Luận văn Di tích bến cống cái trong hệ thống thương cảng Vân Đồn (Quảng Ninh)

ắng, ngọc, nâu, hoa nâu, hai màu men. Có số lượng và loại hình đa dạng nhất, gồm bát, đĩa, âu/liễn, bình/vò, thạp, chậu. Hầu hết các mảnh trong nhóm gốm men trắng, trừ nhóm ve lòng chiếm tỉ lệ nhỏ, đều thuộc thời Trần, thế kỷ XIII-XIV. Các dòng men nâu, hoa nâu, hai màu men đều mang các đặc điểm men và kĩ thuật tạo tác thời Trần. Các hiện vật sử dụng kỹ thuật nung đơn chiếc va đa chiếc. Các mảnh đáy đặc nung đơn chiếc là chủ yếu. Kiểu đáy bằng được nung đơn chiếc đối với các loại hình có kích thước lớn như âu lớn, thạp, bình/vò. Loại hình âu nhỏ, đĩa nhỏ sử dụng bột chống dính hoặc con kê có mấu để xếp nung, cá biệt một số nung đơn chiếc. Chân đế vành khăn sử dụng kỹ thuật chống dính khi nung như dùng bột chống dính, con kê có mấu và các mảnh nung đơn chiếc (Pl 42-47). Các hiện vật có vòng tròn chống dính trong lòng, rộng, nông, khá giống kiểu cạo ve lòng nhưng độ rộng không đều, không quy chuẩn, chân đế mặt cắt hình chữ nhật, khá cao, chủ yếu trong nhóm gốm men ngọc, có niên đại giữa TK XIII, giai đoạn này số lượng hiện vật không nhiều. Tuy nhiên nhóm hiện vật có kỹ thuật nung sử dụng bột chồng dính để lại dấu vết là các vòng tròn chống dính trong lòng, một số mảnh còn bột chống dính ở vành đế, và chân đế thấp, vành đế được cắt vát, được phát hiện nhiều ở hố H5, từ L5b – L8.F4 có niên đại cuối thế kỷ XIII – đầu thế kỷ XIV, số lượng khá nhiều 151 mảnh của dòng men trắng, ngọc, nâu (đợt khai quật tháng 8 năm 2016) (Pl 43, 44; Pl 45-h1,2; Pl 46-h4). Sang TK XIV, kỹ thuật sử dụng con kê có mấu trở nên 39 phổ biến, con kê có kích thước nhỏ, loại 3-5 mấu, chân đế được cắt gọt cẩn thận, tạo mặt cắt hình thang (Pl 45-h3). Các trang trí hoa văn ở bên trong hoặc bên ngoài. Ở nhóm men trắng, motip hoa văn rất đa dạng, bên trong chủ yếu in nổi, in chìm hoặc dùng que tạo hoa văn dưới men tạo motip hoa lá, sóng nước, đường gờbên ngoài thường cạo thân dọc tạo cánh hoa cúc nhỏ, hoặc cắt thân tạo cánh sen, kiểu tạo hoa văn này tương tự kỹ thuật tạo hoa văn của các hiện vật trên dòng men ngọc nhạt Trung Quốc. Với nhóm gốm men ngọc, đặc biệt có nhiều mảnh hoa văn cho thấy bị vỡ ra từ một hiện vật, được trang trí bằng khuôn in trong, có kỹ thuật tương tự gốm lò Yaozhou [50, tr.681]. Tuy nhiên các mảnh vỡ nhỏ có xương mỏng, chất lượng không cao, nét in khuôn không sâu, thanh mảnh. Đây có thể là loại gốm theo truyền thống Yaozhou nhưng là sản phẩm được sản xuất ở Việt Nam, có thể ở ngay vùng Quảng Ninh. Chất lượng xương và men không cao như các sản phẩm chính gốc. Bảng 2.2: Niên đại nhóm gốm men Việt Nam trong đợt khai quật tháng 8/2016 Khung niên đại Men trắng Men ngọc Men nâu Gốm hoa nâu Hai màu men Gốm hoa lam Tổng TK XIII-XIV 1117 69 66 10 4 1266 TK XV-XVI 8 115 123 TK XVII-XVIII 14 164 178 TK XIX-XX 94 94 KXĐ 1303 1303* Tổng 2442 69 66 10 4 373 2964  Ghi chú: Các mảnh thân và miệng vỡ nhỏ, bị tác động bởi nước mặn làm biến dạng màu men và bị bào mòn nên không phân loại được 40 a b c d e f