Luận văn Quan hệ triều cống Đại việt - Minh thế Kỉ XV - XVI

0]. Nhà Nguyên cũng có dụ quy định về việc thực hiện quan hệ triều cống giữa hai nước, về vấn đề thời gian cũng như thành phần sứ đoàn đi cống: “dụ cứ 3 năm một kỳ cống, phải tuyển những người nho sĩ, thầy thuốc, thầy số, thầy bói và các hạng thợ, mỗi hạng ba người, cùng với sản vật như trầm hương, sừng tê, ngọc trai, đồi mồi, vàng bạc, ngà voi, bát sứcùng đem đến cống’’ [4, tr.220]. Sau khi nhận được tờ dụ, vua Trần Thánh Tông sai Viên ngoại lang Dương An Dưỡng sang tạ ơn và xin định cống vật. Từ năm 1263, lệ cống 3 năm một lần cống bắt đầu được thực hiện. Sự kiện này có ý nghĩa quan trọng trong việc thiết lập mối quan hệ giữa hai nước, nhất là về vấn đề triều cống. Trước kia hoạt động triều cống giữa Đại Việt và Trung Quốc chưa có quy định rõ ràng, được thực hiện vào những dịp tùy ý thì nay đến triều Trần đã được hợp thức hóa theo một thể lệ rõ ràng hơn. Mặc dù lệ cống 3 năm đã được phía nhà Nguyên chấp nhận nhưng trên thực tế, hoạt động triều cống của triều Trần với nhà Nguyên chỉ được thực hiện ở một số năm đầu và một số thời điểm nhất định chứ không được duy trì liên tục. Có sự gián đoạn trong quan hệ triều cống giữa hai nước là do âm mưu và những cuộc chiến tranh xâm lược mà nhà Nguyên thực hiện với Đại Việt. Sự thất bại của nhà Nguyên trong chiến tranh xâm lược Đại Việt cũng ảnh hưởng không nhỏ đến quan hệ giữa hai nước, trong đó có vấn đề triều 18 cống. Theo thống kê từ chính sử, trong suốt thời Trần, Đại Việt chỉ thực hiện triều cống với nhà Nguyên vào các năm 1278, 1289, 1292 và năm 1331. Sự kiện cuối cùng nói về việc triều Trần sang cống nhà Nguyên là vào năm 1331, nhân dịp vua Nguyên sai sứ sang thông báo việc lên ngôi, vua Trần Hiến Tông sai Doãn Tử Trinh sang sứ. Nội dung của những chuyến đi sứ này không được ghi chép rõ ràng mà chỉ ghi chung chung là sang tiến cống nhà Nguyên; thành phần sứ đoàn, lễ vật đem theo, thời gian đi sứcũng không được ghi chép cụ thể. Ngoài những chuyến đi sứ với mục đích triều cống, triều Trần còn cử sứ giả sang nhà Nguyên vào những dịp vua mới lên ngôi, tạ ơn, sang thăm hỏinhằm duy trì mối quan hệ giữa hai nước. Với nhà Minh: năm 1368, Chu Nguyên Chương lãnh đạo cuộc khởi nghĩa lật đổ nhà Nguyên, thiết lập triều Minh, mối quan hệ giữa triều Trần với triều Minh cũng được thiết lập. Trước đó, vào năm 1359, khi cuộc khởi nghĩa của Chu Nguyên Chương đang diễn ra, nghĩa quân đang cầm cự với Trần Hữu Lượng, Chu Nguyên Chương đã sai người sang thông hiếu với Đại Việt [4, tr.22]. Đáp lại sự kiện này, vua Trần Dụ Tông đã sai Lê Kính Phu thông hiếu với Trung Quốc để dò xét tình hình. Sau khi lên ngôi, Minh Thái Tổ sai Dịch Tế sang thăm. Vua Trần sai Lễ bộ thị lang Đào Văn Đích sang thăm lại nhà Minh. Như vậy, trong suốt thời gian tồn tại, triều Trần đã thiết lập và duy trì mối quan hệ với cả nhà Nam Tống, Nguyên và Minh. Với mỗi triều đại này, triều Trần đều có chính sách khéo léo trong việc duy trì việc qua lại, thăm hỏi và triều cống. Với sự kiện nhà Nguyên và triều Trần thống nhất lệ cống ba năm một lần đánh dấu bước phát