Tóm tắt Luận văn Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Dạ Ngân

1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******** LÊ THỊ MƠ NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TRUYỆN NGẮN DẠ NGÂN LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận văn học HÀ NỘI – 2014 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******* LÊ THỊ MƠ NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TRUYỆN NGẮN DẠ NGÂN Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 60 22 01 20 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Đoàn Đức Phƣơng HÀ NỘI - 2014 3 LỜI CAM ĐOAN Luận văn với tên gọi Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Dạ Ngân là công trình nghiên cứu của cá nhân. Những nhận xét và kết luận được rút ra trong đó hoàn toàn độc lập, chưa từng được công bố ở bất kỳ tài liệu nào trước đây. 4 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Văn học, trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đã truyền đạt cho em những kiến thức quý báu trong những năm học vừa qua. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo, PGS.TS Đoàn Đức Phương, người đã nhiệt tình chỉ bảo và hướng dẫn cho em trong quá trình làm luận văn vừa qua. Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã khích lệ, động viên em trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Luận văn chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, em mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy giáo, cô giáo và các bạn, anh (chị) em để luận văn hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn Hà Nội, ngày 03 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Lê Thị Mơ 5 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................... 3 1.Lý do chọn đề tài ................................................................................... 7 2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................... 10 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứuError! Bookmark not defined. 3.1. Mục đích nghiên cứu .................... Error! Bookmark not defined. 3.2. Đối tượng nghiên cứu ................... Error! Bookmark not defined. 3.3. Phạm vi nghiên cứu ...................... Error! Bookmark not defined. 4. Phương pháp nghiên cứu .................... Error! Bookmark not defined. 5. Cấu trúc luận văn ................................ Error! Bookmark not defined. Chương 1.Khái lược về nghệ thuật tự sự và quá trình sáng tác của Dạ Ngân Error! Bookmark not defined. 1.1. Khái lược về nghệ thuật tự sự ......... Error! Bookmark not defined. 1.2. Quá trình sáng tác của Dạ Ngân ..... Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Dạ NgânError! Bookmark not defined. 1.2.2. Quan niệm về sáng tác văn học Error! Bookmark not defined. Chương 2. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện và xây dựng nhân vật ............ Error! Bookmark not defined. 2.1. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện ........... Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Khái lược về cốt truyện .............. Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Các kiểu cốt truyện trong truyện ngắn của Dạ Ngân .......... Error! Bookmark not defined. 2.1.2.1. Cốt truyện sự kiện ................ Error! Bookmark not defined. 6 2.1.2.2. Cốt truyện đan xen nhiều mạch truyệnError! Bookmark not defined. 2.1.2.3. Cốt truyện có kết thúc mở .... Error! Bookmark not defined. 2.1.3. Tổ chức diễn trình vận động cốt truyện.Error! Bookmark not defined. 