g Hình 2.2: Diễn tiến niên đại gốm men Việt Nam thời Trần (Ả: Lê Thị Liên) a. Giữa TK XIII; b, c. Cuối thế kỉ XIII – đầu thế kỷ XIV; d,e. Đầu thế kỷ XIV; f, g. Cuối thế kỷ XIV Nhìn chung, gốm Việt Nam có mặt trong di tích chủ yếu là những sản phẩm thời Trần, đặc biệt là trong hố 16TS1, TS3, TS4, các lớp dưới hố 16SH.H3, H5. Có sự tập trung lớn của các mảnh có kỹ thuật xếp nung và cắt chân đế được Noriko xác định vào giai đoạn cuối thế kỉ XIII – đầu thế kỷ XIV [73, tr.469]. 41 + Niên đại thời Lê, TK XVI-XVIII Dòng gốm hoa lam và một số mảnh gốm men trắng dùng kỹ thuật xếp nung ve lòng có niên đại muộn hơn các kỹ thuật tạo tác khác, khoảng thế kỷ XV-XIV và XVII-XVIII, xuất lộ với số lượng nhỏ, chủ yếu có mặt trong các lớp trên, khu vực xáo trộn (Bảng 2.2). Loại hình chủ yếu là bát, đĩa. Sử dụng kỹ thuật nung đa chiếc bằng cách cạo thân tạo ve lòng và số ít các mảnh nung đơn chiếc. Các mảnh có chân đế vành khăn, kiểu đế thụt, mép cắt phẳng thường đi kèm với kỹ thuật nung ve lòng, chân đế thấp. Vẽ hoa lam các motip hoa lá và đường chỉ lam, có niên đại TK XV-XVIII (Pl 48-h1). Các mảnh chân đế được cạo khá tròn, thấp, xương xốp, màu nâu, vàng sẫm lẫn nhiều sạn. Hoa văn trang trí đơn điệu, vẽ các chấm tròn màu nâu, có niên đại TK XVII-XVIII (Pl 48-h2,3; Pl 49-h1). + Niên đại thời Nguyễn, TK XIX-XX Số lượng các mảnh không nhiều, xuất lộ ở các lớp trên và trong các di tích hố đất đen bị xáo trộn của hố khai quật. Các mảnh gốm hoa lam có men trắng, bóng, xương khá đanh, mịn, chân đế mỏng, cao. Hoa văn vẽ sắc, môtip chủ yếu là hoa lá (Pl 49-h2). 2.2.1.2. Gốm men Trung Quốc Tổng số 1393 hiện vật gốm men Trung Quốc, thu thập được qua các năm 2014-2017, chiếm 4,7% trong tổng số hiện vật. Năm 2014 phát hiện được 13 mảnh ở trên vách tây đường vào nhà máy rác; đợt khảo sát năm 2016 phát hiện được 149 mảnh trong các hố 16SH.TS1, TS3; đợt khảo sát năm 2017 phát hiện được 23 mảnh, xuất lộ lác đác ở các hố 17TS1, TS2, TS3. Đợt khai 42 quật năm 2016 có 1208 mảnh (trong đó có 1 bát sưu tầm trong nhà dân) xuất lộ chủ yếu ở các lớp từ L5b của hố 16SH.H5và (Pl 6). Có bốn dòng men chính là gốm men trắng mang đặc trưng của gốm lò Định hoặc truyền thống gốm lò Định, men trắng, bóng, bám chắc, xương đanh. Gốm men ngọc đa dạng về màu men, niên đại và xuất xứ. Gốm men nâu cũng có 3 màu men khác nhau, cho thấy có sự khác nhau về niên đại và nguồn gốc. Gốm hoa lam, số lượng ít, vẽ hoa lam trên nền men trắng, bóng (Biểu đồ 2.3; Bảng 2.3). Vì các đợt khảo sát năm 2014, 2016, 2017 không phân loại theo dòng men nên chỉ dùng kết quả của đợt khai quật năm 2016. Biểu đồ 2.3: Tỷ lệ các dòng gốm men Trung Quốc trong đợt khai quật tháng 8/2016 - Về gốm men trắng (Pl 50, 51) Tổng số 379 mảnh (chiếm 31,5% trong tổng số gốm men Trung Quốc), về cơ bản có 2 nhóm: Nhóm 1 là loại men trắng tinh hoặc hơi ánh xanh, 43 xương đanh, mịn, gõ có tiếng kêu lanh lảnh; Nhóm 2 là loại men màu trắng ngà hoặc xanh nhạt, rạn. Chúng có đặc điểm chung về loại hình, kỹ thuật tạo dáng và kỹ thuật nung: Kiểu miệng loe