triển mới trong quan hệ triều cống giữa hai nước, là cơ sở để những triều đại sau của Đại Việt tiếp tục duy trì và thực hiện. * Dưới triều Hồ: Năm 1400, Hồ Quý Ly lập ra triều Hồ (1400-1407), quan hệ với nhà Minh không còn được duy trì như trước. Nguyên nhân chủ yếu là do triều Hồ lúc này đang phải tập trung vào công cuộc ổn định tình hình trong nước, giải quyết cuộc khủng hoàng toàn diện 19 từ cuối triều Trần. Mặt khác, do phía nhà Minh ngày càng thể hiện rõ âm mưu xâm lược Đại Việt, tìm mọi cách để hạch sách, đòi hỏi.... Từ đó, việc qua lại thăm hỏi giữa hai nước không được tiến hành. Sử cũ chỉ ghi chép khái quát một số sự kiện và nội dung cũng không cụ thể. Sự kiện đầu tiên được nhắc đến là vào năm 1403, vua Minh sai Ổ Tu sang báo tin vua Minh lên ngôi và đổi niên hiệu. Tuy nhiên, sử sách sau đó không thấy ghi chép về việc triều Hồ cử người sang chúc mừng. Dưới thời Hồ Hán Thương, Đại Việt phải liên tiếp đối phó với những đòi hỏi, sách nhiễu từ phía nhà Minh: “bấy giờ sứ nước Minh đi lại liên tiếp ngoài đường, có người yêu sách, có người trách hỏi. Hán Thương sai người tùy phương cứu giải, vất vả việc ứng tiếp’’ [29, tr.440]. Đối với hoạt động triều cống, dưới triều Hồ duy nhất có một lần Hồ Hán Thương sai Phan Hòa Phổ “đem hai con voi đen và trắng biếu nước Minh’’[29, tr.441]. Nguyên nhân của việc Hồ Hán Thương sai người đem đồ sang biếu nước Minh là do trước đây Chiêm Thành đã cống cho Đại Việt hai con đen và trắng, dâng đất để xin hòa hoãn nhưng lại tâu với vua Minh là họ Hồ chiếm đất và bắt cống voi. Nhà Minh có cớ để sai sứ sang trách hỏi về vấn đề này. Ngoài ra, trong suốt triều Hồ không thấy có ghi chép thêm sự kiện nào về vấn đề triều cống giữa hai nước. Như vậy, quan hệ triều cống giữa Đại Việt với Trung Quốc đến triều Hồ đã bị gián đoạn, hoạt động thăm hỏi, qua lại không được thực hiện thường xuyên, hoạt động triều cống không được thực hiện theo lệ ba năm một kì cống được hình thành từ thời Trần. Từ năm 1406, nhà Minh đẩy mạnh những hành động xâm lược Đại Việt, đến năm 1407, triều Hồ kháng chiến thất bại, Đại Việt bước vào thời kì Minh thuộc (1407-1427). Từ đây, quan hệ triều cống giữa hai nước chấm dứt, thay vào đó là quan hệ thống trị của nhà Minh đối với nhân dân Đại Việt. 1.2. Bối cảnh Đại Việt trong thế kỉ XV-XVI 1.2.1. Tình hình chính trị - quân sự Dưới ách đô hộ của nhà Minh, nhân dân Đại Việt đã nhiều lần nổi dậy khởi nghĩa, trong đó tiêu biểu nhất là cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo. Sau gần 10 năm (1418-1427) chiến đấu gian khổ, nghĩa quân Lam Sơn đã giành nhiều chiến thắng quan trọng, gần đi đến thắng lợi cuối cùng. Chính trong hoàn cảnh đó, ban lãnh đạo của khởi 20 nghĩa đã chủ trương dùng biện pháp đàm phán, kết hợp giữa đấu tranh quân sự với ngoại giao nhằm nhanh chóng kết thúc chiến tranh, tránh bớt họa binh đao cho nhân dân hai nước. Trong những bức thư gửi tướng nhà Minh, Nguyễn Trãi vạch rõ, nếu việc thương lượng thành công thì mau chóng kết thúc chiến tranh, điều đó không những có lợi cho nhân dân Đại Việt mà còn có lợi cho nhân dân và quân lính nhà Minh. Với những