2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .......... Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Các kiểu nhân vật........................ Error! Bookmark not defined. 2.2.1.1. Hình tượng người đàn ông ... Error! Bookmark not defined. 2.2.1.2. Hình tượng người phụ nữ ..... Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Xây dựng nhân vật ...................... Error! Bookmark not defined. 2.2.2.1. Khắc họa nhân vật qua ngoại hình và hành động .......... Error! Bookmark not defined. 2.2.2.2. Khắc họa nhân vật qua biểu hiện nội tâm và ngôn ngữ Error! Bookmark not defined. Chương 3. Phương thức trần thuật trong truyện ngắn của nhà văn Dạ Ngân Error! Bookmark not defined. 3.1. Người kể chuyện và điểm nhìn ......... Error! Bookmark not defined. 3.1.1 Người kể chuyện .......................... Error! Bookmark not defined. 3.1.1.1. Người kể chuyện ở ngôi thứ nhấtError! Bookmark not defined. 3.1.1.2. Người kể chuyện ở ngôi thứ baError! Bookmark not defined. 3.1.2. Điểm nhìn. .................................. Error! Bookmark not defined. 3.1.2.1. Điểm nhìn bên trong ............. Error! Bookmark not defined. 3.1.2.2. Điểm nhìn bên ngoài ............ Error! Bookmark not defined. 3.1.2.3. Di chuyển điểm nhìn ............ Error! Bookmark not defined. 3.2. Ngôn ngữ và giọng điệu .................... Error! Bookmark not defined. 7 3.2.1. Ngôn ngữ .................................... Error! Bookmark not defined. 3.2.1.1. Ngôn ngữ đời thường ........... Error! Bookmark not defined. 3.2.1.2. Ngôn ngữ hiện đại ................ Error! Bookmark not defined. 3.2.2. Giọng điệu .................................. Error! Bookmark not defined. 3.2.2.1. Giọng điệu triết lý ................. Error! Bookmark not defined. 3.2.2.2. Giọng điệu ngậm ngùi, xót xaError! Bookmark not defined. 3.2.2.3. Giọng điệu trữ tình ............... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN ................................................... Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới đánh dấu một mốc quan trọng trong tiến trình lịch sử văn học về sự thay đổi thế giới quan của nhà văn cũng như những sáng tạo về mặt thi pháp, sự đa dạng của đề tài. Nhiệm vụ chủ yếu của văn học sau Cách mạng tháng Tám là chủ yếu phục vụ công cuộc kháng chiến kiến quốc. Các nhà văn trở thành người chiến sĩ, văn chương là vũ khí phục vụ cho cách mạng. Họ không ngần ngại làm anh “tuyên truyền viên nhãi nhép”, hoà mình vào cuộc sống công - nông - binh, ca ngợi nhân dân, ca ngợi những chiến công vang dội của dân tộc. Đến thập kỷ 80, đặc biệt sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986), không khí đổi mới - dân chủ tác động mạnh mẽ đến đời sống văn học nghệ thuật, văn nghệ sĩ được “cởi trói” tự do sáng tác, 8 không có “vùng cấm” trong văn học và văn xuôi nói riêng, nhà văn mới có thể tự do viết về mọi chuyện đời, chuyện người (trên lập trường nhân văn và sự tiến bộ nghệ thuật). Khuynh hướng sử thi, cảm hứng lãng mạn trong văn học 1945-1975 được thay thế; trở về với cuộc sống đời thường muôn mặt, văn xuôi chú ý đến cái hàng ngày với những mối quan hệ đời tư, thế sự. Con người “sử thi” trong văn học trước 1975 được thay thế bằng con người cá nhân “đa đoan” đặt trong tính “đa sự” của cuộc đời. Vấn đề đời tư, bản thể, tự do luyến ái, đời sống tình dục... được phản ánh chân thực. Đề tài, chủ đề không còn bó hẹp, thiên về khai thác các vấn đề liên quan đến những nhiệm vụ chính trị trước mắt, chiến tranh cách mạng, sản xuất xây dựng mà được mở rộng từ đề tài gia