xiên, mép cạo chống dính trong kỹ thuật nung úp miệng xuất hiện ở dòng sứ men trắng cả ở Trung Quốc và Việt Nam, của loại hình bát/đĩa là chủ yếu. Các đường cạo men ở gốm men Trung Quốc sắc sảo và vuông vắn hơn. Các mảnh đáy bằng của loại hình âu/hộp nhỏ thể hiện kỹ thuật nung đơn chiếc. Chân đế vành khăn có kiểu đế rất thấp, được chế tác bằng khuôn. Đây là điểm đặc trưng của đồ sứ men trắng Trung Quốc trong đợt khai quật này, dựa vào các hiện vật còn dáng có thể xác định kiểu chân đế này kết hợp với kiểu miệng loe xiên, mép cạo chống dính thuộc loại hình đĩa. Dựa vào chất liệu, màu men và kỹ thuật chế tác, xác định đây là nhóm gốm men cao cấp. Nhóm 1 có thể thuộc lò Định và có chất lượng của loại gốm Bạch Định. Nhóm 2 vẫn thuộc truyền thống gốm lò Định nhưng chưa rõ được sản xuất cùng một khu vực hay ở nơi khác. Mặc dù gốm lò Định được sản xuất trong một thời gian dài từ thế kỉ VIII-XIV, với thế kỉ XI là thời kì phát triển nhất. Trong bối cảnh di tích Sơn Hào, có thể định khung niên đại cho nhóm này vào thế kỷ XI-XII. Sự có mặt với số lượng khá lớn của dòng gốm cao cấp này ở các hố 16SH.H4, H5 và TS8 và sự có mặt của các hiện vật vỡ lớn, còn nhận được dáng ở những lớp sâu nhất của hố cho thấy có khả năng “đã có khu vực cư trú của tầng lớp trên hoặc thương nhân giàu có trong khu vực này vào thời kỳ Lý- Trần” [57, tr.682]. - Về gốm men ngọc Các dòng men ngọc chiếm số lượng lớn nhất trong số các dòng gốm sứ Trung Quốc được phát hiện, chiếm 56%. Tuy nhiên, tính khác biệt về chất liệu xương, các tạo chân đế, các dấu vết thể hiện kỹ thuật xếp nung, kiểu con 44 kê, màu và độ bóng của men, cho thấy chúng là sản phẩm của nhiều địa phương khác nhau và được sản xuất vào nhiều giai đoạn khác nhau. Về loại hình và kỹ thuật chế tác: các kiểu miệng của nhóm men ngọc không đa dạng, chủ yếu là miệng loe trơn và loe bẻ. Kiểu miệng có các đường cạo men chống dính rất ít. Không có kiểu đáy đặc, đáy bằng cũng khá ít. Những mảnh đáy bằng chủ yếu thuộc loại hình âu, lọ, sử dụng kỹ thuật nung đơn chiếc là chính. Chân đế vành khăn có số lượng nhiều hơn đáy đặc, có hai kỹ thuật xếp nung đơn chiếc và đa chiếc. Đối với kỹ thuật nung đơn chiếc có kiểu chân đế khác biệt là loại chân đế gần đặc, cắt nham nhở, lồi lõm, ít cạo sửa, chỉ có 3 mảnh, nhiều nhất là kiểu chân đế được tu chỉnh, có mặt cắt hình chữ nhật. Đối với kỹ thuật nung đa chiếc, sử dụng bột chống dính, con kê có mấu và ve lòng trong đó ve lòng có số lượng ít nhất, đường ve lòng ở nhóm men này nông, hẹp, chân đế được cắt gọt cẩn thận, phẳng, tạo mặt cắt hình chữ nhật và hình thang. Không có kiểu chân đế in khuôn như nhóm men trắng [57, tr.683]. Hoa văn trang trí: chủ yếu là khắc thân tạo cánh sen, đặc biệt là nhóm men ngọc nhạt (nhóm 4), đây là điểm đặc trưng của nhóm này. Ngoài ra có một số kỹ thuật tạo hoa văn như vẽ dưới men, in khuôn và dùng que nhiều răng tạo sóng nước. Niên đại: Sự khác biệt về màu men, chất liệu, kỹ thuật tạo tác đã khiến cho nhóm men ngọc có sự đa dạng về nguồn gốc và niên đại. Có 6 nhóm men