lời lẽ sắc bén, khôn ngoan, Nguyễn Trãi đã khẳng định chủ trương của nghĩa quân là sẵn sàng giảng hòa mở đường cho quân Minh con đường rút quân trong danh dự, giữ thể diện cho ”thiên triều”. Tuy nhiên, tướng nhà Minh là Vương Thông luôn giữ thái độ chần chừ, lưỡng lự, lấy cớ chưa có lệnh của triều đình nên chưa có câu trả lời dứt khoát. Trong những bức thư cuối cùng gửi cho Vương Thông, Nguyễn Trãi đã phân tích một cách có lý có tình để xóa bỏ những ngờ vực, lo lắng của Vương Thông. Lê Lợi và Nguyễn Trãi đã đề xuất việc trao đổi con tin, thậm chí Lê Lợi đã cho con trai mình là Tư Tề cùng tướng Lưu Nhân Chú vào thành Đông Quan làm con tin với mục đích khiến cho Vương Thông tin và thực sự đầu hàng. Cuộc đàm phán về việc rút toàn bộ quân Minh về nước đã thành công và kết thúc bằng một hội thề được tổ chức vào ngày 10-12-1427 tại một địa điểm ở phía Nam thành Đông Quan. Vương Thông đại diện cho quân Minh cam kết rút hết quân về nước, bắt đầu từ ngày 29-12-1427. Văn bản hội thề Đông Quan đã đi vào lịch sử như một bản hiệp định rút quân. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc, bằng những thắng lợi về quân sự đập tan ý chí xâm lược của quân thù, và với một bản hiệp định đã buộc quân xâm lược phải trịnh trọng dưới hình thức tuyên thệ, tuyên bố rút quân về nước, từ bỏ dã tâm xâm lược Đại Việt. Như vậy, dù đang giành thế chủ động trong cuộc chiến, liên tiếp giành những thắng lợi quyết định, đẩy quân Minh vào thế bị động nhưng Lê Lợi và nghĩa quân Lam Sơn vẫn chủ trương thương lượng với nhà Minh, mong muốn kết thúc chiến tranh nhanh chóng, sẵn sàng tạo mọi điều kiện để quân Minh rút quân về nước. Chủ trương nảy của nghĩa quân là một bước đi đúng đắn, khôn khéo trong thời điểm bấy giờ do nhà Minh vẫn là một trong những triều đại phong kiến lớn mạnh trong lịch sử Trung Quốc, nên việc thất bại trong chiến tranh giữa là điều không dễ dàng chấp nhận. Ban lãnh đạo của khởi nghĩa 21 Lam Sơn hiểu rõ rằng khi khởi nghĩa giành thắng lợi, việc thiết lập lại và duy trì mối quan hệ với nhà Minh là tất yếu. Chính vì vậy, việc chủ động thương lượng, viết thư giảng hòa, nhanh chóng kết thúc chiến tranh mà vẫn giữ được thể diện cho nhà Minh là cần thiết. Đây là cơ sở quan trọng cho việc tái thiết lập quan hệ với nhà Minh sau chiến tranh, trong đó có quan hệ triều cống. Sau khi khởi nghĩa Lam sơn giành thắng lợi, năm 1428, Lê Lợi lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Thuận Thiên, lập nên triều Lê sơ (1428-1527). Triều Lê sơ sau khi thành lập phải đối diện với nhiều khó khăn ở cả trong và ngoài nước. Ở trong nước, tình hình gặp khó khăn do đất nước trải qua hơn 20 năm sống dưới ách thống trị của nhà Minh, kinh tế khó khăn, người dân ly tán, chính quyền nhà nước mới thành lập, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn. Ở bên ngoài, triều Lê sơ gặp khó khăn trong việc thiết lập lại quan hệ bang giao với nhà Minh do phía nhà Minh vẫn còn tâm lý cay cú vì thất bại. Việc giải quyết những khó khăn trong và ngoài nước là việc làm cần thiết để xây dựng một vương triều vững chắc trong thời điểm bấy giờ. Sau khi đánh