đình, thân phận tình yêu, số phận con người... Các nhà văn không né tránh, ngại ngùng khi khai thác các mặt trái, góc khuất, phần chìm khuất của hiện thực cuộc sống. Sự thay đổi đó đã tạo nên một diện mạo văn học vô cùng phong phú, đặc sắc và đa dạng về thể loại. Văn học chuyển mình ở cả ba thể loại: thơ, kịch và văn xuôi. Trong đó văn xuôi phát triển tột bậc và đạt được nhiều thành tựu to lớn. Nếu như tiểu thuyết thời kỳ này được ví như một “tấm gương lớn” phản chiếu trung thực các vấn đề của xã hội thì truyện ngắn lại được vẫy vùng trong thế giới tự do với những cách tân về cả nghệ thuật lẫn phong cách. Vì vốn là một “thể loại muôn hình muôn vẻ và biến đổi vô cùng”, cùng với lợi thế nhanh gọn, năng động và có “tuổi thọ” cao trong tiến trình lịch sử văn học nên truyện ngắn đã bắt kịp nhanh lẹ mọi biến chuyển của đời sống, đi sâu vào khai thác mọi ngóc ngách, tâm lý đời sống, xã hội. Nằm trong mạch chung đó, truyện ngắn Việt Nam đương đại cũng có sự chuyển mình một cách rõ nét. Nó không chỉ là sự tiếp nối truyền thống văn học đã bị đứt đoạn của các giai đoạn trước mà còn là sự sáng tạo, tìm tòi ra những giá trị mới tạo nên khuôn dạng của một nền văn học vô cùng đa dạng, phức tạp về mọi phương diện. PGS.TS 9 Lý Hoài Thu khi tổng kết sự vận động của các thể loại văn xuôi trong thời kỳ đổi mới đã nhận xét “Bên cạnh tiểu thuyết, truyện vừa và truyện ngắn (trung thiên tiểu thuyết và đoản thiên tiểu thuyết) trong các thập niên vừa qua phát triển mạnh mẽ, có thể gọi là rực rỡ. Không phải ngẫu nhiên mà người ta gọi đây là thời kỳ “lên ngôi” của truyện ngắn. Điều này hoàn toàn có thể cắt nghĩa được bởi nhịp độ của đời sống công nghiệp hiện đại, dưới sức ép từ phía các phương tiện nghe nhìn, truyện ngắn đã phát huy được ưu thế của mình một cách hiệu quả” [45]. Sự lên ngôi của truyện ngắn không chỉ phù hợp với nhịp độ phát triển của đời sống công nghiệp hiện đại mà còn là một thể loại rất vừa tay với những cây bút nữ trẻ muốn thử sức. Nếu như ở Pháp thập kỉ 90 của thế kỉ trước chứng kiến giới văn chương nữ đã sánh vai nam giới; ở Nga văn xuôi nữ mạnh dạn cất tiếng nói về bản thân vào những thập niên 80-90; thì ở Việt Nam từ sau những năm đổi mới và đặc biệt là từ thập kỉ 90 trở đi, văn xuôi nữ đã thực sự chiếm ưu thế trên văn đàn. GS. Phương Lựu cho rằng “dần dần đã có thể nói đến một dòng văn học của những cây bút nữ” [23;93]. Bắt mạch rất nhanh vào sự vận động của văn xuôi đương đại, truyện ngắn nữ “vào hội” với một “dung nhan” sớm chín nở bởi sự “mẫn cảm bản năng” của người cầm bút. Dường như mọi sự biến đổi hình thức nghệ thuật của văn xuôi đương đại ta đều có thể quan sát thấy ở hiện tượng này. Điều quan trọng, truyện ngắn nữ “nhập cuộc” với một bản sắc riêng in đậm dấu ấn của giới tính trong sáng tạo nghệ thuật. Trong nhiều năm liền các cuộc thi truyện ngắn liên tục được tổ chức trên Báo Văn nghệ, Nhà xuất bản Thanh niên và nhiều giải thưởng đã được trao cho các nhà văn nữ như Y Ban (1989-1990), Nguyễn Thị Thu Huệ (1992-1994), Đỗ Bích Thúy (1998-1999), Thùy Linh (2001- 2002). Có thể nói, ở thể loại truyện ngắn các cây bút nữ đã mang đến cho làng văn những giọng điệu mới, nhiều nhà văn đã tìm cho mình một hướng đi thích 10 hợp, cho ra đời những tác phẩm có cái nhìn đa chiều, gai góc thay cho cái nhìn đơn tuyến và đậm tính lý tưởng trước đây. Nhà văn Vương Trí Nhàn còn cho rằng “phụ nữ bắt mạch nhanh hơn nam giới” [30]. Bên cạnh những cây bút nữ có tiếng trong làng văn như Lê Minh Khuê, Phan Thị Vàng Anh, Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Thị