ngọc: Nhóm 1 là dòng men ngọc xám hoặc xanh nhạt (3 hiện vật). Nhóm này có số lượng rất ít, có thể là sản phẩm của khu vực phía nam Trung Quốc hoặc có thể được sản xuất tại địa phương. Tuy nhiên chưa xác định được thuộc lò 45 nào. Nhóm 1 có thể có niên đại sớm hơn so với các nhóm khác, thế kỉ IX-X (Pl 52-h1,2). Nhóm 2 là dòng men ngọc xám xanh hoặc xám vàng/nâu (45 hiện vật). Chỉ có mặt ở hố H5, tập trung nhất trong lớp 5b và lớp 6 và một vài mảnh trong hố TS8. Nhóm 3 là dòng men ngọc xám, mỏng, không bóng (53 hiện vật). Các mảnh của hai nhóm này thuộc các lò khác nhau của truyền thống gốm men ngọc Nam Tống, tiếp tục phát triển đến thời Nguyên, niên đại thế kỉ XII-XIII (Pl 52-h3). Nhóm 4 là dòng men ngọc nhạt hoặc màu xanh ghi nhạt men bóng, khá mỏng, bám chắc (364 hiện vật), có mặt tập trung nhất trong hố H5 và có mặt rải rác trong các hố H3, H4, TS8. Dựa vào việc so sánh màu men, kiểu miệng và kỹ thuật tạo hoa văn của nhóm 4 với hiện vật được tìm thấy trong tàu chiến quân Mông - Nguyên bị đắm tại vùng biển Takashima, tỉnh Nagasaki, Nhật Bản, có thể nhận định nhóm này có niên đại khoảng thế kỉ XIII [3, tr.69] (Pl 53-h1,2,3). Nhóm 5 là dòng men dày, xanh bóng (126 hiện vật). Nhóm này có xương đanh chắc, mịn, men phủ dày; Nhóm 6 là dòng men dày, xanh sẫm (85 hiện vật). Nhóm này có xương và độ dày men tương tự nhóm 5 nhưng độ bóng không bằng. Các nhóm 5 và nhóm 6 có mặt ở hầu hết các hố thăm dò và khai quật, tập trung nhất trong hố H5, lớp 5a,b.Các mảnh của hai nhóm này có kỹ thuật tạo tác giống nhau, đều là các mảnh men ngọc cao cấp, men dày, xương đanh. Nhóm 5 có thể thuộc dòng sứ celadon Long Tuyền, niên đại thế kỉ XIII-XIV. Nhóm 6 vẫn thuộc dòng sứ celadon Long Tuyền, nhưng có thể khác về nơi sản xuất và niên đại, có thể nằm trong khung niên đại này hoặc muộn hơn (Pl 53-h4). 46 Nhìn chung nhóm gốm men ngọc Trung Quốc có nguồn gốc từ các lò Định, Long Tuyền, niên đại sản xuất khá dài, từ thế kỷ IX đến thế kỷ XIV hoặc muộn hơn. - Về gốm men nâu Dòng gốm này có mặt không nhiều và chỉ phát hiện được trong các hố H4, H5 và TS8. Tuy nhiên, những khác biệt khá lớn về màu sắc, độ bám và độ bóng của men, dấu vết kỹ thuật xếp nung, loại hình và kỹ thuật tạo dáng, cho thấy chúng thuộc nhiều nguồn gốc khác nhau. Nhóm 1: men nâu vàng, có số lượng rất ít trong hố H5. Đáng chú ý, một hiện vật gần nguyên có mặt trong lớp 8. Những mảnh tương tự cũng đã được phát hiện trong lớp sâu nhất của hố kiểm tra 16SH.TS1. Chưa rõ nguồn gốc của dòng gốm này. Nhóm men này có thể có niên đại sớm nhất, thế kỷ IX-X (Pl 54-h1). Nhóm 2: men nâu đen hoặc nâu hồng sẫm, có kiểu con kê hình tròn, to, thô tương tự loại hình gốm ở lò Nghiêm Quan huyện Hưng An và lò Nam Lập Xung, huyện Liễu Giang và nhiều lò khác thuộc tỉnh Quảng Tây, niên đại thế kỷ XI-XII [103, tr.358-359] (Pl 54-h2,3). Nhóm 3: men nâu đen đáy hẹp, bát dáng chiết yêu (Pl 55), cũng có loại hình tương tự như các sản phẩm được phát hiện ở các lò thuộc tỉnh Quảng Tây, đồng thời rất gần gũi với loại hình bát uống rượu gốm men