đuổi quân Minh ra khỏi lãnh thổ, triều Lê sơ hướng tới xây dựng một mô hình nhà nước tập quyền mới. Nhắc đến thể chế chính trị mới dưới thời Lê sơ phải kể đến công lao của Lê Thái Tổ và Lê Thánh Tông. Nếu Lê Thái Tổ là người có công thu phục lại giang sơn, đặt nền móng ban đầu cho việc xây dựng thể chế chính trị mới thì Lê Thánh Tông chính là người đã hoàn thiện và đưa thiết chế quân chủ tập quyền phát triển đến đỉnh cao. Ở trung ương, vua Lê Thánh Tông đã tiến hành điều chỉnh lại các cơ quan quản lý nhà nước và các chức quan liên quan, xoá bỏ một số cơ quan và chức quan trung gian trong bộ máy nhà nước thời điểm đó. Các chức vụ trung gian giữa vua và các cơ quan hành chính như Tướng quốc, Bộc xạ, Tư đồ, Đại hành khiển đều bị bãi bỏ. Vua trực tiếp chỉ đạo 6 bộ (Lại, Hộ, Lễ, Binh, Hình, Công) do quan Thượng thư đứng đầu. Những bộ này là cơ quan chính phụ trách mọi mặt của triều đình. Giúp việc cụ thể có 6 tự, Viện Hàn lâm, Viện quốc sử, Quốc tử giám, Bí thư giám. Với những việc làm trên có thể nhận thấy quyền lực của đất nước giờ đây tập trung trong tay vua. Nhà vua là người đứng đầu 22 đất nước, có quyền lực, nắm mọi quyền hành, giúp việc cho vua có nhiều cơ quan với chức năng khác nhau. Ở địa phương, tại các đạo Thừa tuyên, vua Lê Thánh Tông đặt chế độ Tam ty: Đô ty (Đô tổng binh sứ ty, có nhiệm vụ phụ trách quân đội), Thừa ty (Thừa chính sứ ty, phụ trách các việc hành chính - dân sự) và Hiến ty (Hiến sát sứ ty, phụ trách việc thanh tra và giám sát). Dưới đạo Thừa tuyên là các phủ, đứng đầu là Tri phủ, dưới có huyện, đứng đầu là Tri huyện và châu đứng đầu là Tri châu. Đơn vị hành chính cấp cơ sở là xã ở đồng bằng và các trang, sách, động ở miền núi. Ở cấp xã, xã quan được đổi thành xã trưởng. Với các khu vực miền núi, triều Lê sơ vẫn giao cho các tù trưởng cai quản như trước kia. Những việc làm này thực hiện theo đúng chủ trương của vua Lê Thánh Tông nhằm: “đảm bảo sự thống nhất trong chính quyền từ trên xuống dưới, từ trung ương đến địa phương, các chức lớn nhỏ ràng buộc nhau, nặng nhẹ cùng gìn giữ nhau, lẽ phải của nước không bị chuyện riêng, việc lớn của nước không đến lung lay, khiến có thói tốt làm hợp đạo, đúng phép” [32, tr. 321]. Lê Thánh Tông sau khi lên ngôi đã nhanh chóng chấm dứt tình trạng xung đột cung đình, đặc biệt là mối hiềm khích, tranh giành lợi ích, quyền lực giữa các phe phái. Ông đã có nhiều nỗ lực lớn để lập lại kỷ cương đất nước, duy trì sự ổn định chính trị và đẩy mạnh sự nghiệp phục hưng dân tộc. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông ban hành Hiệu định quan chế nhằm củng cố chế độ quân chủ tập quyền, khẳng định quyền lực tối cao của nhà vua. Nhà Việt Nam học người Hàn Quốc là Insun Yu đã nhận xét: “Nếu coi thiết chế chính trị mà Lê Thánh Tông thiết lập là một hệ thống thì trong hệ thống đó không một người nào được phép đứng giữa ngai vàng và các quan Thượng thư. Mọi công việc trong triều đều phải được báo cáo trực tiếp cho nhà vua và phải do chính nhà vua quyết định’’ [42, tr.304]. Với những việc làm của các vua triều Lê sơ, nhất là từ đời vua Lê Thánh Tông, chính quyền