đoạn đuôi mới có chiều dài ngắn hơn và màu sắc không giống nguyên thủy, các đốm trên đuôi gần nhƣ mất hẳn (hình 3.12 - phải). 51 Hình 3.12. Nhông cát bị đứt đuôi (trái) và đuôi mọc lại sau khi đứt (phải) (Ảnh: Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Hiện tượng n thịt con non Nhông cát hậu bị và nhông cát trƣởng thành săn bắt nhông cát con làm thức ăn nếu sống chung trong một sinh cảnh. Do đó, các nông dân đều phải canh để bắt nhông cát con ra khỏi chuồng nhông cát trƣởng thành. Hình 3.13. Hiện tƣợng ăn thịt con non ở nhông cát. (Ảnh : Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Hoạt động theo ngày, m a của nhông cát Quan sát trực tiếp nhông cát trƣởng thành tại nhà ông Trần Văn Đông nhận thấy nhông cát hoạt động vào ban ngày khi có nắng lớn, ít dông gió. Trong thời gian hoạt động nhông cát sẽ phơi nắng, tìm kiếm thức ăn, bắt cặp giao phối. Thức ăn đƣợc nông dân để vào chuồng nuôi trƣớc 7h trên các máng ăn. Trong quá trình nuôi theo thời gian lâu dài, nông dân nhận thấy nhông cát có nhu cầu nƣớc rất ít, chủ yếu hấp thụ nƣớc có trong thức ăn, nên không để máng nƣớc trong chuồng nuôi. 52 Vào những ngày hoạt động nhông cát ăn nhiều để tích trữ mỡ, sử dụng cho những ngày không hoạt động. Lƣợng thức ăn các nông hộ sử dụng có khi đến 8-10kg/ngày. Quan sát và đếm số cá thể hoạt động tại các thời điểm từ 7h đến 17h nhận thấy thời điểm hoạt động nhiều nhất trong ngày là từ 10h đến 14h (hình 3.3). Nhông cát con có thời gian hoạt động sớm hơn so với nhông cát trƣởng thành. Hình 3.14. Số cá thể nhông cát hoạt động tại 1 điểm nghiên cứu trong những thời điểm khác nhau trong ngày. Vào cuối ngày khi nhông cát không hoạt động, chúng chui xuống hang và dùng cát lấp miệng hang lại. Hình 3.15. Hang nhông cát đƣợc lấp vào cuối ngày. (Ảnh: Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Những ngày có gió lớn hoặc mƣa thì nhông cát không hoạt động. Phỏng vấn 4 hộ nuôi nhông cát về hoạt động mùa thì đƣợc biết nhông cát hoạt động theo 2 khoảng thời gian rõ rệt: thời gian hoạt động (từ tháng 4 đến tháng 10) và thời gian trú lạnh (từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau) – hoạt động rất ít. 53 Mùa hoạt động của nhông cát từ tháng 4 đến tháng 10 có điều kiện nhiệt độ môi trƣờng từ 27 – 38oC, nhiệt độ mặt đất từ 27 – 39oC và độ ẩm từ 30 – 80%. Khoảng thời gian từ tháng 6 đến tháng 8 là lúc các hoạt động của nhông cát diễn ra mạnh nhất, số cá thể nhông cát ra khỏi hang nhiều nhất, nhông cát cũng lột xác nhiều lần để tăng trƣởng về kích thƣớc, trọng lƣợng và bắt cặp - giao phối. Vào mùa trú lạnh, nhông cát hoạt động rất ít, phần lớn các hang nhông cát lấp kín từ 2 đến 2,5 tháng (tháng 12 đến tháng 2 năm sau). Một số ít không lấp kín trong thời gian dài liên tục, chúng có di chuyển ra khỏi hang nhƣng không thƣờng xuyên, thời gian ra khỏi hang cũng ít hơn. Hiện tượng lột xác của nhông cát Theo Cao Tiến Trung (2009)[2] thì hiện tƣợng lột xác là hoạt động sinh lí bình thƣờng để tăng trƣởng ở nhông cát. Trong giai đoạn ngủ đông nhông cát không lột xác. Tần số lột xác ở nhông cát trung bình 7 – 8 lần/năm. Sau mỗi lần lột xác, nhông cát tăng trƣởng về trọng lƣợng và kích thƣớc cơ thể. Quan sát trực tiếp hiện tƣợng lột xác của nhông cát tại bốn nông trại, nhận thấy nhông cát lột xác theo thứ tự từ phần đầu, phần bụng, các chi và phần đuôi - chúng thƣờng tìm các gốc cây, mõm đá, bờ tƣờng hoặc nền đất cứng để cọ xát để da bong ra từng mảng. Nhông cát con và nhông cát hậu bị có số lần lột xác nhiều hơn so với nhông cát trƣởng thành. Điều này giúp cho nhông cát chƣa trƣởng thành có tốc độ tăng trƣởng nhanh hơn các cá thể trƣởng thành. Phỏng vấn chủ trang trại và quan sát trực tiếp nhận thấy quá trình lột xác có thể chia thành 3 giai đoạn: chuẩn bị lột xác, lột xác và sau lột xác. 54 Hình 3.16. Lột xác ở đầu, chi sau của nhông cát con (trái) và lột xác ở đuôi, thân của nhông cát hậu bị (phải). (Ảnh: Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Giai đoạn chuẩn bị lột xác kéo dài từ 3 – 6 ngày. Màu sắc cơ thể chuyển tối, nhông cát ít ăn, ít hoạt động (mỗi ngày nó chỉ ra ngoài 1 – 2 giờ). Chúng chủ yếu nằm trong hang, cơ thể phát ra mùi hôi nhƣ kiểu xác thối. Giai đoạn lột xác thƣờng kéo dài từ 7 – 10 ngày. Khi đó, nhông cát loại bỏ lớp biểu bì ngoài cùng, bắt đầu từ phần đầu xuống đến hết phần đuôi và lột từng mảng nhỏ. Hình 3.17. Sự thay đổi màu sắc của nhông cát trƣởng thành trƣớc và sau khi lột xác. Cái (trên) - Đực (dƣới). (Ảnh: Nguyễn Thị Minh Phƣơng) Giai đoạn sau lột xác thường kéo dài 20 – 31 ngày, tính từ lúc hoàn thành lột xác trước đến lần lột xác tiếp theo. Sau khi lột xác màu sắc cơ 55 thể sáng – rõ và đẹp hơn (hình 3.17), nhô