nâu dòng gốm Kiến (Jian ware) của vùng Phúc Kiến, sản xuất trong khoảng thế kỉ X- XIII. Loại gốm này được cho là thuộc loại hình bình dân. Tuy nhiên, những sản phẩm cao cấp cũng được sản xuất và xuất khẩu, với những màu men pha trộn đặc sắc, đặc biệt là màu men pha xanh đen kiểu “lông thỏ”, rất được người Nhật ưa chuộng trong trà đạo [105, pg.188, Pl. 6.1; 103, pg.114, Pl.109, 111]. Các di vật phát hiện ở Sơn Hào phần lớn có thể thuộc loại bình dân, với 47 các kiểu chân đế cắt thô phác, kiểu vành khăn chưa phát triển. Tuy nhiên một số mảnh có men bóng màu xanh pha đen kiểu “dao biến dầu” rất đáng chú ý. Như vậy, có thể thấy nhóm gốm men nâu đen (nhóm 3) ở Sơn Hào chia sẻ những đặc điểm chung của các lò nam Trung Quốc thời kì Nam Tống. Tuy nhiên, như GS.Yamamoto Tatsuro nhận xét cho nhiều loại sản phẩm gốm khác phát hiện trước đây ở khu vực Minh Châu - Quan Lạn [5:114-122], nhóm gốm này thuộc sản phẩm của lò nào hay được sản xuất tại địa phương là một câu hỏi cần tiếp tục tìm câu trả lời. “Khung niên đại cho nhóm này tạm xác định khoảng thế kỷ XII-XIII” [57, tr.684]. - Về gốm hoa lam Tổng số 11 hiện vật gồm 2 đĩa đủ dáng, 9 mảnh vỡ của loại hình bát/đĩa. Số lượng rất ít, có mặt trong hô H5, từ L2-L4 và 2 mảnh rơi rớt xuống lớp 5. Có 1 đĩa nung đơn chiếc, dưới đáy vẽ đường tròn gồm 2 đường chỉ lam đồng tâm, đk 5cm, bên trong viết chữ đá thảo “Lương” hoặc “Dân”. Lòng đĩa vẽ hoa lá. Đĩa còn lại cạo thân tạo ve lòng. Niên đại của đĩa này có thể xác định vào thế kỉ XV-XVI (Pl 56-h1,2). Mảnh miệng đĩa loe bẻ, bản miệng rộng 2,6cm, mép vuốt mỏng, trên mảnh miệng vẽ bông hoa. Miệng bát loe xiên, mép vuốt mỏng, bên ngoài vẽ cánh hoa. Các mảnh chân đế vành khăn, nung đơn chiếc, gồm các kiểu đế thụt, nhưng các đặc điểm khác với nhóm đế thụt của Việt Nam, men phủ kín hiện vật, mép đế rất hẹp. Mặt cắt hình chữ nhật hoặc V lệch. Các dòng gốm men Trung Quốc xuất lộ trong đợt khai quật này có số lượng lớn nhất từ trước đến nay, bao gồm nhiều dòng gốm có chất lượng cao như gốm trắng lò Định, gốm men ngọc Long Tuyền. Các dòng gốm Nam Trung Quốc, thời kì Nam Tống có số lượng lớn. Khung niên đại phổ biến trong khoảng thế kỉ XI-XIV, tập trung nhất vào thế kỉ XII-XIII. Vào thời kì 48 muộn hơn, có mặt rất ít. “Nhìn chung, sau thế kỷ XV-XVI, gốm men Trung Quốc ít xuất hiện ở khu vực này” [57, tr.684]. Bảng 2.3: Niên đại nhóm gốm men Trung Quốc đợt khai quật tháng 8/2016 Khung niên đại Men trắng Men ngọc Men nâu Gốm hoa lam KXĐ Tổng TK IX-X 3 6 9 TK XI-XII 379 6 385 TK XII-XIII 98 127 225 TK XIII-XIV 575 575 TK XV-XVI 4 4 TK XVII-XVIII 7 7 KXĐ 3 3 Tổng 379 676 139 11 3 1208 2.2.2. Đồ gốm có áo (Pl 57, 58) Đây là loại hình gốm đặc biệt, phát hiện được với số lượng rất lớn, chỉ sau loại sành mịn (4222 mảnh trong các hố thăm dò và khai quật). Loại hình gốm này bắt đầu được nhận diện rõ ràng trong cuộc khảo sát 2016, ở hố 16SH.TS1, TS3, TS4. Sự có mặt với mật độ lớn, nhiều hiện vật nguyên dạng tập trung chủ yếu trong hố 16SH.H5, đã khiến chúng được xếp thành một dòng riêng. Chúng