Lê sơ dã dày công kiến lập và kiên quyết biến đổi thiết chế chính trị từ chế độ quân chủ quý tộc thời Lý – Trần sang chế độ quân chủ tập quyền quan liêu. Sau 100 năm tồn tại (1428-1527), triều Lê Sơ được thay thế bởi nhà Mạc. Năm 1527, Mạc Đăng Dung lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Minh Đức, thiết lập vương triều mới trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Triều Mạc mới thành lập nhưng lại gặp 23 phải những khó khăn của đất nước trong những năm cuối triều Lê sơ – cuộc khủng hoảng kéo dài gần hai thập kỉ. Triều Mạc trong những năm đầu đã thi hành những chính sách nhằm cải thiện tình hình đất nước. Ngay sau khi lên ngôi, Mạc Đăng Dung đã ra lệnh đại xá thiên hạ, phong tước hiệu cho những người có công. Triều Mạc vẫn giữ nguyên mô hình thiết chế chính trị và tổ chức bộ máy chính quyền được xây dựng khá hoàn chỉnh dưới thời vua Lê Thánh Tông (1460-1497). Mạc Đăng Dung cũng rất quan tâm đến vấn đề xây dựng và củng cố lực lượng quân sự. Bên cạnh duy trì Ngũ phủ quân của triều Lê, năm 1528, Mạc Đăng Dung cho đặt thêm 4 vệ: Hưng Quốc, Chiêu Vũ, Cẩm Y, Kim Ngô. Không những vậy, triều Mạc còn thi hành chính sách dùng người hợp lí – sử dụng bộ phận quan lại của vương triều cũ đã chấp nhận sự tồn tại của triều Mạc. Việc sử dụng đội ngũ quan lại cũ tham gia bộ máy cai trị của vương triều mới là một trong những biện pháp mềm dẻo và thiết thực của triều Mạc trong buổi đầu tạo dựng chính quyền. Việc đất nước có độc lập, xây dựng được một bộ máy chính quyền thống nhất từ trung ương đến địa phương đặt dưới quyền kiểm soát tối cao của Hoàng đế là cơ sở quan trọng của triều Lê sơ và triều Mạc trong việc thiết lập và duy trì quan hệ với nhà Minh ở Trung Quốc. Thông qua sự độc lập, tự chủ, Đại Việt hoàn toàn có cơ sở để duy trì quan hệ triều cống với triều Minh, đồng thời thông qua quan hệ với nhà Minh để có điều kiện để ổn định tình hình trong nước, từng bước giải quyết những khó khăn sau chiến tranh, củng cố thể chế nhà nước và bộ máy chính quyền, khẳng định sự tồn tại của một nhà nước độc lập. Trong quá trình xây dựng và củng cố chính quyền, quân đội được xem như một phương tiện hữu hiệu để Nhà nước thực hiện những chủ trương, chính sách đưa ra. Triều Lê sơ cũng rất chú ý đến việc xây dựng quân đội và quốc phòng. Cùng với cải cách hành chính, quân đội dưới thời Lê Thánh Tông cũng có nhiều điều chỉnh để phù hợp với tình hình và phát huy hết khả năng của mình. Quân đội chính quy được chia thành hai bộ phận chủ yếu: Cấm quân bảo vệ kinh thành, nhà vua và quân ngoài các địa phương. Quân đội triều Lê sơ được phiên chế thành các lực lượng: bộ binh, thuỷ binh, tượng binh và kỵ binh, có một đơn vị chuyên sử dụng súng hoả đồng. Năm 1466, vua Lê Thánh Tông đặt 24 quân Ngũ phủ, đứng đầu là Đô đốc phủ. Mỗi phủ gồm 6 vệ, mỗi vệ gồm 5, 6 sở. Binh chế của triều Lê sơ vào năm 1467, quân ở kinh thành phiên chế thành các ti, vệ, sở, đội. Số lượng quân đội được quy định rõ ràng: “mỗi ti có 100 người, mỗi vệ từ 5-6 sở, mỗi sở có 20 đội, mỗi đội có 20 người. Tất cả có 66 ti, 300 sở, 120.000 quân. Quân ngũ phủ có 30 vệ, 154 