Thu Huệ, Trần Thùy Mai, Y Ban thì Dạ Ngân, một nữ nhà văn chuyên về truyện ngắn cũng đã có những tác phẩm để đời với một cách nhìn sâu sắc về quá khứ, về thực tại. Với sức viết dồi dào cùng với khả năng quan sát tinh tế, Dạ Ngân đã liên tiếp cho ra đời những tập truyện ngắn, tản văn, truyện thiếu nhi và tiểu thuyết có sức ảnh hưởng lớn trên văn đàn. Chính vì thế, nghiên cứu về Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Dạ Ngân sẽ phần nào giải mã được bút pháp của nhà văn cũng như sự đa dạng trong nghệ thuật xây dựng tác phẩm. 2. Lịch sử vấn đề Tự sự học (Narratology) xuất hiện vào những năm 70 của thế kỷ XX. Đây là một lĩnh vực nghiên cứu đặc thù của lí luận văn học, “một bộ môn nghiên cứu liên ngành giàu tiềm năng” [23,10], lấy nghệ thuật tự sự làm đối tượng nghiên cứu. Tuy xuất hiện muộn màng nhưng tự sự học lại trở thành lĩnh vực thu hút đông đảo sự quan tâm của các nhà khoa học và nhà nghiên cứu, phê bình văn học trên thế giới. Năm 1925, B.Tomasepxki đã nghiên cứu các yếu tố và đơn vị của tự sự. V.Propp nghiên cứu cấu trúc và chức năng tự sự trong truyện cổ tích (1928). Bakhtin đã nghiên cứu về mối quan hệ giữa tác giả và nhân vật, ngôn từ trần thuật và tính đối thoại của nó. Những học giả người Nga đã làm các học giả phương Tây phải chú ý đến vì những đề xuất của họ về cấu trúc tự sự. Các vấn đề về điểm nhìn, dòng ý thức được phát triển và mở rộng bởi J. Pouilion, A. Tate, Cl. Brooks 11 Ở giai đoạn thứ hai (chủ nghĩa cấu trúc) và thứ ba (kí hiệu học) của lý thuyết tự sự có rất nhiều công trình nghiên cứu nhằm phát triển và bổ sung những nghiên cứu của các học giả đi trước, đồng thời cũng đi tìm các mô hình cho hình thức tự sự và mở rông thêm những hướng nghiên cứu mới Tại Việt Nam, năm 2001, tại khoa Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội tổ chức hội thảo, hầu như ít thấy có công trình giới thiệu, nghiên cứu, ứng dụng. Đến nay, những bài viết, công trình nghiên cứu và dịch thuật có tần suất xuất hiện ngày càng nhiều. Chúng ta có thể dễ dang tìm thấy những bài nghiên cứu này trong sách giáo trình, trên các tạp trí, báo giấy, mạng và cả những trang blog cá nhân: - Tự sự học một số vấn đề lí luận và lịch sử (Trần Đình Sử chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, 12/2007) TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tạ Duy Anh (biên soạn), Nghệ thuật viết truyện ngắn và ký, NXB Thanh niên. 2. Kim Anh, Hỏichuyện nhà văn Dạ Ngân: Nguyễn Ngọc Tư-Điềm đạmmà thấu đáo, VNT số 15 ra ngày 11/4/2004. 3. Lí Nguyên Anh, Nạn đạo văn chương – văn hóa hay đạo đức, Văn nghệ trẻ, 2006. 4. Thái Phan Vàng Anh, Ngôn ngữ trần thuật trong truyện ngắn đương đại, Tạp chí Sông Hương, số 237. 5. Aristote: Nghệ thuật thơ ca, Nxb Lao động, trung tâm văn hóa ngôn ngữ đông tây, 2007 6. Lại Nguyên Ân, Văn học và phê bình, NXB Tác phẩm mới, H.1994. 7. Lại Nguyên Ân, 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004. 12 8. M. Bakhtin (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Phạm Vĩnh Cư dịch, trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 9. M. Bakhtin (1993), Những vấn đề thi pháp Đôtxtôiepxki, Trần Đình Sử dịch, Nxb Giáo dục. 10. Lê Huy Bắc (1998), Giọng và giọng điệu trong văn xuôi hiện đại, Thi pháp học ở Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 11. Đặng Anh Đào (1991), “Một hiện tượng mới trong hình thức kể chuyện hiện nay”, TCVH số 6. 12. Phan Cự Đệ (2007), Truyện ngắn Việt Nam Lịch sử - Thi pháp - Chân dung, Nxb Giáo dục, Hà Nội 13. Phan Cự Đệ, Tuyển tập (tập 3), NXB Giáo dục, 2006. 