chỉ phân bố ở khu vực thung lũng Sơn Hào, trong lớp văn hóa thời Trần là chủ yếu. Đặc điểm chung của loại gốm này là có xương rất thô ráp, pha nhiều cát sạn, độ nung thấp hơn sành, nhưng lại cứng hơn gốm men, khiến cho xương gốm khô cứng. Xương thường thô ráp, có lẫn cát, sỏi nhỏ. Phần lớn các đồ vật được phủ một lớp áo hoặc men mỏng, ở bên trong hoặc bên ngoài, hoặc cả trong và ngoài, tùy chức năng của từng loại hình. 49 Về mặt loại hình, chủ yếu là các vò có quai ngang, chậu miệng rộng thành xiên, đáy bằng và bát cùng kiểu dáng của chậu nhưng kích thước nhỏ hơn. Đặc biệt xuất lộ loại bát có các vệt chải ngang dọc rất sâu bằng que nhiều răng trong lòng. Loại hình tương tự được phát hiện ở hoàng thành Thăng Long và được gọi là bát nghiền thuốc. Mật độ tập trung cao trong khu vực hố đen ở hố H5 cho thấy chúng được sử dụng trong một thời gian ngắn. Căn cứ vào sự phân bố trong các hố, lớp đào và mối liên hệ với các loại hình hiện vật khác, có thể cho rằng nhóm hiện vật có niên đại thời Trần. Tuy nhiên, hiện nay loại hình chất liệu này ít thấy nên cần co sự so sánh và nghiên cứu sâu, rộng hơn. 2.2.3. Đồ sành mịn Loại di vật này có số lượng lớn nhất, 14.838 mảnh, chiếm 51% trong tổng số hiện vật thu được từ năm 2014-2017. Xuất lộ trong tất cả các lớp của các hố thăm dò và khai quật. Sành mịn có bề mặt nhẵn, màu nâu xám, xám xanh, xương nâu tím hoặc tím sẫm, xương được lọc kỹ, nhiệt độ nung cao. Về loại hình: chủ yếu thuộc loại hình lon vại cỡ vừa và nhỏ (có đường kính miệng nhỏ hơn hoặc trong khoảng 20-30cm). Loại hình bình/hũ/lọ có số lượng không nhiều. Ngoài ra có một số mảnh thuộc loại hình chậu, có miệng loe cong; loại hình vung, miệng cắt vát nhẹ. Ngoài ra có 121 mảnh ghè tròn, chưa rõ chức năng chính, có thể được dùng để làm đồ chơi (Pl 59-63). Về tạo dáng và niên đại (Bảng 2.4; Hình 2.3): Các mảnh miệng lon/vại đứng, mép cắt phẳng hoặc hơi vát của nhóm lon thấp, có niên đại sớm nhất. Kiểu miệng này có truyền thống từ thời Lý. Số lượng không nhiều, niên đại thế kỷ XIII (Pl 59). Loại lon này có kiểu thành đơn hoặc thành kép. Theo Trần Anh Dũng, loại hình này được chế tạo với mục đích để “nung gốm, cũng có thể được dùng trong đời sống nhưng đó là công dụng phụ” [22, tr.597]. Đỗ 50 Văn Ninh cho rằng loại hình này có thể được dùng “như bát ăn của quan quân ngày xưa” [60, tr.135]. Cũng có thể loại hình này dùng làm nắp đậy chum/vò. Các mảnh miệng đứng, bản miệng loe xiên, mép vê cong ra ngoài, sau đó cắt vát tạo mặt cắt hình chữ nhật, mủ đinh, hoặc mặt cắt miệng mỏ chim, mép vuốt mỏng dần rồi cụp sát thân cổ vuốt thắt tạo lõm lòng máng là kiểu miệng lon/vại, có niên đại thời Trần, thế kỷ XIII-XIV, nhóm này xuất lộ trong các lớp dưới của hố đào là chủ yếu (Pl 60-h1,2). Các kiểu miệng được vuốt hơi tròn vào các giai đoạn sau, nhóm miệng đứng có mặt căt hình cạp rỗ có niên đại cuối Trần-đầu Lê sơ (Pl 60-h3; Pl 61-h1). Đến nhóm miệng đứng, mép vuốt tạo mặt cắt chữ D và mép chờm ra khỏi thân được vuốt khá phẳng, hoặc vuốt dày ở phần miệng bên trong, kiểu miệng