sở, 61.000 người. Quân địa phương có 27 vệ, 257 sở, 137.000 người. Tổng cộng có khoảng 317.000 người’’ [54, tr.322]. Việc rèn luyện quân đội được tổ chức rất chặt chẽ và cẩn thận: “Hàng năm đều có ngày tập duyệt ở kinh thành hay địa phương. Các phiên túc trực phải thường xuyên luyện tập. Năm 1465, Lê Thánh Tông ban bố 31 điều quân lệnh về thuỷ trận, 32 điều về tượng trận, 27 điều về mã trận, 42 điều về bộ trận. Năm 1467, Thánh Tông quy định cứ 3 năm tổ chức một kỳ thi khảo võ nghệ của quân sĩ và định lệ thưởng phạt” [54, tr. 322]. Khi đã xây dựng được chính quyền nhà nước mạnh, xây dựng được một đội quân hùng hậu, triều Lê sơ ngày càng khẳng định vị thế của mình trong khu vực. Ngoài việc duy trì quan hệ với nhà Minh, Đại Việt trong giai đoạn này còn có mối quan hệ với nhiều quốc gia khác trong khu vực. Bằng sức mạnh của mình, triều Lê sơ cũng tự thiết lập cho mình một hệ thống phiên thần riêng bao gồm một số quốc gia trong khu vực như Ai Lao, Chiêm Thành, Lão Qua Trong đó Đại Việt giữ vị thế là quốc gia được các nước khác thực hiện việc triều cống. Đây là cơ sở để Đại Việt duy trì quan hệ với nhà Minh, trong đó có quan hệ triều cống trong suốt thời gian dài mà không gặp phải sự gián đoạn. Đại Việt nằm trong hệ thống triều cống của nhà Minh nhưng có được sự tôn trọng nhất định của nhà Minh vì bản thân đã tự khẳng định được vị thế của mình, nhà Minh cũng phần nào e dè sự lớn mạnh của triều Lê sơ trong thế kỉ XV-XVI. 1.2.2. Tình hình kinh tế Vương triều Lê sơ thành lập trong bối cảnh tình hình kinh tế đất nước kiệt quệ sau chiến tranh. Chính sách thống trị của triều Minh và cuộc chiến tranh kéo dài hơn 10 năm đã tàn phá nghiêm trọng nền kinh tế của Đại Việt vốn đã suy sụp trong những năm cuối triều Trần. Ngay sau khi đất nước giành lại độc lập, các vua triều Lê sơ đã tiến hành khôi phục sản xuất, hàn gắn vết thương chiến tranh, tạo điều kiện để nền kinh tế phục hồi và 25 phát triển. Phát triển kinh tế là bệ đỡ quan trọng cho việc xây dựng và củng cố chính quyền. Kinh tế nông nghiệp: Xuất phát từ đặc trưng nền kinh tế Việt Nam chủ yếu là sản xuất nông nghiệp nên vấn đề ruộng đất rất được triều Lê sơ quan tâm. Triều Lê sơ một mặt cho 25 vạn quân về làm ruộng, sử dụng ruộng đất và khôi phục sản xuất; mặt khác kêu gọi nhân dân phiêu tán trở về quê hương, cùng nhau xây dựng lại xóm làng. Dưới triều Lê sơ, tồn tại 3 hình thái sở hữu ruộng đất: ruộng đất thuộc sở hữu trực tiếp của nhà nước, ruộng đất công làng xã và ruộng đất tư hữu. Để phân phối ruộng đất hợp lí, triều Lê sơ đã ban hành hai chính sách quan trọng là quân điền và lộc điền. Hai chính sách này lần đầu tiên được ban hành vào năm 1428, khi vua Lê Thái Tổ mới lên ngôi nhưng có hiệu quả nhất là từ sau cải cách của vua Lê Thánh Tông (1460-1497) ). Năm 1477, vua Lê Thánh Tông ban hành chính sách quân điền mới, có ý nghĩa quan trọng trong việc củng cố quyền lực tối cao của nhà nước trong sở hữu ruộng đất. Theo đó, nhà vua chính là chủ sở hữu ruộng đất lớn nhất, có quyền hạn trong việc phân chia ruộng đất. Đây cũng là biểu hiện cho sự lớn mạnh của bộ máy nhà nước phong