14. Hà Minh Đức (chủ biên) (1996), Lý luận văn học, Nxb Văn học, Hà Nội 15. Lê Bá Hán, Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, 1992. 16. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2010), Từ điển thuật ngữ Văn học, Nxb Giáo dục Việt Nam. 17. Nguyễn Thái Hòa, Những vấn đề thi pháp của truyện, NXB Giáo dục, H. 2001. 18. Manfret Jahn, Trần thuật học: Nhập môn lí thuyết trần thuật. Nguyễn Thị Như Trang dịch – SV K46 Văn chất lượng cao, trường Đại học KHXH &NV. 19. Nguyêñ Đức Kế (chủ biên) (2000), Lí luận văn học, Nxb Giáo duc̣ 20. Cao Kim Lan (2008), Lý thuyết về điểm nhìn nghệ thuật của R. Scholes và R. Kellogg, Nghiên cứu Văn học. 21. Mã Giang Lân – Bùi Việt Thắng, Văn học Việt Nam sau 1975 ( lưu hành nội bộ ). 22. Phương Lựu, Lý luận văn học, NXB Giáo dục, 2002. 13 23. Phương Lựu, Suy nghĩ về đặc điểm của nữ văn sỹ, Tạp chí Tác phẩm mới, số 3/1998. 24. Dạ Ngân, Quãng đời ấm áp, Nxb Phụ nữ, Hà Nội, 1986 25. Dạ Ngân, Con chó và vụ li hôn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, 1990 26. Dạ Ngân, Cõi nhà, Nxb Thanh niên, Hà Nội, 1993 27. Dạ Ngân, Chưa phải ngày buồn nhất, Nxb Phụ nữ, 2000 28. Dạ Ngân, Nhìn từ phía khác, Nxb Hà Nội, Hà Nội, 2002 29. Dạ Ngân, Nước nguồn xuôi mãi, Nxb Phụ nữ, Hà Nội, 2008 30. Vương Trí Nhàn, Phụ nữ và sáng tác văn chương, Tạp chí Văn học, số 6/1996 31. Nguyễn Đăng Mạnh ( 2006), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb Giáo dục. 32. Pospelov G.N. (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học (2 tập), NXB Giáo dục, Hà Nội 33. Trần Đình Sử, Dẫn luận thi pháp học, NXB Giáo dục, 1998 34. Trần Đình Sử, Tự sự học- một số vấn đề lí luận và lịch sử, NXB Đại học sư phạm, 2004. 35. Trần Đình Sử, Tự sự học- một số vấn đề lí luận và lịch sử, Phần 2, NXB Đại học sư phạm, 2008 36. Bùi Việt Thắng, Bình luận truyện ngắn, NXB Văn học, Hà Nội, 1999. 37. Bùi Việt Thắng, Truyện ngắn, những vấn đề lý thuyết và thực tiễn thểloại, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2007. 38. Bích Thu, Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975, Tạp chí văn học, số 9, 1996 Tài liệu tham khảo trên internet 14 39. Giaitri.vnexpress, Hình ảnh chú cẩu trong văn chương, chuong-1974420.html, 30/01/2006 40. Huỳnh Kim, Vợ chồng nhà văn Nguyễn Quang Thân và Dạ Ngân : Mong cho cuộc đời tử tế hơn!, thvl.vn, tháng 11/2014 41. Tuy Hòa, Nhà văn Dạ Ngân giữa nước nguồn xuôi mãi, tháng 5/2008 42. Dạ Ngân, Truyện ngắn Dạ Ngân, https://sites.google.com 43. Dương Bình Nguyên, Nhà văn Dạ Ngân:Người đàn bà mang dấu chấm thiên di, tháng 10/2007 44. H. Nhân, Nhà văn Dạ Ngân tri ân đất Sài Gòn bằng tập truyện, tháng 8/2012 45. Lý Hoài Thu, Sự vận động của các thể văn xuôi trong văn học thời kỳ đổi mới, tháng 9/2009 46. Lâm Tuyền, Nhà văn Dạ Ngân: "Tết Mậu Thân, Tết đáng nhớ của đời tôi", tháng 2/2011 47. Miên Tường, Vợ chồng Dạ Ngân - Nguyễn Quang Thân: Gia đình không bé mọn, 10/2010. da-ngan-nguyen-quang-than-gia-dinh-khong-be-mon- n20100121082828846.htm 48. Van.vn, Chùm truyện ngắn của Dạ Ngân, 06/03/2012 Khóa luận, Luận văn, luận án 49. Thái Phan Vàng Anh (2009), Người kể chuyện trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam. 15 50. Phạm Thị Thanh Phượng, Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Thạch Lam, Luận văn thạc sĩ, Đại học KHXH&NV Hà Nội, 2008. 51. Vũ Thị Thêm, Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn của Lê Minh Khuê sau đổi mới, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học KHXH&NV Hà Nội, 2009.