lon, có niên đại thế kỷ XVII-XVIII, nhóm này xuất lộ chủ yếu từ lớp mặt đến lớp 4 (0-20cm) (Pl 61- h2,3,4; Pl 62). Miệng bình/vò cũng tương tự, nhóm miệng có niên đại thời Trần mang đặc trưng miệng đứng, bản miệng loe xiên, thân cong, mặt cắt miệng tương tự như nhóm lon/vai, đó là mặt cắt hình chữ nhật, mủ đinh, mỏ chim. Nhóm miệng cổ trụ cao, mép ngoài chờm ra khỏi thân, cắt phẳng hoặc vuốt hơi tròn xuất lộ nhiều trong lớp kiến trúc ở hố 16SH.H1, có niên đại thời Lê Trung Hưng. Các mảnh thân, đáy sành mịn, trong lòng có để lại vết chế tác là vết ép tay hoặc ren mờ, thường xuất lộ ở các lớp dưới, có niên đại thời Trần. Các mảnh được miết nhẵn hoặc có các đường ren nổi rõ có niên đại thời Lê. 51 Bảng 2.4: Niên đại hiện vật lon/vại qua đợt khai quật tháng 8/2016 Hố Hiện vật nguyên/gần nguyên Mảnh miệng Tổng TK XIII TK XIII- XIV TK XV- XVI TK XVII- XVIII TK XIII TK XIII- XIV TK XV- XVI TK XVII- XVIII 16SH.H1 1 9 11 13 111 145 16SH.H2 3 6 70 22 119 220 16SH.H3 2 1 4 122 20 43 192 16SH.H4 1 32 33 16SH.H5 19 10 1 6 391 22 15 464 16SH.TS7 8 2 10 16SH.TS8 1 15 16 Tổng 23 11 5 19 6 649 79 288 1080 a b c d e Hình 2.3: Diễn tiến kỹ thuật tạo dáng trên lon, sành mịn (Bv: Bùi Văn Hùng, Nguyễn Thị Thanh Hiếu) a. TK XIII; b. TK XIII-XIV; c. TK XV-XVI; d,e. TK XVII-XVIII 52 Về hoa văn: Các mảnh thân trang trí hoa văn ở bên ngoài bằng kỹ thuật: dùng ống tre/nứa tạo hoa văn bập vân; dùng ống tre/nứa tạo hoa văn bập vân kết hợp que 1 hoặc nhiều răng tạo đường chỉ chìm hoặc sóng nước; dùng que 1 hoặc nhiều rằng để vẽ hoa văn; đắp nổi hoa văn tạo đường gờ, hoặc đường gờ kết hợp hoa văn đắp nổi khác hoặc đường gờ kết hợp hoa văn bập vân. Mỗi loại hình thường được trang trí với mỗi loại hoa văn tương tự, loại hoa văn bập vân và bập vân kết hợp với đường/băng chỉ chìm, sóng nước được trang trí ở nửa phía trên của lon/vại. Loại hoa văn dùng que để vẽ hoa văn và đắp nổi, đăp nổi kết hợp các loại hoa văn khác thường được trang trí ở phần vai của bình/vò/hũ/lọ. Kỹ thuật dùng ống tre/nứa để tạo hoa văn bập vân đến nay vẫn được sử dụng tại làng gốm Hương Canh (Vĩnh Phúc) (Bảng 2.5)(Pl 67-71). Bảng 2.5: Kỹ thuật tạo hoa văn thân sành mịn đợt khai quật tháng 8/2016 Hố khai quật Bập vân Bập vân kết hợp với đường chỉ chìm Khắc vạch Đắp nổi Tổng Chỉ chìm tạo bằng que 1 răng Chỉ chìm tạo bằng que nhiều răng Hoa văn tạo bằng que 1 răng Hoa văn tạo bằng que nhiều răng Đắp nổi đường gờ Đắp nổi đường gờ kết hợp hoa văn đắp nổi khác Đắp nổi đường gờ kết hợp hoa văn bập vân 16SH.H1 127 12 49 7 4 19 1 1 220 16SH.H2 218 8 51 8 6 15 306 16SH.H3 129 3 30 2 4 6 174 16SH.H4 43 11 1 1 1 57 16SH.H5 759 3 103 13 61 10 6 955 Tổng 1276 26 244 31 76 50 7 2 1712 2.2.4. Đồ đất nung 2.2.4.1. Đồ gốm/sành thô Đồ gốm/sành thô phát hiện 2.791 hiện vật, chiếm 9,5% trong tổng số hiện vật thu được, phần lớn xuất lộ trong hố 16SH.TS1, 16SH.H5. Chủ yếu thuộc loại hình đồ đun nấu có đáy bằng, rất ít mảnh có đáy tròn. Xương rất 53 thô do pha thêm nhiều cát, sạn. Độ nung khá thấp, bề mặt và xương màu đỏ. Kiểu miệng loe