kiến nhà Lê, nhà vua nắm quyền sở hữu ruộng đất lớn, quyền lực ngày càng được khẳng định. Chính quyền Lê sơ còn thực hiện hàng loạt các biện pháp khác để phát triển kinh tế nông nghiệp như khai hoang mở rộng diện tích canh tác, lập đồn điền, chăm lo đê điều, thuỷ lợi; đào kênh, khơi ngòi; quy định mọi công trình xây dựng cần điều động dân phu; những khi gặp thiên tai, hạn hán, mất mùa, nhà vua thường miễn giảm tô thuế hay lập đàn cầu đào Chính sách trọng nông của nhà nước Lê sơ đã góp phần quan trọng vào việc phục hồi và phát triển kinh tế nông nghiệp sau một thời gian dài đình đốn. Nông nghiệp có những bước phát triển mạnh mẽ, đời sống nhân dân được ổn định, ấm no, thực sự có được những kết quả tốt. Qua đó thể hiện tính đúng đắn của những chính sách phát triển của nhà nước. Nhân dân vẫn thường lưu truyền về sự thịnh trị, ấm no của Đại Việt dưới triều Lê sơ: “Đời vua Thái Tổ, Thái Tông Thóc lúa đầy đồng trâu chẳng buồn ăn”. Kinh tế công thương nghiệp: cùng với sự phát triển nông nghiệp, kinh tế công thương nghiệp Đại Việt trong thế kỉ XV-XVI cũng đạt được nhiều thành tựu quan trọng, có tác động 26 không nhỏ đến sự phát triển của đất nước. Sau khi vương triều mới được thành lập, nhu cầu xây dựng lại kinh thành, trấn lị, nhất là nhu cầu trao đổi, buôn bán của người dân đã thúc đẩy sự phục hồi và phát triển của các ngành kinh tế thủ công. Các ngành, nghề truyền thống như kéo tơ, dệt lục, đan lát, rèn sắt, dệt chiếu, làm nón, đúc đồng ngày càng phát triển ở các làng. Những làng thủ công chuyên nghiệp như Bát Tràng, Nghĩa Đô, Huê Cầu, Hương Canh, Mao Điền, Bất Đế tiếp tục phát triển. Trong đó Thăng Long là nơi tập trung nhiều ngành nghề thủ công truyền thống với 36 phố phường. Về ngoại thương, triều Lê sơ và triều Mạc đã thi hành những chính sách khác nhau. “Trọng nông ức thương” vốn là chính sách được áp dụng thường xuyên trong quá trình phát triển kinh tế của chế độ phong kiến Việt Nam. Đến thời Lê sơ, chính sách này vẫn tiếp tục được thực hiện. Chính sách hạn chế ngoại thương của các vua triều Lê sơ có thể một phần xuất phát từ nhu cầu tự vệ nhằm ngăn ngừa âm mưu do thám của nước ngoài, nhất là từ phía nhà Minh bảo vệ nền độc lập dân tộc. Chủ trương hạn chế ngoại thương đã được phản ánh cụ thể trong bộ Quốc triều hình luật của triều Lê, trong đó có nhiều điều luật khắt khe nhằm hạn chế và kiểm soát ngoại thương. Từ đó, hạn chế sự qua lại, trao đổi buôn bán giữa Đại Việt với các nước lân cận, nhất là với nhà Minh. Đây cũng có thể là nguyên nhân gây nên tình trạng hàng hóa giữa hai nước không được lưu thông, dẫn đến việc một số đoàn sứ thần của hai nước trong quá trình đi sứ làm nhiệm vụ đã tranh thủ buôn bán. Triều Mạc có chính sách cởi mở hơn với kinh tế công thương nghiệp. Dưới thời Mạc, tại những cảng biển, thuyền buôn của các nước ra vào tấp nập, hoạt động buôn bán và trao đổi hàng hóa diễn ra sôi nổi hơn hẳn so với thời Lê sơ. Đây là cơ hội để triều Mạc mở rộng mối giao lưu với các nước trong và ngoài khu vực, nhất là các nước Đông Nam Á. Buôn bán với nhà Minh cũng có dấu hiệu khả quan hơn so với thời kỳ trước, là cơ sở để duy trì quan hệ giữa hai nước. Chính sự phát triển về kinh tế đã góp phần cải thiện đời sống của nhân dân, ổn định về chính trị và xã hội của đất nước sau chiến tranh. Đây cũng là cơ sở để triều Lê sơ xây dựng được bộ máy nhà nước thống nhất từ trung ương đến địa phương, nâng cao vị thế và ảnh hưởng của mình trong khu vực. Một nền kinh tế mạnh, một chính quyền nhà 27 nước mạnh là cơ sở để triều Lê sơ mở rộng ảnh hưởng của mình ra khu vực; triều Mạc có điều kiện đối phó với những thế lực chống đối trong nước, củng cố sự thống trị của vương triều mình. Chính bởi có cơ sở là một nền kinh tế phát triển mà triều Lê sơ và triều Mạc đã xây dựng được cho mình một chính sách đối ngoại khéo léo, thiết lập mối quan hệ bang giao thân thiện, thể hiện uy thế của một quốc gia độc lập với các nước khác, nhất là nhà Minh ở Trung Quốc. 1.2.3. Tình hình văn hóa – tư tưởng Cùng với sự phát triển của thể chế nhà nước, sự ổn định về chính trị, phát triển kinh tế thì những thành tựu văn hóa – tư tưởng cũng là một trong những yếu tố khẳng định sự phát triển của Đại Việt trong thế kỉ XV-XVI, đồng thời là một trong những cơ sở thúc đẩy quan hệ giữa Đại Việt với nhà Minh ở Trung Quốc. Là một nước có chung đường biên giới với Trung Quốc, lại trải qua hơn 1000 năm Bắc thuộc nên Đại Việt chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc một cách toàn diện và sâu sắc, nhất là trong lĩnh vực tư tưởng, tôn giáo. Ngay từ thời Bắc thuộc, Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo đã nhanh chóng được du nhập vào nước ta. Trong đó, Phật giáo và Nho giáo ngày càng phát triển mạnh mẽ, có chỗ đứng nhất định trong xã hội. Đại Việt dưới thời Lý và đầu thời Trần lấy Phật giáo làm tôn giáo chính thống của nhà nước, đưa Phật giáo lên mức cực thịnh từ thế kỉ XI đến thế kỉ XIII. Bên cạnh Phật giáo, Nho giáo cũng không ngừng phát triển, đến cuối thời Trần đã dần thay thế vai trò của Phật giáo. Sau khi được thành lập, với mục đích xây dựng một thiết chế chính trị tập quyền, vương triều Lê sơ chủ trương độc tôn Nho giáo, lấy Nho giáo làm tư tưởng chính thống của giai cấp thống trị. Nho giáo được các vua đầu triều như Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông coi trọng, nhưng phải đến thời vua Lê Thánh Tông, Nho giáo mới đạt tới đỉnh cao thịnh vượng. Lê Thánh Tông là người đã đưa Nho giáo lên vị trí hàng đầu trong đời sống văn hóa tinh thần của thời đại. Đến thời Lê sơ thì “Nho giáo giành được địa vị thống trị và trở thành hệ tư tưởng chính thống của chế độ phong kiến, Từ đó, chính quyền phong kiến lấy Nho giáo làm mẫu mực cho việc dựng nước trị dân, làm khuôn vàng thước ngọc cho việc xây dựng các thiết chế chính trị và xã hội’’ [64, tr.275-276]. 28 Việc đưa Nho giáo thành tôn giáo chính thống, làm công cụ tư tưởng của giai cấp thống trị đồng thời với việc Đại Việt thời Lê sơ chịu ảnh hưởng sâu sắc của nội dung giáo lý của Nho giáo. Nho giáo ở Đại Việt được truyền bá từ Trung Quốc sang, chịu ảnh hưởng sâu sắc của Tống Nho. Học thuyết này do các Nho gia thời Tống tiêu biểu là Hàn Dũ, Chu Đôn Di, Trình Hạo, Trình Dixây dựng trên cơ sở