cong trơn, bản miệng cong, mép vuốt mỏng dần, chiếm số lượng lớn, gần như tuyệt đối. Thành khá đứng, miệng và đáy rộng (Pl 64-h1). Kiểu dáng nồi này tương tự các hiện vật thuộc nhóm loại 4 được phát hiện tại Đàn Nam Giao (Thanh Hóa) [27, tr.709]. Nhóm đồ đựng có xương thô, độ nung khá cao, màu xám xanh, có kiểu miệng đứng, mép cắt phẳng, vuốt nhọn ra hai bên tạo mặt cắt mũ đinh hoặc có cổ trụ, loại hình bình/vò là chủ yếu. Nhóm này ít được trang trí hoa văn. 2.2.4.2. Vật liệu kiến trúc Số lượng phát hiện rất ít, tổng số 483 mảnh, chiếm 1,7% trong tổng số hiện vật thu được, phát hiện trong các hố 16SH.TS1, TS3, 16SH.H3, H5. Trong đó ngói phẳng chiếm tỷ lệ tuyệt đối, 476 mảnh. Chủ yếu có màu đỏ, một số mảnh lẫn sét trắng, dày 0,7-1,1cm. Một số mảnh tìm thấy trong các hố thăm dò tháng 3 năm 2016 ở khu vực thung lũng Sơn Hào thì các mảnh có chất liệu và kỹ thuật tạo tác ấn ngón tay tạo mấu ngói thể hiện một số đặc điểm thời Trần. 2.2.4.3. Chì lưới Tổng số 24 hiện vật phát hiện được qua các đợt khảo sát và khai quật. Xuất lộ chủ yếu trong hố 16SH.H5. Sự có mặt số lượng khá lớn chì lưới bằng đất nung trong khu vực thung lũng Sơn Hào cho thấy hoạt động đánh bắt hải sản phổ biến ở đây. Bên cạnh những di vật trong hố đào, một số chì lưới nhiều cỡ khác nhau còn được thu lượm qua các mặt cắt làm đường, nơi xuất lộ tầng văn hóa khá dày chứa nhiều mảnh vỏ nhuyễn thể. Những yếu tố này góp phần xác định sự có mặt của một làng cổ ở đây (Pl 64-h2). 54 Ngoài ra còn phát hiện được 1 cốc rót kim loại trong tầng văn hóa thời Trần, hố H5, kích thước nhỏ, có thể có liên quan đến nghề luyện kim ở khu vực này. 2.2.5. Đồ kim loại Đáng chú ý nhất trong đợt khai quật lần này là sự xuất lộ số lượng rất lớn các di vật kim loại. Tổng số thu được 373 hiện vật (chiếm 1,3%) trong các đợt khảo sát và khai quật năm 2016-2017. Gồm nhiều chất liệu: đồng, chì, sắt. Đồ đồng: chủ yếu là tiền đồng, 28 đồng tiền phát hiện, trong đó 12 đồng có thể đọc được chữ được, nguồn gốc Việt Nam và Trung Quốc. Tiền Việt Nam có niên đại thời Trần “Nguyên Phong Thông Bảo” và thời Lê Trung Hưng “Cảnh Hưng Thông Bảo”, “Cảnh Hưng Chí Bảo”, “Cảnh Hưng Cự Bảo”. Tiền Trung Quốc xuất lộ khá sớm, chủ yếu là tiền thời Tống “Chính Hòa Thông Bảo”, “Nguyên Hựu Thông Bảo”, “Thiệu Thánh Nguyên Bảo” và 1 đồng thời Thanh “Gia Khánh Thông Bảo”. Tiền có kích thước 2,5-2,9cm, ở giữa có lỗ hình vuông (0,7x0,7cm), viền rộng 0,2-0,3cm, dày 0,1-0,15cm. Ngoài ra phát hiện được 1 lưỡi câu tại hố 16SH.TS3, xuất lộ trong lớp văn hóa thời Trần, kích thước rất nhỏ. Và một số loại hình đồ đồng khác như đinh, dây đồng, mảnh đồng có hình đầu voi, đều bị oxi hoá thành màu xanh Pl 7; Pl 65-h1-6). Đồ chì: 7 chì lưới, được phát hiện ở khu vực cấp nền 1, phía bắc bến Cống Cái là chủ yếu. Có hai loại, hình dáng dài, là mảnh chì dẹt sau đó được gập đôi nên tạo một rảnh dọc nhỏ để buộc lưới, kích thước: dài 5-6cm x rộng 0,9-1cm x dày 0,6-0,7cm. Hoặc hình chóp cụt, ở giữa đục lỗ tròn, đường kính 0,9-1,1cm, cao 0,8-0,9cm, đường kính lỗ 0,3cm. Làm